Om de beurt laten de takken een kringeltje rook los, beginnen dan zacht sissend krom te trekken, scheuren voorzichtig de schors los, om uiteindelijk met een zucht de oranjegele gloed vrij te laten die als een schuchtere engel opkomt en bedachtzaam de onbekende wereld aanschouwt.
Weurd neemt de tijd om over het schouwspel te mijmeren. Dat het hem zo ontroert, hier aan de rand van de zee, verbaast hem toch. Hij heeft hier immers naartoe gewerkt. Het is een goede dag om dit te doen. Zomerse droogte; nu de schemering op komst is, laat een zachte bries de vlammen dansen en vrolijk overspringen. Weurd loopt langs de oever, vastberaden. Met de fakkel als aanwijsstok duidt hij de een na de andere wilg, es of els aan en neemt af en toe wat struikgewas mee. Een voor een zetten de jonge bomen en struiken zich aan tot een laatste uitspatting, voordat ze uiteindelijk vermoeid in elkaar zakken.

Het vuur is het laatste dat Weurd nog heeft. Even nog. Zoals hij hier ooit met het vuur tevoorschijn was gekomen, zal hij er zo meteen ook mee verdwijnen.
Meteen na de gebeurtenis – al spoedig hadden ze besloten niet meer van de ramp te spreken, maar van de gebeurtenis – was dit wat hem en een kleine groep anderen had gered. Puur geluk dat hij tijdens het gebeuren stomtoevallig op de goede heuvel zat, een van die zeldzame pas opgeworpen grondhopen die nog niet bewoond maar hoog genoeg bleek te zijn. Hij had er niet eens aan meegebouwd, was er die dag toevallig even geweest. Eigenlijk had hij dus niet eens het recht om hier te zitten. Maar wat is recht bij een dergelijke gebeurtenis?
Vreemd genoeg bespeurde Weurd geen paniek bij de mensen om hem heen toen de zee hun machtige varkensrug in een woedende schreeuw omklemde. Om zich nooit meer terug te trekken. Het voelde op een vreemde manier bijna bevrijdend, het moment waarop het onheil zich definitief uitstrekte over deze delta. In één klap verloren de mensen hun angst om alles kwijt te raken – er was nu toch niets meer. Ze konden niet anders dan alle kracht en vindingrijkheid in zichzelf aanspreken om opnieuw te beginnen. Misschien wel als enigen, want zover het oog reikte, zagen ze nauwelijks iets boven het oppervlak uitsteken. Als er hier en daar al wat mensen waren die de gebeurtenis hadden overleefd, zouden zij met geen mogelijkheid voedsel en zoet water kunnen vinden. In de verte staken nog twee kleine bulten net boven de waterspiegel uit, daar zwierven echter geen mensen rond, wisten ze.
Maar hier hadden ze het vuur. Dankzij Weurd – en een gasleiding die door het natuurgeweld was begonnen te lekken. Het brandde nog maar net; vol overgave wist Weurd de vlammen aan de praat te houden en een degelijke vuurplaats in te richten waar ze door goed beheer een permanente oven van wisten te maken. Om voedsel te roosteren en gereedschap te smeden. Dankzij het vuur lukte het ook al snel om wat zeewater te scheiden in zoet drinkwater en zout om voedsel mee te conserveren. Ze wisten een ringdijk om een kleine kwelder aan te leggen, zodat ze van enkele hectaren omliggend land vruchtbare polders konden maken. Er kwam een waterbassin, er kwamen akkers met knollen en kolen. Mooi genoeg voor het kleine groepje bewoners. Bomen werden op en rond het eiland aangeplant. Uit het nageslacht van enkele schapen was na een poosje al een redelijk grote kudde vee voortgekomen.
Eigenlijk hoeven we nu nergens meer bang voor te zijn, zei Weurd na de tweede winter steeds vaker tegen zijn medebewoners. Na verloop van tijd had ieder zijn eigen onderdak kunnen bouwen. Weurd was samen met Agga in een hut getrokken. Ze hadden het goed samen, maar hij liet haar verder met rust. Ze was knap en lief, maar hij had haar vader kunnen zijn. Voor Weurd was het genoeg dat hij Agga een veilig onderkomen kon bieden. Een leven zonder angst, dat was het allermooiste dat hij een jonge vrouw mocht schenken.
Weurd herinnerde zich de vorige maatschappij als een waar de angst overheerste. Angst voor de ramp die toch wel zou komen, angst om alle welvaart die was opgebouwd kwijt te raken, angst voor de ander, voor het onbekende. Angst voor de toekomst. Die angst werkte als gif. Overheden vertrouwden burgers niet meer, burgers vertrouwden hun leiders en ook elkaar niet; bedrijven ontdekten dat ze miljardenwinsten konden maken door het volk met algoritmes aan het infuus van de angst te leggen. Dat had de mensen en de aarde uitgeput en uiteindelijk tot de gebeurtenis geleid.
Weurd wilde beslist niet dat ze met deze groep overlevenden opnieuw in die valkuil zouden trappen. Ze hadden een unieke kans hier een prachtige nieuwe wereld, een wereld zonder angst op te bouwen. De eilanders lieten het zich graag zeggen. Nooit meer bang zijn. Dat was de best denkbare afrekening met het verleden. Zij hadden het vuur.

De wind blaast wat vonken in de richting van de zee. Weurd kijkt ze na, hoe ze verdwijnen in de smoezelige schuimkopjes die zich tevergeefs van de walkant proberen los te maken. Zijn ogen aanschouwen het water. In de verte ziet hij de twee eilandjes die nu worden bevolkt door zijn voormalige medestanders. Op welke van de twee zou Agga nu zijn? Weurd is blij dat de wind van hem af staat, zo kunnen de kermende geluiden hem niet bereiken. Even heeft hij de neiging … maar hij laat het zo. Een paar tellen houdt hij de fakkel tegen de dode uiteinden van een braamstruik, totdat die zachtjes begint te knetteren.
Eigenlijk is het nog best lang goed gegaan, denkt Weurd. Zolang ze aan het opbouwen waren, was iedereen opgetogen. Weurd was blij met de balans die ze hadden gevonden. Een evenwicht dat hij bleef bewaken; er was voldoende eten en drinken, warmte en veiligheid, nu moesten ze uitkijken dat ze zich geen gekke plannen in het hoofd haalden. Als ze te veel zouden groeien, zou de angst om alles te verliezen er immers net zo snel weer insluipen.
Maar net toen ze alles goed en wel voor elkaar hadden, sloeg de onrust toe. Meer dan een goede maaltijd verbouwen was er niet te doen op de heuvel. Er bleef tijd over. Mensen kregen behoefte aan vermaak, begonnen elkaar verhalen te vertellen, dwaasheden te bedenken. Net als in de voorlaatste tijd. Weurd kon het niet tegenhouden.
Dat het juist Agga was die zich het meest liet horen, verbaasde hem niet. Zij was de jongste binnen de gemeenschap en het zuur van de vroegere wereld was haar nog niet door merg en been gegaan. Toen Weurd haar probeerde uit te leggen wat er destijds was misgelopen, begreep ze het niet goed, was zijn indruk.

Nu weet hij dat zij het beter in de gaten had dan hijzelf. Maar nu branden de bomen. Weurd kijkt achterom. De zelfgebouwde huisjes zijn al in elkaar gezakt en gloeien nog wat na. Wat zal hij met de zoutegroentenkwelder doen? De brand erin steken of negeren? Dat laatste dan maar, denkt hij. De geelgroene kolen staan er netjes bij, maar zullen nooit worden geoogst. Laten de vogels zich er maar mee redden, of anders de wormen en rupsen.
Bij Agga was het verlangen niet tegen te houden. Ze droomde van alles. Van overvloed, van sensatie. Ze zocht contact met de anderen op een manier die Weurd niet geruststelde. Op haar sensitiviteit zat geen enkele rem. Hij wees Agga op het gevaar, maar dat hoonde ze weg. Overdag begon ze zich uit te leven met wie er ook maar bij haar in de buurt was, ’s avonds riep ze iedereen bij elkaar en bedacht zij steeds uitdagender spelregels voor het vertellen en uitbeelden. Ze liet de groep hardop dromen. Aanvankelijk waren de mensen schuchter, maar al na een poosje tuimelden ze over elkaar heen om de wildste fantasieën iets van hen allemaal te maken. En het duurde niet lang of het uitbeelden nam verraderlijke en verleidelijke vormen aan, aangestoken door Agga. Sommigen belandden aan het eind van de avond in andermans hutjes. De volgende dag moest er behoorlijk goedgepraat en met elkaar gesproken worden.
Weurd las Agga de les. Hij nam er de tijd voor, want hij wilde niet dat zij moedeloos zou worden. Hij hield haar voor dat haar verlangens al gauw de teleurstelling en uiteraard de angst opnieuw zouden aanwakkeren.
Maar Agga reageerde met scherpe terechtwijzing. Híj was nog steeds bang, zei ze. Door de angst zo krampachtig buiten de deur te willen houden, liet Weurd juist zien dat hij nog steeds bang was voor de angst. Daarmee plaatste hij zichzelf buiten het leven. Want angst en verlangen zijn de twee motoren waar het leven van afhangt, was ze van mening.

