Klein geluk

Ik beschilder een kopje voor mijn vierjarige dochter. Het maakt deel uit van de inboedel van het nieuwe huis waar ik met haar zal gaan wonen. Behalve het kopje versier ik een paar van de tegels die in de keuken moeten komen. En als we straks verhuisd zijn, doe ik ook nog een stuk van haar slaapkamermuur. Zij mag de kleur kiezen, ik zet er figuurtjes op.

Maar nu ben ik nog met het kopje bezig, en zit ze naast me. Ze neuriet. Na een tijdje herken ik de melodie: I’m Still Standing van Elton John. Blijkbaar heeft haar vader dat nummer de laatste tijd zo vaak beluisterd dat ze het uit haar hoofd kent. 

Af en toe vraagt ze waarom papa en ik niet gewoon weer in hetzelfde bed gaan slapen. Ze begrijpt goed wat het betekent. ‘Anders moet ik één van jullie missen!’

Wat kan ik er tegenover stellen? Een beschilderd kopje. Een kwispelend hondje op de slaapkamermuur. 

Laatst, toen we aan tafel zaten, wees ze ineens op de huizen aan de overkant: ‘Kijk, hoe mooi het licht op die muur valt.’ Je weet nooit precies welke proporties iets aanneemt in de binnenwereld van een ander. Toen ik een sjaal voor haar breide, wilde ze meermaals per dag zien hoe lang die al was. Eenmaal af liet ze hem zien aan alle juffen op school. Het was de gebeurtenis van het seizoen, ook al omdat ze zelf de wol had mogen kiezen. Regenboogkleurig.

Af en toe vallen mijn ex en ik terug in het waarom-gesprek. Ja, er zijn dingen misgegaan, zegt hij dan, maar daar staat toch tien jaar aan warmte tegenover? En dan reageer ik met: Maar je herinnert je toch nog die keer dat, en die andere keer waarop … En ja, hij weet het nog, maar hij weegt het anders. Hij ziet kleine onvolkomenheden in een uitspansel van liefde.

Misschien is dit de strijd die we verloren hebben: om het mooie groot te maken en het pijnlijke klein. Misschien is deze hele breuk een kwestie van proporties.

De binnenwereld van een mens is een vreemde plek. Verhoudingen kunnen er razendsnel veranderen en hebben maar weinig gemeen met de proporties die dingen in de buitenwereld hebben. Mijn hoofd bijvoorbeeld zit vol zorgen: over genocide en klimaatcrisis, over de snelle opmars van extreem-rechts. Tegelijk maak ik me druk over de prijs van boodschappen en over het feit dat mijn borsten kleiner zijn sinds de zwangerschap. Bij momenten kan die zorg zo groot zijn dat mijn geslonken tietjes uittorenen boven smeltende poolkappen en zich vermoeid neervleien tussen het puin van Gaza. Het is niet goed, het is niet terecht, maar af en toe gebeurt het toch: in mijn binnenwereld kan één bijtende opmerking op metershoge banieren achter een vliegtuig komen te wapperen, een vliegtuig dat maar blijft rondgaan en dat andere dingen overschaduwt.

Zo kan het werken en er zijn mensen die zich bekwamen in het spelen met die proporties. Het fascisme is er goed in om kleine problemen op te blazen tot noodsituaties, en noodsituaties weg te wuiven; om sommige mensen kleiner te maken, en andere groter. Het fascisme komt eraan; sterker, het zit al op het pluche van het Binnenhof. Buiten de landsgrenzen is het niet beter; Gaza is de hel op aarde, NAVO-baas Rutte waarschuwt voor oorlog. Daarnaast loop het kleine leven door, nu eens gemakkelijk, dan moeilijk. Wat is er groter, de angst of de liefde? Hoe groot is een schildering op een porseleinen kopje? 

Etty Hillesum beschreef op 1 juli 1942 in haar dagboek wat ze uit haar raam kon zien: een blinde muur en een bloeiende struik.

‘O ja, die jasmijn. Hoe is het mogelijk, mijn God. Hij staat daar ingeklemd tussen de verveloze muur van de achterburen en de garage. Tussen dat grauw en dat modderige donker is hij zó stralend, zo ongerept, zo uitbundig en zo teer, een overmoedige jonge bruid, verdwaald in een achterbuurt. Ik begrijp niets van die jasmijn. Dat hoef je ook niet te begrijpen. Men kan nog best in deze twintigste eeuw in wonderen geloven.’