Hij heeft het niet willen aannemen. Hij was er juist zo gelukkig mee dat hij zijn evenwicht had gevonden, dat wilde hij niet laten verstoren door zo’n donderstraal. Nu ziet Weurd in dat ze een voltreffer heeft gemaakt. Misschien doet het daarom wel zo’n pijn – meer dan hij eigenlijk wil toegeven. Intussen is hij aan het andere eind van het eiland terechtgekomen. Hier kan hij weer vrijuit ademhalen, de uitgeademde lucht waait bij hem vandaan. Weurd doet zijn mond wijd open en zuigt de zuurstof zover mogelijk naar binnen. Zoals Agga dat ook altijd graag deed.
Agga was de anderen gaan polsen. Of ze in hun vroegere leven de angst werkelijk hadden toegelaten, of die juist buitensloten. En het verlangen al net zo. Dat laatste werd door de mensen bevestigd. In de vorige wereld was de verbeelding dood geweest. Het verlangen naar ‘mooier’ was verworden tot het streven naar ‘meer’. Ze droomden eigenlijk nergens meer van. En ja, nu Agga het zei … ze hadden uiteindelijk niets anders gedaan dan risico’s vermijden, om zo ook de angst te ontwijken. Agga knikte. Dat had de ziel uit de mens gehaald. Terwijl ze voor de gebeurtenis dachten dat de wereld harder draaide dan ooit, hadden ze hun eigen motoren in feite uitgezet. Ja, dan gaat alles om je heen snel.
Ze begon het aan iedereen te verkondigen. De ziel moest terug, de motoren weer draaien. Omarm de angst, en het verlangen net zo stevig. Zoals de christenen de hemel en de hel hadden, zo moesten zij ook. Maar dan écht. Om werkelijk te leven, moesten ze angst en verlangen inhaleren en als zuurstof opnemen in hun bloed. Alleen zo zou alles weer kunnen stromen.
Iedereen raakte opgewonden van het idee. Ze begonnen te fantaseren. Wat is dan het verlangen dat wij hebben? Is het wel tastbaar, is het weldadig, is het niet gewoon eindeloze liefde, of wellust? En hoe kunnen we dat wakker kussen? Agga vuurde hen aan om het allemaal te uiten. Zo hoorden ze elkaars dromen, gaaf, gul en geil. De mensen raakten opgewonden. Het duurde niet lang of ze hadden met z’n allen een compleet luchtkasteel geschapen, dat ze zogenaamd bouwden op het oostelijke heuveltje in zee waar ze bij heldere hemel het zicht op hadden. Iedereen werd er vrolijk van. Weldra begonnen ze plannen te smeden om naar het eilandje af te reizen om daar hun dromen waar te maken.
Nu moest Weurd ingrijpen. Met lede ogen had hij de mensen uit balans zien raken. Nu moest hij voorkomen dat ze dat onzalige plan daadwerkelijk zouden uitvoeren. Het zou helemaal verkeerd uitpakken, zo voorspelde hij.

Maar ergens op dat moment is hij hen kwijtgeraakt. Weurd kijkt om zich heen. Er is niet veel ruimte meer over. Overal om hem heen suist de rook, ruisen de vlammen en knetteren de vonken. Weurd legt de fakkel neer en wandelt naar het midden van het stuk land. Het vuur omarmt hem nu van alle kanten. Hij neemt het kalm op. Het afzweren van de angst heeft hem de eerste jaren hier op de bult enorm geholpen. Tot het moment van de plannenmakerij om het andere eiland in te richten als een nirwana was gekomen, had hij nooit getwijfeld. Had hij anders moeten handelen? Misschien.
Maar wat Agga toen voorstelde, had hij totaal niet voorzien. Tot zijn verbazing gaf ze hem gelijk toen Weurd waarschuwde voor de teleurstelling.
Maar haar oplossing verraste hem volkomen.
Dan bouwen we de hel op het andere eilandje, zei ze.
De mensen lachten. Jahaa, goed idee. Ze bedachten van alles. Ze zouden alleen op het goede eiland eten en drinken hebben, in overvloed. Op het andere eiland kwam honger en dorst. En wat ze met betrekking tot het vuur konden bedenken, was doldwaas. Fantasieën over pijn en martelingen rolden zomaar hun vrolijke monden uit. Prachtig. Dat zou nogal een schouwspel worden, goed voor het bewustzijn.
Nee, zei Agga. We blijven er niet naar kijken, we moeten het doen. Allemaal. Om de beurt. De ene helft zit op het ene eiland, de andere helft op het andere. En na een poosje steken we over van de hel naar de hemel. Steeds heen en terug.
Ze schrokken. Ze schrokken erg. Maar toen ze er langer over nadachten … het trok wel. Een poosje lijden, dan een tijdlang genot en voorspoed. Het bloed begon te bonzen tegen hun slapen. En voor ze er erg in hadden, begonnen ze zich al voor te bereiden. Enkelen van hen bouwden een stevig vlot en een paar kano’s, anderen begonnen eten in te pakken. Fakkels werden vakkundig geprepareerd, zodat die gedurende de oversteek zouden blijven branden. Want het vuur moest mee, ten goede en ten kwade, naar beide eilanden.
Weurd was verbaasd. Hij kon er niet in geloven en wilde er niet in meegaan. Maar hij stond helemaal alleen, wist dat hij deze wilde paarden niet terug in de bak zou krijgen. Ergens was hij ook wel benieuwd. Hoe lang zouden ze het volhouden? Twee dagen, een week, een maand? Weurd sprak met de mensen af dat hij klaar zou staan om iedereen op te vangen die terug zou komen, zonder rekeningen te vereffenen.

Maar intussen heeft de aarde haar baan rond de zon afgelegd. Weurd heeft niemand teruggezien. Regelmatig heeft hij ’s avonds het water afgespeurd. In de verte zag hij de rook van het westelijke eiland – daar moet alles langzamerhand zodanig verschroeid zijn dat het er nauwelijks nog uit te houden is. Bij noordenwind kon hij het horen loeien en tieren. Het maakte hem duizelig – vooral als hij niet kon plaatsen van welk van de twee eilanden het lawaai kwam. Vaak klonk het vrijwel hetzelfde. Weurd probeerde zich weleens een voorstelling te maken van wat er zich op de hoogten afspeelde, maar daarvan raakte hij van streek. Hoe sterk zou zijn voorstelling van het leven daar de waarheid benaderen? Hoe diep kunnen werkelijke pijn en genot in lijf en leven doordringen? Wat heeft het met hun ziel gedaan, dat zij niet terugkomen? Weurd schrok ervan. Vooral als hij Agga voor zich zag … maakte niet uit op welke van de twee plaatsen – hij kon het niet verdragen.
Hij heeft niemand meer te verwachten, hier. Ze hebben daar iets ontdekt dat ze nergens anders hadden gevonden – niet in hun vroegere wereld en niet op dit eiland. Niemand heeft nog behoefte aan Weurds balans, dat uitgeholde, dode leven. De mens heeft een beter evenwicht gevonden. Zonder hem. Het is klaar. Laat het vuur hem maar opnemen.

One by one, each twig releases a curl of smoke before it starts to bend with a gentle hissing sound, carefully peels out of its bark and finally, with a sigh, sets free a yellow-orange glow that emerges like a shy angel gazing cautiously into the unknown world.
Weurd takes his time to contemplate the scene. A little surprised at how much it moves him, here on the edge of the sea – he’s been working towards this, after all. It’s a good day for it. A dry summer day, and in the falling dusk, a gentle breeze makes the flames dance and leap up cheerfully. Weurd walks along the shore, determined. Using his torch as a pointer, he touches it to each willow, ash and alder tree, sometimes including some shrubs. One after another, the young trees and shrubs exert themselves one last time before collapsing in exhaustion.

Fire is the last thing Weurd has left. For now, at least. Just as he once emerged here with the fire, he is about to disappear with it again.
Immediately after the event – they had soon agreed not to call it a catastrophe any more, but an event – it is what saved him and a small group of others. By sheer luck he happened to be on the right hillock when it happened, one of the rare freshly raised mounds of earth that had not yet been inhabited but turned out to be high enough. He hadn’t even helped to build it, he was just there by coincidence on that day. In fact, he doesn’t really have the right to be here at all. But what do rights matter in an event like this?
Strangely enough, Weurd could detect no signs of panic in the people surrounding him when the sea gripped their artificial hill with an angry roar. Never to recede again. In fact, the moment in which the disaster finally spread through this delta felt strangely liberating. In a single blow, the people lost their fear of losing everything – because there was nothing left to lose. All they could do now was muster all their inner strength and inventiveness to start again. Perhaps as the only survivors, for as far as their eyes could see, they could detect very little land breaking the surface of the water. Even if there were other survivors scattered here and there, it would be impossible for them to find fresh water and food. And they knew there weren’t any people on the two small lumps sticking out of the sea in the distance.
But here, they had the fire. Thanks to Weurd – and the gas pipe that had sprung a leak during the natural disaster. It was barely alight, but with great dedication Weurd was able keep the flames going and set up a proper fireplace, which they managed to turn into a carefully tended, permanent hearth. For roasting food and forging tools. With the help of the fire, they also succeeded in converting sea water into fresh drinking water and salt for food conservation. They managed to construct a dike around a small salt marsh, turning a couple of hectares of land into fertile fields. A water basin was built, cabbage patches and spud fields dug. Just enough for the small group of inhabitants. They planted trees all over the island. The offspring of a handful of sheep grew, over time, into a reasonably large flock.
We really have nothing to be afraid of any more, Weurd kept telling his fellow survivors after the second winter. Each of them had eventually managed to build an accommodation of their own. Weurd had moved into a hut with Agga. They got along well, but he left her alone. She was a sweet, pretty girl, but he could have been her father. Weurd was just happy to provide Agga with a safe place to live. A life without fear, that was the most beautiful gift he was allowed to make a young woman.
Weurd remembered the past society as one governed by fear. Fear of the catastrophe that would come anyway, fear of losing all their amassed wealth, fear of others, of the unknown. Fear of the future. That fear was like a poison. Governments no longer trusted their citizens, citizens trusted neither their leaders nor each other; companies discovered they could make billions by using algorithms to drip-feed the people a diet of fear. This had exhausted the people and the earth, and eventually led to the event.
Weurd was determined not to let this group of survivors fall into the same trap again. They had been given the unique opportunity to build up a beautiful new world, a world without fear. The people of the island lapped it up. No more fear. It was the best possible reckoning with the past. They had the fire.

The wind is blowing sparks towards the sea. Weurd watches them vanish in the grubby patches of sea foam trying in vain to free themselves from the shore. His eyes gaze out over the water. In the distance, he can see the two small islands where his former allies now live. Which one of them might Agga be on now? Weurd is glad the wind is not blowing in his direction, so he can’t hear the cries. For a moment, he feels the urge… but lets it pass. He holds his torch against the dead twigs of a bramble bush until it starts crackling softly.
Things actually went well for quite a while, Weurd thinks to himself. Everyone was excited while they were building up. Weurd was pleased with the balance they’d found. A balance he watched over; there was enough food and water, heat and safety – all they had to do now was guard against making any mad plans. Because if they grew too much, the fear of losing everything would soon creep in again.
But just when everything was running smoothly, the group was gripped by restlessness. Farming a square meal was all there was to do on the hillock. They had time on their hands. A need for entertainment grew, and people started telling each other stories, thinking up nonsense. Just like in the time that had gone before. Weurd couldn’t stop it.
He wasn’t surprised that Agga’s voice was among the loudest. As the youngest member of the community, she hadn’t yet been burned to the bone by the acid of the former world. When he tried to explain to her what had gone wrong at the time, Weurd had the impression she didn’t understand.

Now he knows she was more acutely aware of it than he himself. But now the trees are burning. Weurd looks behind him. The huts they built have collapsed and are glowing faintly. What should he do with the seawater vegetable field? Set fire to it or ignore it? The latter, he decides. The neat rows of pale green cabbages will never be harvested. Let the birds eat their fill of them, or else the worms and caterpillars.
Agga’s desire proved unquenchable. She dreamed of having it all. Of excess, of excitement. She interacted with the others in ways that Weurd found unsettling. Her sensibility knew no bounds. When he pointed out the dangers to Agga, she scoffed at him. During the day she would give free rein to her fantasies to anyone who would listen and in the evening she gathered everyone together, coming up with more and more daring rules for their storytelling and role-playing games. She made the group dream out loud. People were shy at first, but after a little while they fell over themselves to make their wildest fantasies common knowledge. And it didn’t take long for the role-playing to take on treacherous and seductive forms, incited by Agga. At the end of such evenings, people sometimes ended up in others’ huts, which would take a lot of explaining away and making up the next day.
Weurd lectured Agga. He took his time, trying to go easy on her so she wouldn’t lose heart. He told her that her desires would only rekindle the group’s disappointment, and of course their fear.
But Agga was ready with a sharp rebuke. He was still afraid, she said. His desperate efforts to keep the fear away betrayed how much Weurd himself was still frightened of it. By doing so, he wasn’t taking part in life. Because, as she believed, fear and desire are the two engines life runs on.

He wouldn’t accept this explanation. Pleased as he was to have found his balance, he wouldn’t let some little rabble-rouser disrupt it. Now Weurd realises she’d hit the bull’s-eye. Maybe that is why it hurts so much – more than he actually wants to admit. In the meantime, he has reached the other end of the island. Here, he can breathe freely again – the air he exhales is blown away from him. Weurd opens his mouth wide and sucks the oxygen as deep into his lungs as possible. Just like Agga used to enjoy doing.
Agga had put it to the others. Whether they had really welcomed fear into their former lives, or barred it from it. And with it, desire. They confirmed the latter. Imagination had been dead in the former world. The desire for ‘more beauty’ had become the pursuit of simply ‘more’. They had stopped dreaming altogether. And yes, since Agga mentioned it… all they had really done was to avoid risks, again to stave off fear. Agga nodded. This is what had killed the human soul. Before the event, they were convinced the world was spinning faster than ever, when they had actually turned off their own engines. Of course that makes everything around you speed up.
She started proclaiming it to the group. They had to get their souls back, restart their engines. Embrace fear and desire with equal strength. Just as the Christians had Heaven and Hell, they needed that too. But then the real thing. To live life to the fullest, they had to inhale fear and desire and absorb them into their blood like oxygen. Only then could everything flow again.

The idea thrilled the group. They started fantasising. What exactly is our desire? Is it tangible, is it beneficial, isn’t it just endless love, or lust? And how do we rekindle it? Agga spurred them on to let it all out. And so they shared each other’s dreams, lusty, lavish, larger-than-life. People got excited. Before long they had built entire castles in the air, supposedly located on the eastern islet in the sea which they could make out in clear weather. It lifted everyone’s spirits. Soon, they started making plans to sail across to the island and make their dreams come true.
This is when Weurd had to intervene. It had pained him to watch the people become unbalanced. Now he had to prevent them from actually carrying out their disastrous scheme. He predicted it would go terribly wrong.

But that was also the moment he lost them. Weurd looks around. There isn’t much space left. All around him are hissing smoke, rushing flames and crackling sparks. Putting down his torch, Weurd walks to the middle of the piece of land. The fire surrounds him on all sides now. He calmly takes it in. Renouncing fear was a great help to him in his first years here on the island. Until the moment they started making plans to turn the other island into nirvana, he hadn’t felt a single doubt. Should he have acted differently? Perhaps.
But then he’d never seen Agga’s suggestion coming. To his surprise, she agreed with him when Weurd warned of disappointment.
But her solution took him completely by surprise.
She said, we’ll just build Hell on the other island.
The others laughed. Yeah, great plan. They came up with all kinds of ideas. They’d only have food and drink on the good island, plenty of it. On the other island there would be thirst and hunger. And what they planned to do there with the fire was insane. Fantasies of pain and torture light-heartedly rolled off their tongues. Wonderful. That would be quite a spectacle, a useful reminder.
No, Agga said. We don’t just watch, we have to do it. All of us. In turns. Half of us are on the one island, the other half on the other. And after a while we switch over from Hell to Heaven. Back and forth.
They were shocked. They were very shocked. But after giving it some thought… saw the attraction. A bit of suffering, followed by a spell of pleasure and prosperity. Their blood started thumping in their temples. And before they knew it, they had started on the preparations. Some of them built a sturdy raft and a couple of canoes, others started packing provisions. Torches were skilfully prepared so they would stay alight during the crossing. Because the fire needed to go along, for better or for worse, to both islands.
Weurd was stupefied. He didn’t believe in the plan and wouldn’t go along with it. But he was on his own, and knew he would never be able to rein in these wild horses again. Part of him was also curious. How long would they stick it out? Two days, a week, a month? Weurd agreed with the group that he would be ready to welcome anyone back who returned, without seeking retaliation.

But since then, the earth has completed its orbit around the sun. Weurd has seen no one return. He’s regularly scanned the water at night. In the distance, he would see the smoke from the western island – it had to be so scorched there by now that it could hardly be bearable. When the wind came from the north he could hear the wailing and raging. The noise made his head spin, especially when he couldn’t tell which of the two islands it came from – their sounds often sounded almost the same. Sometimes, Weurd tried to imagine what went on on those elevations, but that only upset him. How much did his image of life there resemble the reality? How deeply can real pain and pleasure penetrate a body and a life? What has it done to their souls, that no one returned? It shocked Weurd. Especially when Agga appeared to his mind’s eye… it didn’t matter in which of the two places – he couldn’t bear it.
He no longer expects anyone back. They’ve discovered something there they hadn’t found anywhere else – neither in their former world nor on this island. No one needed Weurd’s balance any more, that eroded, dead life. Humans have found a better balance. Without him. It’s time. Let the fire embrace him.

Het was die zomer dat ze begonnen waren de jaren weer vanaf nul te tellen. De millenniumbug was een storm in een glas water gebleken, negentien was probleemloos in twintig veranderd en de twintigste in de eenentwintigste, en ook al hadden we tot dan toe de meeste tijd van ons leven in de twintigste doorgebracht en zouden we al dertig zijn als de balans zou doorslaan naar de eenentwintigste, deze eeuw was van ons, en logisch dat ik het hoog tijd vond om eindelijk een keer met mijn tong de tong van iemand anders aan te raken, niet als spelletje of voor de grap maar serieus. Ons brein was nog niet af, vooral het jouwe niet want jongensbreinen ontwikkelden zich langzamer, maar we waren groot genoeg om te weten hoe we een tong in iemand anders’ mond moesten steken, en nu was het alleen nog een kwestie van raak steken op het juiste moment. 