Etty, studente Slavische talen in Amsterdam, was er bedreven in om kleine dingen op te merken en ze met haar aandacht te doen groeien. Zo vertelt ze hoe ze op weg was naar haar geliefde, en ‘terwijl ik naar hem verlangde en dromend over het asfalt van de Lairessestraat fietste, voelde ik me plotseling gestreeld door een lauwe voorjaarslucht. En dacht plotseling: zo is het ook goed. Waarom zou men niet een grote en tedere liefdesroes kunnen beleven met een lente, en met álle mensen? … Ja, waarom zou men niet een liefde kunnen beleven met een Lente. En het strelen van die voorjaarslucht was zó teer en zo alomvattend, dat mannenhanden, al waren het ook de zijne, me daarbij vergeleken grof voorkwamen.’

Misschien lijkt het allemaal een beetje zoetsappig, een beetje gezocht. De overpeinzingen van een romantische jonge vrouw. Maar Etty fietste daar, op die nacht in maart, omdat zij, als Joodse, niet eens meer met de tram mocht. Haar vastberaden genieten van de streling van de voorjaarswind was een vrijheidsstrijd. Haar fysieke vrijheid zou ze verliezen, haar innerlijke bleef ze verdedigen.

Etty zag hoe haar wereld steeds kleiner werd gemaakt en ze bereidde zich voor. Om haar heen fluisterde men al over kampen in Polen en over gifgas. Niet voor niets zocht ze op wat de anarchist Kropotkin had geschreven over zijn gevangeniscel, en vatte ze voor zichzelf samen: ‘Uitgaan van de ruimte, die iemand gelaten is, die ruimte, al is ze nog zo klein, en haar mogelijkheden direct overzien en de mogelijkheden tot kleine werkelijkheid maken.’ 

Het klinkt als een opdracht, en het was precies wat ze deed. Haar bewegingsvrijheid werd misschien ingeperkt, maar ‘boven dat ene stuk weg, dat ons blijft, is ook de volledige hemel.’

Je zou de tijd waarin Etty leefde kunnen beschrijven als een strijd om verhoudingen. Van de kant van de nazi’s, tactieken om een mens kleiner te maken: haatpropaganda, de verplichte Jodenster, verbodsgebieden, ghetto’s, het afnemen van bezit en bewegingsvrijheid … Methodes om alle dingen weg te strepen waarvan je borst uitzet en je mond breed lacht, zoals hoop, vreugde, geloof, liefde.

Daartegenover stelt Etty tactieken om het kleine groter te maken. Ze richt haar aandacht bij herhaling op dingen die haar een gevoel van vrijheid geven. Wat haalt een bloeiende jasmijn uit tegen het nazisme? Wat haalt die uit, ‘als de luizen me binnenkort hebben opgegeten in Polen?’ Voor Etty: alles. Ze koos ervoor om die jasmijn, in haar binnenwereld, groot en geurig te maken en bestand tegen stormwinden en tijd. Anderhalve week nadat ze hem had opgemerkt, schreef ze: ‘De jasmijn achter mijn huis is nu helemaal verwoest door de regens en stormen der laatste dagen, haar witte bloesems drijven verstrooid in de modderige zwarte plassen op het lage dak van de garage. Maar ergens in mij bloeit die jasmijn ongestoord verder, net zo uitbundig en teder, als ze altijd gebloeid heeft. En ze verspreidt haar geuren rond de woning waar jij huist, mijn God.’ Ze richt zich in haar dagboek vaak tot God, of tot zichzelf: tot ‘dat allerdiepste in me, dat ik gemakshalve maar God noem’.

Ze kijkt, ze bezingt, ze herhaalt. De jasmijn. Het vaasje met narcissen op haar bureau. Zo zorgt ze ervoor dat ze zich thuis kan blijven voelen in de wereld, de tijd, de ruimte. ‘Men kan ons niets doen, men kan ons werkelijk niets doen … Ik vind het leven mooi en ik voel me vrij. De hemelen binnen in me zijn even wijd uitgespannen als boven me.’

‘Mooi gedaan, mama,’ zegt mijn dochter, als ik het eerste kopje af heb. ‘Nu mag je even pauze en dan wil ik op de volgende graag bloemen.’