Het was vakantie en we lagen hoofd op buik in een kring in het gras en elke keer als er iemand lachte bracht diegene met zijn buik het hoofd van iemand anders in beweging, die daardoor ook ging lachen en het hoofd dat op zijn buik lag aan het lachen maakte, en zo golfden onze lachsalvo’s door de nacht. Niemand van ons was superknap, al kwamen er wel meerderen uit Amsterdam, maar daar lieten ze zich alleen zo nu en dan op voorstaan, en de meisjes uit Doorn hadden grote borsten maar die waren bi dus dat telde niet. Die ochtend had de juf van het theaterkamp ons twee aan twee naast elkaar gezet voor een oefening waarbij we afwisselend in de verte moesten kijken en opzij, en jou zette ze naast mij, en hoewel je kleiner was dan ik en niet zo mooi als ik me had voorgesteld, lachte je wel aardig op de momenten dat onze blikken elkaar kruisten, en je had een grappig petje op, en de meisjes uit Doorn hadden naderhand gezegd dat we bij elkaar pasten, en zo was ik op het idee gekomen dat jij weleens degene zou kunnen zijn in wiens mond ik voor het eerst mijn tong zou steken, en nu lag ik met mijn hoofd op je buik te lachen, en even later zaten onze tongen in elkaars mond, al vond ik achteraf niet dat we ze erin gestoken hadden, ze waren er meer in gegleden en ze bleven daar dacht ik de hele nacht, al zou ik dat nu niet precies meer weten. En ook jij kwam uit Amsterdam, uit Amsterdam-Zuid, je woonde achter het Concertgebouw, en hoewel ik toen niet doorhad dat je je daarop liet voorstaan weet ik nu dat je dat wel deed, maar dat kwam niet door je karakter maar doordat iedereen die daar woonde zich daar nou eenmaal op liet voorstaan, zelfs als hij eigenlijk een bescheiden type was. Dat was ook de zomer dat ik ontdekte dat kinderen uit Amsterdam niet plat maar juist bekakt praatten, maar ook daar konden jullie niets aan doen, net zomin als ik iets aan mijn dikke Noord-Hollandse l kon doen, al had ik wel vriendinnen uit Heemskerk bij wie ik het een beetje overdreef. Toen we de volgende dag weer in de zon bij het meertje lagen en ik vertelde dat ik op wedstrijdzwemmen zat, zei je met een bekakt accent dat dat verklaarde waarom ik zo’n mooi lichaam had, en alle mensen die zeggen dat woorden je niet kunnen raken zijn waarschijnlijk alle keren vergeten dat iemand iets zei waardoor er zoveel bloed naar hun geslachtsdelen stroomde dat het een wonder was dat andere organen bleven functioneren, en later aan de telefoon zei jij dat je het schattig vond dat ik rood werd als je mij een complimentje gaf, en ik had niet door dat jij dacht dat je wijzer was dan ik, misschien omdat je in Amsterdam woonde, misschien omdat je ouders gescheiden waren, misschien omdat je een oudere broer had die een half jaar filosofie had gestudeerd en daarna was gestopt omdat hij vond dat hij al die boeken zelf wel kon lezen. Die broer liep zoals al die Amsterdamse mensen weg met de continentale filosofen, en dan vooral de existentialisten, waarschijnlijk omdat die het makkelijkst te begrijpen waren, en daar kwam denk ik ook jouw theorie vandaan dat de anderen de hel waren, maar echt onderbouwen kon je dat niet, je zei maar wat, dat was wel duidelijk, en ik antwoordde dat jij voor mij het paradijs was, en daarop lachte je, minzaam denk ik achteraf, maar toen vond ik het gewoon schattig hoe je lachte als je mijn grapjes niet begreep, en daarna vroeg je me of ik een keer bij je op bezoek wilde komen. Het was logisch dat ik naar jou zou komen in plaats van jij naar mij, want jij woonde in Amsterdam, en op de dag dat we hadden afgesproken had ik een gehaakt hoedje opgezet dat ik van vriendinnen had gekregen die vonden dat het bij mij paste omdat ik een klein beetje apart was, op een positieve manier, en jij zou mij om tien uur ophalen van het Centraal Station, en ik wachtte onder die grote klok die er nu niet meer is, en na een tijdje zag ik een vrouw uit onze straat die ook op iemand wachtte, en toen ik haar gedag zwaaide omdat haar afspraak was gekomen was het vijf over half elf, zodat het misschien tijd werd om je even op te bellen, ik had je telefoonnummer op een briefje geschreven, ook al kende ik het uit mijn hoofd, maar als ik wegliep naar de telefooncel zou ik je misschien net mislopen, terwijl je natuurlijk elk moment kon komen, dus bleef ik nog een tijdje wachten, en elke keer als ik een petje zag tussen de hoofden die door de schuifdeuren naar binnen kwamen dacht ik dat jij het was, en elke keer als jij het niet was beet ik op mijn lip; ik had nog niet door dat ik boos zou moeten worden, en misschien hoefde dat ook niet, je was een jongen en je brein was nog niet af, het gedeelte dat gemaakt was om zich aan planningen te houden werkte niet, en straks zou ik je alsnog bellen en dan zou je moeder zeggen dat je nog sliep, en ze zou beloven je wakker te maken en je direct naar het station te sturen. Nog veel later zou ik erachter komen dat je mij minachtte omdat ik niet zelf met de tram naar jouw huis was gekomen en omdat ik je drie keer per week ’s avonds belde en altijd als ik naar je toe kwam een raar hoedje droeg, maar op dat moment wist ik dat nog niet, ik voelde me goed met mijn hoedje en mijn zweterige lichaam waarvan jij had gezegd dat het mooi was en mijn tong die ik straks weer in jouw mond ging laten glijden, en ik keek hoe de wijzers van de grote klok opschoven naar het moment dat het petje dat ik zag tussen de hoofden van de mensen jouw petje was.

It was the summer they began to count the years from zero again. The millennium bug had turned out to be a storm in a teacup, nineteen had flipped over to twenty without causing any problems and the twentieth became the twenty-first; and even though we had spent most of our lives in the twentieth up to that point and would already be thirty when the scales tipped to the twenty-first, this century was ours, and it was only natural for me to decide it was high time I finally touched someone else’s tongue with my own, not as a game or for fun, but in all seriousness. Our brains weren’t fully developed yet, particularly yours, because boys’ brains develop more slowly, but we were old enough to know how to stick a tongue in someone else’s mouth, and now it was just a matter of sticking it in at the right moment. 

It was the summer holidays and a group of us lay in a circle on the grass, heads on the next person’s stomach and every time someone laughed, they jolted the head of the next person along, who laughed too and made the head lying on his or her stomach laugh, and so our laughter wafted through the night. None of us was very good looking, several were from Amsterdam, but they only showed off about it occasionally, and the girls from Doorn had big breasts but were bi, so they didn’t count. 

That morning, the teacher at the drama camp had paired us off for an exercise in which, standing next to each other, we had to alternate between looking into the distance and to the side, and she put you next to me, and although you were smaller than me and not as good looking as I’d imagined, you smiled kindly when our eyes met, and you had a funny cap on, and the girls from Doorn said afterwards that we made a good couple. And so I got the idea that you might be the person into whose mouth I would stick my tongue for the first time, and now I was lying with my head on your belly laughing, and a little later our tongues were in each other’s mouths – although afterwards I didn’t think we had actually stuck them in, it was more like they’d slipped in, and in my mind they stayed there all night, although now I can’t be entirely sure. And you were from Amsterdam, too, from Amsterdam-Zuid, you lived behind the Concert Hall, and although I didn’t realise at the time that you were proud of this, I now know that you were – not because of your personality, but because everyone who lived there was proud of it, even if they were modest. I also discovered that summer that children from Amsterdam didn’t have a working class accent, they sounded posh, but that wasn’t your fault, and neither could I do anything about my thick Noord-Holland L, although with my friends from Heemskerk I’ll admit I laid it on a bit thicker. The next day, when we were sunbathing by the lake and I told you that I was a competitive swimmer, you said in your posh accent it must be the reason I had such a beautiful body, and everyone who says that words can’t touch you must have forgotten all the times when someone said something that made so much blood flow to their genitals it was a miracle the other organs kept functioning, And later on the phone you said you thought it was cute that I turned red when you complimented me, and I didn’t realise you thought you were wiser than me, maybe because you lived in Amsterdam, maybe because your parents were divorced, maybe because you had an older brother who had studied philosophy for six months and then stopped because he thought he could just read all those books himself.

Like all those people from Amsterdam, your brother was crazy about continental philosophers, especially the existentialists, probably because they were the easiest to understand, and I think that’s where you got your theory that other people were hell, but you couldn’t really substantiate it, it was just something to say, that much was clear, and I replied that you were paradise for me, and you laughed at this, affably I think; I thought it was cute that you laughed when you didn’t understand my jokes, and then you asked me if I wanted to come and visit you some time.

It was only natural that I should come to you instead of you to me, because you lived in Amsterdam, and on the day we were supposed to meet up, I was wearing a crocheted hat I’d been given by friends who thought it suited me because I was a little bit different, in a good way, and you were going to pick me up from Central Station at ten, and I waited under the big clock that is no longer there, and after a while I saw a woman from our street who was also waiting for someone. When I waved goodbye to her because her friend had turned up, it was ten thirty-five, so maybe time to call you, I’d written down your phone number on a scrap of paper, even though I knew it by heart, but if I went to the phone box I might miss you, you could come any minute, so I waited a while longer, and every time I saw a cap among the heads coming through the sliding doors I thought it was you, and every time it wasn’t I bit my lip; I didn’t yet realise I ought to be angry, but maybe I didn’t have to be either, you were a boy and your brain wasn’t fully developed, the part that was made to stick to plans didn’t work, and later I would call you and your mum would say you were still asleep, and she would promise to wake you up and send you straight to the station.

Much later, I would discover you looked down your nose at me because I hadn’t taken the tram to your house, and because I called you three times a week in the evenings and always wore a funny hat when I came to see you, but at that moment I did not know that, I felt good with my hat and my sweaty body which you had said was beautiful and my tongue that I was about to slide into your mouth again, and I watched as the hands of the great clock moved forward to the moment when the cap that I saw among the heads of the people was yours.

Ik sloeg rechtsaf richting mijn verleden. In mijn herinnering was de oprijlaan ernaartoe minstens twee keer zo lang, maar herinneringen willen nogal eens overdrijven. Een herderachtige hond kwam op mijn auto toegesneld en begon met zijn voorpoten tegen het portier te trappelen. Ik bleef voor de zekerheid zitten – ik kende de reputatie van erfhonden – en keek over mijn stuur naar de boerderijwoning waar ik in de jaren tachtig was opgegroeid. Ook het huis leek gekrompen door de tijd, dat roofdier dat uiteindelijk alles en iedereen een kopje kleiner maakt.
Onderweg vanuit Utrecht had ik me het uitzicht vanuit mijn slaapkamerraam voor de geest proberen te halen: de populieren die de loodrechte weg richting het dorp omzoomden, ze stonden er nog, de groene brievenbus op het houten paaltje aan de straatkant (verdwenen), de helikoptertjes uit de esdoorn op het dak van onze beige Peugeot, de eindeloze maïsvelden, de sloot achter het huis en het brede keukenraam van de buren, die ik na alles wat er was gebeurd, zo vaak verslagen en zwijgend aan hun eettafel had zien zitten. Vanuit mijn slaapkamer had ik ook de politiewagens in de verte zien naderen. Een colonne van drie wagens was het. Blauw zwaailicht flitste tegen de stammen van de rijen populieren, die hun schaduw als tralies over het wegdek hadden gelegd. Ze namen alleen mijn broer mee. Geen handboeien, herinnerde ik me onderweg weer, wel de hand van één van de agenten vaderlijk op zijn schouder toen hij hem naar een van de wagens bracht. Ik had die ochtend aan de keukentafel stug volgehouden dat ik helemaal van niets wist. Precies zoals Eelke me dat had opgedragen: ‘Wat er ook gebeurt, jij weet helemaal van niks.’
Een vrouw op zwarte tuinlaarzen liep me tegemoet. Ze riep iets naar de hond en daarna naar mij.
Ik draaide het raam open. De plattelandsgeur, een mengsel van lichtzuur kuilgras, stalmest en gier, vulde de auto met nostalgie.
‘Hij doet niets hoor!’
Ik stapte uit. Het beest zette zijn neus aan die van mijn schoenen.
‘Die ruikt vast onze kat.’
‘Goed volk, Bessy,’ zei de vrouw die de hond even bij de halsband nam. ‘Goed volk.’

Een week ervoor had ik haar aan de telefoon gehad. Ze had het geen enkel probleem gevonden dat ik wilde langskomen. Ze zag er zelfs naar uit om van me te vernemen hoe de woning er dertig jaar geleden van binnen had uitgezien.
De korte rondleiding op de benedenverdieping eindigde in de woonkeuken. De vrouw stond met haar heupen tegen het aanrecht. Ze verwisselde een koffiefilter, spoelde twee kopjes om. De keuken was net als de rest van de kamers verbouwd, maar het kostte me weinig moeite om haar daar als mijn moeder te zien staan. Ze had hetzelfde golvende bruine haar over haar schouders, een lange rug en misschien zelfs wel, zo bedacht ik me terwijl ik mijn blik over de strakke spijkerbroek vanaf haar laarzen omhoog liet gaan, misschien zelfs wel dezelfde kont – ik kon me veel details van mijn moeders uiterlijk herinneren, maar ik wist niet meer hoe haar billen eruitzagen.
Het koffiezetapparaat begon te dampen en te pruttelen en de vrouw kwam tegenover me zitten. Haar kinderen, vier en zes, waren naar school en haar echtgenoot werkte in de stad. Mijn moeder zou dertig jaar geleden exact hetzelfde hebben verteld wanneer er op dinsdagochtend iemand bij haar aan de keukentafel had gezeten die een kijkje wilde nemen in zijn ouderlijk huis. Dat ik niet voor het huis maar voor de achtertuin kwam, de plek waar mijn eerste en enige paradijs had bestaan, dat had ik de vrouw niet verteld. Ik wist niet of ze op de hoogte was van wat zich in de maïsvelden had afgespeeld, al moest dat haast wel: het belendende dorp was klein genoeg om die geschiedenis aan nieuwe generaties door te vertellen en zo in leven te houden. De bewoonster vond het hoe dan ook prima als ik even een kijkje ging nemen. Als ik terugkwam zou de koffie voor me klaarstaan en konden we mijn oude slaapkamer opzoeken.

De poort van de oprit naar de achtertuin was donkerblauw geverfd. Er hing een metalen brievenbus aan vast. Het klepje schitterde in de zon. Ik sloot de poort achter me en staarde de achtertuin in. De morellenboom stond er nog, het terras op dezelfde plek en het klinkerpaadje richting de sloot had nog dezelfde flauwe kromming. Daar waar de kippenren had gestaan was nu een grote zandbak met gekleurde schepjes, emmertjes en gietertjes. Ik zag de Barnevelders er weer scharrelen en hoorde mijn moeder foeteren, terwijl ze een halve tube tandpasta in mijn mond leegkneep, hoe vaak ze nog tegen me moest zeggen dat kippenpoep niet om op te eten was.  Het hekje achterin bij de sloot was er ook nog. Net als de sloot zelf, die een stuk minder breed was dan de sloot in mijn gedachten. Herinneringen dienen kennelijk te worden uitvergroot om langdurig in je hoofd te kunnen overleven, noteerde ik in mijn aantekeningenboekje. Andere herinneringen, gedane herinneringen, áfgeronde herinneringen, schreef ik daaronder, groeien op een dag als grijze haren je schedel weer uit.
Het zien van het bruggetje over de sloot greep me aan. Drie zware oude spoorbielzen, die mijn vader met opa tussen de sigaarstengels van de lisdodden had neergelegd. Het was de brug naar het paradijs, zoals mijn broer het noemde. De bielzen waren broos en glad van het mos. Het huis mocht dan flink zijn veranderd, deze plek voelde nog als van mij. Alsof er al die jaren niemand was geweest en er ook nooit nog iemand zou komen. Ik zette een voet op een biels, testte voorzichtig of het hout me zou houden. Ik stak over, rook de scherpe geur van de watermunt en zag mijn moeder in Frankrijk voor de caravan zitten met een glaasje plutoniumgroene Sirop Menthe. Aan de overkant van het slootje ging wat modder en gras over in het maïsgewas. Ook die geur kwam me tegemoet als een oude vriend. In de oogsttijd rook het hele huis naar die heerlijke sensatie van vers gekneusd snijmaïs.
Ik spreidde de maïs met mijn handen, alsof ik me door een menigte tijdens een concert naar voren moest bewegen, en begon door de gangen te lopen.

Eelke liep voor me uit over het kromme paadje richting de sloot. Mijn broer was drie jaar ouder en twee koppen groter dan ik. We sprongen zonder aanloop als kieviten over het water. Ik volgde hem door de gangenstelsels van de maïs, een groen kietelend doolhof. Eelke had er de vaart in. Hij leek precies te weten waar hij heen ging. Het was de eerste keer dat ik hem vergezelde. Naar een paradijs op aarde, zo had hij het omschreven toen hij me meevroeg.
Ik verloor hem die middag niet uit het oog, bang om in de velden te verdwalen, om er vervolgens door een maïskneuzer in miljoenen stukjes te worden fijngehakt; iets waar mijn opa me voor had gewaarschuwd op de dag dat het bruggetje over de sloot werd opgeleverd.
Eelke en ik waadden door hoge stengels. De bladeren van de maïs kietelden niet alleen, ze krasten zo nu en dan ook scherp over de huid van mijn blote armen.
We kwamen uit op een ronde open plek waar geknakte stengels en liezen waren platgewalst alsof er een ruimteschip was geland. Ik voelde meteen de warmte van de zon.
Eelke liet zijn broek en onderbroek tot over zijn schoenen zakken. ‘Jij ook’, dicteerde hij.
Ik deed wat mijn broer me opdroeg.
‘Nu moeten we wachten,’ zei hij.
Ik ging naast hem zitten en stelde geen vragen. Het was er doodstil. Geen vogels, geen wind. Ik hoorde alleen mijn eigen ademhaling.
‘Kijk,’ zei Eelke.
Hij pelde een schutblad van een kolf en trok met de rand een sneetje in zijn vingertop. ‘Scherper dan mama’s keukenmessen.’
‘Nu jij.’
Net toen ik wilde zeggen dat ik het niet durfde, klonk er geritsel. ‘Ah, daar komen ze al,’ zei Eelke kalm.
Hij pakte me bij mijn arm en trok me omhoog. We stonden naakt naast elkaar. Ik voelde de zon op mijn lijf. Het geluid kwam dichterbij tot de stengels voor ons ineens bewogen.
Achter elkaar struikelden de buurmeisjes het paradijs binnen alsof ze erin werden geboren. Ze richtten allebei hun blik onmiddellijk op mij. ‘Je hebt je broertje meegenomen,’ zei Anna.
Ik had nooit een woord met de tweeling van de buren gewisseld. Ze waren van Eelke’s leeftijd. ‘Wat doet hij nu hier?’ vulde Eva haar zus bars aan.
Ze lieten allebei hun blik minachtend over mijn schrale blote lijf gaan en begonnen zich uit te kleden.
‘We gaan piemeltje-op-kutje doen,’ zei Eelke, ‘het is heel eenvoudig, je moet mij gewoon nadoen.’
De meisjes gingen naast elkaar op de geplette maïs liggen. Eelke liet zich boven op Anna zakken. Eva wenkte me en zei dat ik hetzelfde bij haar moest doen, maar toen ik dat probeerde plofte ik dof op haar buik als een afgeworpen zandzak uit een luchtballon.
‘Je broertje is een leeghoofd,’ riep Eva naar Eelke terwijl ze me van haar afrolde. ‘Ik wil niet meer dat je hem meeneemt naar ons paradijs, anders komen wij hier niet meer.’
Sinds die middag ging ik enkel naar het paradijs als de buurmeisjes er niet waren, tot op die bloedhete woensdagmiddag 19 augustus in 1987, toen Eelke me hijgend en badend in het zweet op mijn slaapkamer kwam ophalen en me samen met twee spaden uit mijn vaders schuurtje mee het veld innam. Ik had Eelke op de terugweg moeten zweren om niets over ons paradijs te zeggen. We maakten allebei met een schutblad een sneetje in onze hand en drukten het bloed tegen elkaar aan. Het bestaan van het paradijs diende, net als de zonde, binnen de groene omheining te blijven.
Die vooravond wisten we allebei van niks toen de buurman en de buurvrouw met bezorgde gezichten aan onze keukentafel zaten. Mijn moeder had koffie ingeschonken met een schoteltje eronder. Bezoek kreeg altijd koffie met een schoteltje eronder. De buurvrouw bleef maar met haar lepeltje in haar kopje roeren, zelfs toen het kopje allang leeg was. De buurman had ons zo nu en dan argwanend aangekeken.
Dat weekend werd ik gewekt door een helikopter die laag boven de maïsvelden cirkelde. Ik dacht eerst nog dat het een kneuzer of een hakselaar was. Eelke was mijn kamer binnengekomen. We staarden samen uit het raam naar de maïsstengels die door de windvlagen als golven van een woeste zee tekeergingen. Eelke zei: ‘Wat er ook gebeurt, jij weet helemaal van niks.’

In de maanden daarna keek ik vaak vanuit de vensterbank van mijn slaapkamer naar hoe de buurman en de buurvrouw tegenover elkaar aan de keukentafel zaten. Hun handen plat op het tafelzeil, de hanglamp erboven. Als de buurman me voor mijn raam zag staan, keek hij me een moment strak aan. Dan stond hij op en trok hij het gordijn langzaam dicht.
Ik deed al die jaren wat ik mijn broer had beloofd: ik bleef van niks weten. Ook de spaarzame keren dat we hem in de strafinrichting in Tiel mochten opzoeken, fluisterde hij me dat toe. Een week voordat ik achttien werd en naar Utrecht vertrok, was Eelke in Tiel op zijn bureaustoel met wieltjes gaan staan en had die onder zich uit laten glijden.

Ik hoorde een zacht geritsel achter me uit de maïs komen. ‘Bessy, kom hier nu, potverdorie!’
De hond had me in de gangenstelsels weten te traceren en alsof we verstoppertje speelden en ik was gebuut, volgde ik het beest terug naar de sloot.
‘Die zandbak daar,’ zei de bewoonster toen we de achtertuin in liepen, ‘daar hadden de vorige bewoners een kippenhok staan. Was dat daar al toen jij hier woonde?’
Ik knikte.
‘Mijn man en ik wilden best kippen hoor, maar de kinderen smeekten ons natuurlijk om een grote zandbak. Ik vond dat eigenlijk ook wel best. De zandbak houdt ze weg van het maïsveld, er zijn daar rare dingen gebeurd.’
‘Ja,’ zei ik, ‘rare dingen.’
We dronken koffie aan de keukentafel. Daarna volgde ik haar richting mijn slaapkamer over een industriële, gietijzeren trap. Het was nog altijd een kinderkamer, een onschuld die me ergens geruststelde. Op een tafel tegen de muur stond een aquarium. Daarboven hing een poster van het Nederlands Elftal. Ik staarde uit het raam naar de populieren en het maïsveld. Achter me bubbelde de aquariumpomp die de vissen in hun kleine subtropische paradijsje in leven hield.

I took a right turn towards my past. In my memory the driveway was at least twice as long, but memories have a tendency to exaggerate. A sheep dog hurried towards me and began scuffling at the door with his front legs. To be on the safe side, I remained seated – I knew farm dogs had a reputation – and looked over the steering wheel at the farmhouse where I’d grown up in the eighties. The house, too, looked as if it had shrunk with time, that predator that eventually leaves everything and everyone a head shorter.
On my way from Utrecht I’d tried to conjure up the view from my bedroom window: the poplars lining the straight road leading to the village, they were still standing, the green letterbox on the wood pole on the side of the street (disappeared), the little helicopters from the sycamore on the roof of our beige Peugeot, the endless maize fields, the ditch behind the house and the wide kitchen windows of the neighbours, whom I so often saw sitting defeated and silent at the table after everything that had happened. From my bedroom I’d also seen the police cars approaching in the distance. A column of three cars, it had been. Blue flashing lights flickered against the trunks of the row of poplars, which had spread their shadows like bars over the road’s surface. They only took my brother with them. No handcuffs, I remembered on my way, just the hand of one of the agents in a fatherly manner on his shoulder when he took him over to one of the cars. That morning at the kitchen table I’d stubbornly insisted I knew nothing. Precisely as Eelke had told me to: ‘Whatever happens, you know nothing.’
A woman in black wellies walked towards me. She called to the dog and then to me.
I wound down the window. The countryside smell, a mixture of slightly acidic silage grass, manure and slurry filled the car with nostalgia.
‘He won’t hurt you, you know.’
I got out. The animal placed his nose against the nose of my shoes.
‘He can probably smell our cat.’
‘Good people, Bessy,’ said the woman, taking the dog by its collar for a moment. ‘Good people.’ 

A week earlier I’d talked to her on the phone. She’d had no problem with my wanting to come round. She was even looking forward to hearing from me how the house had looked inside thirty years ago.
The brief tour of the ground floor ended in the kitchen living room. The woman stood with her hips against the counter. She changed a coffee filter, rinsed out two cups. Like the rest of the rooms, the kitchen had been renovated, but I had little difficulty in seeing her as my mother standing there. She had the same wavy brown hair over her shoulders, a long back and perhaps even, it occurred to me as I allowed my gaze to travel over the tight jeans rising from her wellies, perhaps even the same bum – I could remember many of the details of my mother’s appearance, but I no longer remembered how her buttocks looked.
The coffee maker began to steam and simmer and the woman came over to sit opposite me. Her children, four and six, were at school and her husband worked in the city. Thirty years ago my mother would have said exactly the same if one Tuesday morning someone had sat with her at the kitchen table, wanting to take a look at his childhood home. I hadn’t mentioned to the woman that I’d not come for the house but for the back garden, the place where my first and only paradise had existed. I didn’t know if she was aware of what had happened in the maize fields, although she probably was: the neighbouring village was small enough to pass the story on to new generations and keep it alive. In any case the owner was fine with me taking a quick look. My coffee would be ready for me when I came back and we could go and look at my old bedroom.

The gate to the back garden from the driveway had been painted dark blue. There was a metal letterbox attached to it. The flap glittered in the sun. I closed the gate behind me and stared into the back garden. The sour cherry tree was still there, the patio was in the same place and there was still the same vague bend in the paved path towards the ditch. Where the chicken coop had been, there was now a large sandpit with coloured spades, buckets and watering cans. I could still see the Barnevelders scratching around and hear my mother squeezing half a tube of toothpaste into my mouth, while fussing about how often she’d had to tell me that chicken poo wasn’t for eating.
The little fence at the back was still there. As was the ditch itself, which was rather narrower than the ditch in my memory. Memories apparently have to be magnified in order to be able to survive in your head, I observed in my notebook. Other memories, done memories, complete memories, I wrote underneath, someday grow out of your skull again like grey hairs.
The sight of the little bridge over the ditch touched me. Three heavy old railway sleepers, which my father and grandad had put down among the cigar-shaped stems of the bulrushes. It was the bridge to paradise, as my brother called it. The sleepers were brittle and slippery with moss. The house might have changed a good deal, but this spot still felt as if it belonged to me. As if no one had been there all those years and no one would ever come there again either. I placed a foot on a sleeper, tested cautiously to see if the wood could support my weight. I crossed, smelled the sharp scent of the water mint and saw my mother in France sitting in front of the caravan with a glass of plutonium-green Sirop de Menthe. On the other side of the ditch, mud and grass gave way to the maize crop. That smell, too, came to meet me like an old friend. At harvest time the whole house smelt of that wonderful sensation of freshly bruised, cut silage maize.
I parted the maize with my hands, as if trying to move forward through a crowd at a concert, and began to walk along the aisles.

Eelke walked ahead of me along the curving path towards the ditch. My brother was three years older and two heads taller than me. Without a run-up, we leapt like lapwings over the water. I followed him through the aisles between the maize, a ticklish green labyrinth. Eelke was moving at quite a pace. He seemed to know precisely where he was going. It was the first time I’d accompanied him. To a paradise on earth, as he’d described it when he invited me to join him.
I didn’t lose sight of him that afternoon, fearing I would get lost in the fields, to be cut into millions of tiny pieces by a silage harvester, something my grandad had warned me of the day the little bridge was placed over the ditch.
Eelke and I waded between high stems. The leaves of the maize didn’t just tickle, once in a while they scratched the skin of my bare arms.
We came to a round, open space where broken stems had been crushed flat, as if a spaceship had landed there. I immediately felt the sun’s warmth.
Eelke dropped his trousers and pants over his shoes. ‘You too,’ he dictated.
I did as my brother told me.
‘Now we have to wait,’ he said.
I sat down next to him and didn’t ask questions. It was dead silent. No birds, no wind. All I could hear was my own breathing.
‘Look,’ said Eelke.
He peeled the husk from a cob and used the edge to pull a small cut in his fingertip. ‘Sharper than mum’s kitchen knives.’
‘Your turn.’
Just as I was about to say I daren’t, there was a rustling.
‘Ah, here they come already,’ said Eelke calmly.
He took my arm and pulled me up. We stood naked side by side. I felt the sun on my body. The sound came closer until the stems in front of us began to move.
One after another the girls from next door stumbled into paradise as if they’d been born there. Both immediately fixed their gaze on me.
‘You’ve brought your little brother,’ said Anna.
I’d never exchanged a word with the neighbours’ twins. They were Eelke’s age.
‘What’s he doing here then?’ Eva added bluntly.
They both ran their gaze scornfully over my meagre naked body and began to undress.
‘We’re going to play willy-on-fanny,’ said Eelke. ‘It’s really simple, just copy me.’
The girls lay down on the trampled maize. Eelke lowered himself onto Anna.
Eva beckoned and told me to do the same to her, but when I tried I thudded down onto her belly like a sandbag thrown from a balloon.
‘Your little brother’s an idiot,’ Eva called to Eelke as she rolled me off her. ‘I don’t want you bringing him to our paradise again, otherwise we won’t come here anymore.’
After that afternoon I only went to the paradise when the girls from next door weren’t there, until the boiling hot Wednesday afternoon of 19 August 1987, when Eelke came panting and sweating to pick me up from my bedroom and took me into the field with two spades from my father’s shed. On the way back I’d had to swear to say nothing about our paradise. We each made a cut in our hand with a maize husk and pressed the blood together. The existence of the paradise, like the sin, was to stay within the green fencing.
The evening before it happened we had no idea, when the neighbour and his wife came and sat at our kitchen table with worried faces. My mother had poured coffee into cups with saucers underneath. Visitors always received coffee with a saucer underneath. The neighbour’s wife continued stirring her spoon in her cup, even long after it was empty. The man looked at us suspiciously now and then.
That weekend I was awoken by a helicopter circling low above the maize fields. At first I thought it was a harvester or a chipper. Eelke had come into my room. Together we stared out of the window at the maize stems which formed wild waves like a rough sea in the gusts of wind. Eelke said: ‘Whatever happens, you know nothing.’

In the months afterwards I often watched from the window seat in my bedroom as the neighbour and his wife sat opposite one another at their kitchen table. Their hands flat on the table top, the hanging lamp above them. When the neighbour saw me at my window, he looked straight at me for a moment. Then he stood up and slowly closed the curtain.
All those years I did as I’d promised my brother: I continued to know nothing. Even on the rare occasions that we were allowed to visit him in the penal institution in Tiel, he whispered it to me. A week before I turned eighteen and left for Utrecht, in Tiel Eelke had stood up on his office chair on wheels and slid it out from under him. 

I heard a soft rustling behind me coming from the maize.
‘Bessy, come here now, darn it!’
The dog had succeeded in tracking me down to the maize aisles and as if we were playing hide and seek and I’d been caught, I followed the animal back to the ditch.
‘That sandpit there,’ said the owner as we entered the back garden, ‘the previous owners had a chicken coop there. Was that there when you lived here?’
I nodded.
‘My husband and I would have liked chickens, you know, but of course the children begged for a big sandpit. I thought it for the best really. The sandpit keeps them out of the maize field, weird stuff happened there.’
‘Yeah,’ I said, ‘weird stuff.’
We drank coffee at the kitchen table. Afterwards I followed her to my bedroom, up industrial cast-iron stairs. It was still a child’s room, an innocence that was somehow reassuring to me. On a table against the wall was an aquarium. Above that hung a poster of the Netherlands national football team. I stared out of the window at the poplars and the maize field. Behind me the aquarium pump bubbled away, keeping the fish alive in their little subtropical paradise.

Dit wil ik jullie vertellen. Dat ik opgroeide in een tuin die eindeloos leek, in een tuin waar alles uit de grond kwam wat we nodig hadden. De zon bescheen er onze blote lichamen tot de avond viel. Nooit was het er koud. We wasten ons in een heldere beek alsof we werden gedoopt. De enige dieren om ons heen waren kleurige vogels die een zacht zangerig geluid maakten en niet door ons werden opgegeten. Ik had een vader en een moeder die zeiden dat dit alles was wat een mens zich kon wensen.

Ik groeide op en kreeg borsten en stelde vragen.
Ik vroeg mijn moeder waarom we bloot liepen en geen naam hadden. En mijn moeder zei dat we onverbrekelijk leefden met alle anderen in onze immense tuin. Als ieder zijn eigen naam zou dragen, zou dat ons eenzaam maken.
Ik vroeg mijn vader waarom hij elke dag aan de rand van een veld zat waar gewassen opkwamen. En hij zei dat hij daar zat om de gewassen de grond uit te wensen.
‘Maar komen die dan niet vanzelf de grond uit?’ vroeg ik.
‘Nee,’ zei hij, ‘ze komen de grond uit omdat ze gewenst zijn.’
En ik vroeg aan mijn moeder waarom ze haar armen om de bomen heen sloeg. En ze zei dat de bomen dan vrucht zouden dragen, omdat ze wisten dat ook zij gewenst waren.
Ik moest van haar overal aan ruiken, omdat alles heerlijk rook.
‘Maar hoe kan ik weten wat heerlijk ruikt als ik nooit iets heb geroken wat níét heerlijk ruikt?’ vroeg ik.
‘Omdat wij weten wat heerlijk is,’ zei mijn vader. ‘Wij kennen het geluk en dat is hier.’
‘Maar hoe weten jullie wat geluk is als jullie niet weten wat óngeluk is?’
‘Vraag dat niet,’ zei mijn moeder. ‘Wees gelukkig, omdat je alles hebt wat je je kunt wensen.’
‘Maar als ik iets anders wens?’ ging ik door. ‘Bijvoorbeeld dat er iets gebéúrt?’
‘Dat heeft geen zin,’ zei mijn vader. ‘Iets wat gebeurt geeft ellende en ongeluk. We hebben alles wat we ons kunnen wensen. En buiten alles is er alleen niets. Er is geen reden om niets te wensen, want dan wens je niets.’
‘Dus dit is alles en verder is er niets?’
Toen vertelde mijn vader dat de vaders van vaders van vaders van vaders iets hadden doorgegeven over de Omheining. Dat daarachter wezens leefden die hun ogen hadden zitten waar wij onze tepels en hun mond waar wij onze navel, dat daar wezens woonden die schreeuwden en elkaar doodsloegen.
Ik vroeg hem wat schreeuwen was.
‘Dat is ongewenst geluid,’ zei hij. ‘Dat is ongelukkig geluid.’
Het was de eerste en de laatste keer dat ik van hen iets over de Omheining hoorde, maar de Omheining bleef in mijn gedachten overeind staan. Ik wilde er meer van weten, al wist ik dat ik dat niet moest wensen.

Op een morgen nam ik een pad dat ik nog niemand had zien nemen. Het liep dood. Maar ik wilde verder en baande mij een weg tussen bomen die almaar dichter op elkaar stonden. Mijn voeten, die zachte grond gewend waren, kregen schrammen van onbekende doornen, maar ik hield vol. Ik legde takken in kruisvorm als bakens op de grond om de weg terug te kunnen vinden.
En ik ontdekte de Omheining, die driemaal zo hoog was als mijn lichaam en overwoekerd door wilde planten.
Omdat niemand mij hier kon horen, opende ik mijn mond zo wijd mogelijk en liet ik al mijn adem ontsnappen, en na vijf keer proberen kwam er een hard geluid naar buiten. Dit moest schreeuwen zijn, de klank van het ongeluk.
Moeizaam vond ik mijn weg terug naar waar de bomen vrucht droegen en de zon bij onze blote lichamen kon komen en de vogels een zacht zangerig geluid lieten horen.
Ik verborg de schrammen aan mijn voeten voor mijn ouders, door op mijn knieën te blijven zitten tot het donker was.

De volgende dag nam ik weer het zelf gebaande pad tussen de ongetemde bomen, tot ik bij de Omheining aankwam. En weer oefende ik een schreeuw, die rauw klonk, maar me niet ongelukkig maakte.
Meteen daarna hoorde ik takjes kraken, met de regelmaat van naderende voetstappen.
Ik zag een man op mij toe lopen, een man die zijn jonge dunne lijf had bedekt met kleren, waarvan ik toen niet wist dat die broek en hemd heetten. Zijn ogen en mond zaten in zijn gezicht.
Hij schrok toen hij mij zag. Ik schrok ook en trok meteen een paar grote bladeren van de dichtstbijzijnde struik om mijn naaktheid te bedekken.
De man zei iets. Hij sprak een taal met ruwe randjes en kromgetrokken klinkers, maar ik verstond hem, want zijn taal leek op de mijne.
Hij zei dat hij van achter de Omheining was gekomen.
Hij trok zijn hemd uit en ik zag dat zijn tepels tepels waren en zijn navel een navel was.
Ik boog me naar hem toe en rook aan hem.
Hij rook niet ongelukkig.
Hij vroeg hoe ik heette, maar ik had geen naam.
Toen noemde hij zijn eigen naam, die te ingewikkeld was om te onthouden.
Ik vroeg of hij anderen had doodgeslagen.
Nee, nee, dat had hij niet.
Ik vroeg of hij ongelukkig was.
Nee, nee, dat was hij niet.
Hij zei dat niemand ooit aan deze kant van de Omheining was geweest, omdat iedereen geloofde dat je hier meteen werd opgegeten.
‘Ik eet je niet op,’ zei ik.
‘Nu is er iets gebeurd,’ zei ik.
Mijn ouders hadden beweerd dat er maar beter niets kon gebeuren, omdat dat alleen maar ellende zou geven. Maar ik zag geen ellende. Ik zag iemand met een gezicht.

Ik vond toen nog dat hij maar beter bij de Omheining kon blijven. Ik zou hem eten en drinken brengen, als hij dat wenste.
Ik wil niets liever, zei hij.
En zo wachtte ik elke dag tot mijn vader aan de rand van het groeizame zat en mijn moeder de vruchtbomen al haar aandacht gaf. Dan sloop ik naar de man met de naam en bracht hem groente, fruit en water. We spraken over de ene en de andere kant van de Omheining en we luisterden naar elkaar.
Hij had zijn kleren uitgetrokken en ik hield de bladeren niet meer voor mijn lichaam.
We onderzochten elkaar met onze handen en lippen en tong. En ik besefte dat hij alles was wat ik mij wenste.
Daarom besloot ik hem mee te nemen naar mijn ouders.
‘Ik heb hem gevonden,’ zei ik. ‘Hij is geluk. Hij ruikt heerlijk. Hij is alles wat ik mij kan wensen.’
Maar mijn ouders zagen meteen dat hij niet bij ons hoorde.
Hij moest terug naar waar hij vandaan kwam, zeiden ze. Hij zou ongeluk brengen. De planten zouden verdorren, de bomen zouden hun eeuwige groen verliezen en de vogels zouden gaan schreeuwen.

Ik heb mijn ouders een kus gegeven en ben met de man teruggegaan naar de Omheining. Daar hees hij zich in zijn broek en trok hij mij zijn hemd aan. Hij gaf me een naam en bracht me naar een smalle tunnel onder de Omheining.
Zwijgend kroop ik achter hem aan naar de andere kant.
Het was er koud, het hagelde.
We sloegen een arm om elkaar heen en deelden het beven.

This is what I want to tell you. That I grew up in a garden which seemed endless, a garden where everything we needed came out of the ground. The sun illuminated our naked bodies until evening fell. It was never cold there. We washed in a clear stream as if we were being baptised. The only animals around us were colourful birds which made a soft sing-song sound and we didn’t eat them. I had a father and a mother who said that this was all a person could want.

I grew up and developed breasts and asked questions.
I asked my mother why we went around naked and had no names. My mother said our lives were inextricably linked with everything else in our immense garden. If everyone were to have their own names, that would make us lonely.
I asked my father why he sat every day on the edge of a field where crops grew. And he said that he was sitting there to will the crops out of the ground.
‘But don’t they come up themselves?’ I asked.
‘No,’ he said, ‘they come out of the ground because they’re wanted.’
I asked my mother why she flung her arms around the trees. She said that the trees would then bear fruit, because they knew they were wanted.
She urged me to smell everything, because everything smelt wonderful.
‘But how can I know what smells wonderful when I’ve never smelt anything that doesn’t?’ I asked.
‘Because we know what wonderful is,’ said my father. ‘We know happiness and it is here.’
‘But how do you know what happiness is if you don’t know what unhappiness is?’
‘Don’t ask that,’ said my mother. ‘Be happy, for you have everything you could want.’
‘But what if I wanted something else?’ I persisted. ‘For instance, what if I wanted something to happen?’
‘There’s no point in that,’ said my father. ‘Things happening causes misery and unhappiness. We have everything we could want. And outside of everything there is only nothing. There is no reason to want nothing, because then you want nothing.’
‘So this is everything and there’s nothing else?’
Then my father told me that the fathers of fathers of fathers of fathers had passed down a tale about the Fence. That behind it there lived creatures whose eyes were where our nipples were and whose mouths were where our navels were, that creatures lived there who screamed and beat each other to death.
I asked him what screaming was.
‘It’s unwanted noise,’ he said. ‘It’s unhappy noise.’
It was the first and last time I heard anything about the Fence from them, but the Fence remained standing in my thoughts. I wanted to know more about it, although I knew I shouldn’t want to.

One morning I took a path I’d never seen anyone take. It led to a dead end. But I wanted to go further and made my way between trees which grew ever denser. My feet, which were used to soft ground, were scratched by unfamiliar thorns, but I kept going. I placed branches in cross shapes as markers on the ground to enable me to find my way back.
And I discovered the Fence, which was three times the height of my body and overgrown with wild plants.
Because no one could hear me here, I opened my mouth as wide as possible and let all my breath escape, and after trying five times a loud noise came out. This must be screaming, the sound of unhappiness.
With difficulty I found my way back to where the trees bore fruit and the sun could reach our naked bodies and the birds produced a soft sing-song sound.
I concealed the scratches on my feet from my parents, by kneeling until it was dark.

The next day again I took the path I’d beaten between the untamed trees, until I came to the Fence. Once again I practised a scream, which sounded raw, but didn’t make me unhappy.
Immediately afterwards I heard twigs crackling, with the regularity of approaching footsteps.
I saw a man walking towards me, a man who had covered his young, slight body in clothes, which at the time I didn’t know were called trousers and a shirt. His eyes and mouth were in his face.
He was startled when he saw me. I was startled too and immediately pulled a couple of large leaves from the nearest bush to cover my nakedness.
The man said something. He spoke a language with rough edges and warped vowels, but I understood him, for his language resembled mine.
He said that he had come from behind the Fence.
He removed his shirt and I saw that his nipples were nipples and his navel was a navel.
I leant towards him and smelt him.
He didn’t smell unhappy.
He asked my name, but I didn’t have one.
Then he told me his own name, which was too complicated to remember.
I asked if he had beaten others to death.
No, no, he hadn’t.
I asked if he was unhappy.
No, no, he wasn’t.
He said that no one had ever been on this side of the Fence, because everyone believed that you would instantly be eaten here.
‘I’m not going to eat you,’ I said.
‘Now something has happened,’ I said.
My parents had claimed it was better for nothing to happen, because it could only cause misery. But I saw no misery. I saw someone with a face.

At the time I still thought it better that he stay by the Fence. I would bring him food and drink, if he wanted.
There’s nothing I would like more, he said.
So I waited each day until my father was sitting on the edge of the fertile land and my mother had all her attention on the fruit trees. Then I stole away to the man with the name and brought him vegetables, fruit and water. We talked about one and the other side of the Fence and we listened to one another.
He had taken off his clothes and I no longer held the leaves before my body.
We explored each other with our hands and lips and tongues. And I realised that he was everything I wanted.
So I decided to take him to my parents.
‘I’ve found him,’ I said. ‘He’s happiness. He smells wonderful. He’s everything I could want.’
But my parents saw straight away that he didn’t belong with us.
He would have to go back where he came from, they said. He would bring unhappiness. The plants would wither, the trees would lose their eternal green and the birds would start to scream.

I gave my parents a kiss and went back to the Fence with the man. There he pulled on his trousers and put his shirt on me. He gave me a name and brought me to a narrow tunnel under the Fence.
Silently I crawled after him to the other side.
It was cold there, hail was falling.
We put our arms around each other and shared our shivers.

‘Ons bed is een boot,’ zei ik tegen hem en klopte de kruimels van de lakens in de zee.
Ik rekte me uit en legde een kussen onder mijn hoofd. Langs de randen van het plafond tekenden zich donkere vochtplekken zich af. Op de tafel stonden drie tot de rand gevulde asbakken. Mijn fluweelrode jurk lag in een knot op mijn bureaustoel. Ik rolde naar hem toe en vouwde mijn been over die van hem. Zijn gezicht zacht en mollig van de slaap. Hij lachte even naar me en sloot toen zijn ogen weer. Ik aaide zijn hand, de aderen in zijn pols, de donkerbruine haren. De welving van de spieren in zijn bovenarm als een duin. Als ik zo klein was als een lucifer zou ik daar struinen, even rusten tegen het helmgras onder zijn oksel, de wereld bezien vanaf zijn schouderblad.

Bij mijn hand balanceerde een kopje koffie op het matras. Daarnaast een zak met twee kaascroissants. Een reep chocola die gisteren ergens onder ons dekbed verdwenen was, voelde ik nu in een knieholte prikken. Ik reikte, brokkelde er een stukje van af en at. Daarna nam ik een slokje koffie en begon te turen in het boek dat ik uit zijn kast had gepakt. Machiavelli deze keer, en zoals altijd joeg ik maar zo’n beetje door de woorden heen. Ik las niet écht, want als ik dat deed zou ik naar een andere wereld vertrekken en zo dus uit deze kamer verdwijnen.
Wat ik wilde zijn was de vrouw in de kamerjas van haar lief, de regen op het raam, de stilte, zijn droge, warme huid, dat hij gedachteloos een van mijn borsten zou aaien en dat De Krijgskunst mooi zou contrasteren met mijn zachte mond en gelakte teennagels. Lezen is veel eerder een idee dan een middel, wat mij betreft.

De zee om ons heen klotste zachtjes, op straat hoorde ik de bel van een tram, we konden nergens heen. Mijn telefoon stond uit, de ongeopende rekeningen in mijn brievenbus woeien weg, in mijn buik ging het zingen, eindelijk.

Als het zong in mijn buik was alles goed.

Ik schurkte tegen hem aan.

Hij bewoog.

Hij draaide van me weg, zijn rug duwde tegen mijn arm, goed, dit mocht, misschien sliep hij dieper, dan kon ik het boek dichtdoen en tegen hem aan gaan liggen en dan zouden we pas onze ogen openen als de avond al gevallen was. Slechts de bezorger zou hem dan even uit bed jagen om de tas met butter chicken aan te nemen en de borden te pakken, zelfs dan zou ik even onrustig worden, zo was het nu eenmaal, ik zou met mijn voet jutteren tot hij terug in bed kwam.

Het scherm van zijn telefoon lichtte op. En toen grinnikte hij. Ik liet het boek op het dekbed vallen en probeerde over zijn schouder heen te kijken, maar hij draaide alweer naar me toe en zei: ‘Ik moet zo even iets ophalen in west.’

Ik bleef ademen, iets in west, oké, hoe ver was dat fietsen? Vijf kilometer? Dan zou hij met heel veel geluk een half uur weg zijn. Misschien een uur. Dat was lang, maar niet onoverkomelijk. Als hij terugkwam had ik de lakens uitgeklopt, de asbakken leeggegooid, onze kleding opgevouwen, muziek opgezet, mijn haar opnieuw rommelig omhooggestoken en wijn in de glazen op het nachtkastje geschonken. Dan hoefde hij alleen nog maar zijn broek uit te doen en naast me komen liggen en zorgde ik ervoor dat hij zo weer af zou drijven, samen met mij, daar gingen we, ik zou zo hard peddelen dat de kust binnen een mum van tijd uit zicht zou zijn. En dan kon het lied weer beginnen.

‘Oh ja, en vanavond komt Eddy bij me eten,’ zei hij.

Mijn vingers verkrampten, mijn adem schoot omhoog.
‘Had je dat niet even kunnen zeggen?’ zei ik, met mesjes in mijn stem. Ik klauwde met beide handen in het hoeslaken.
‘Ah nee, begin nou niet weer,’ zei hij, heel zachtjes.
‘Maar ik ben hartstikke moe,’ zei ik. ‘En gisteren zei je nog dat we een rustig weekeinde gingen hebben.’ Ik sloeg het dekbed om me heen, strak, tot aan mijn kin.
‘Ik snap het, lief. Dat geeft toch niks. Anders blijf je toch gewoon lekker thuis?’ Hij kwam overeind en legde zijn hand op mijn been. Ik trok ’m snel weg.
Alleen thuis, niets eten, niet kunnen slapen, de tijd traag en leeg, mijn huid koud en mijn zorgen om geld en werk als ijsschotsen in een zwarte oceaan.
‘Ik voel me helemaal niet goed,’ jammerde ik nu, en ging overeind zitten.
‘Ik zie je morgen toch weer,’ probeerde hij. ‘Ga gewoon lekker slapen anders.’ Hij kwam overeind. Ik moest persen, maar de tranen kwamen, en toen ze eenmaal over mijn wangen rolden, werden ze ook steeds echter. Het verdriet kwam achter het water aan, tot het me overstelpte en ik alleen nog maar halve zinnen uitstootte.
‘Maar ik heb … ik ben … waarom wil jij niet.’ Ik hoorde hoe dierlijk ik tussen de woorden door klonk, laag en loeiend, maar dat was juist goed, ik moest er geen twijfel over laten bestaan dat hij niet kon vertrekken. We moesten op dit moment hier blijven, anders kwam niets ooit meer goed.

Hij zat met gekromde rug op de rand van het bed en trok zijn schoenen zwijgend aan. Toen stond hij op, pakte zijn jas van de stoel en liep naar de deur. Ik rolde van het bed af, kroop over de vloer, pakte de pijp van zijn broek. Hij bleef lopen. Ik beet in een opwelling in zijn enkel en liet snel los. Dit was niet slim. Maar hij stond al stil, bevroren leek het.
‘Au,’ zei hij traag. Ik keek naar hem op, probeerde overeind te krabbelen om mijn armen om hem heen te slaan. Ik moest sorry zeggen, nog harder huilen, we zouden er over praten, hoe kon het toch zover komen, ik zou hem langzaam weer terug naar bed lokken, ik zou klein zijn, met een bang stemmetje en zenuwachtige handgebaren, hij zou voorzichtig mijn haar strelen, zijn schoenen uit doen, naast me kruipen en dan ging mijn buik zachtjesaan weer zingen. Het lied zou deze keer nog mooier zijn, want hij zou het wel uit zijn hoofd laten om me nog alleen te laten in deze toestand.

‘En nu is het klaar,’ zei hij.

Hij duwde me terug het bed op en voordat ik ervan af kon komen om hem terug te halen, sloeg de voordeur dicht.

Ik ben heel lang binnengebleven. Ik at van hetzelfde bord, sliep als het licht was, had koude voeten en vette haren. Mijn lakens stonden stijf van het vuil, mijn lijf was grauw, op mijn vloer plakte een koek van etensresten en sigarettenpeuken, de vochtplekken groeiden grillig door tot op mijn muren en de lucht hing blauw door alle stof en rook in de kamer.
De zee had me gevonden, ik leefde op een wrak, scharrelend tussen nat, kapotgeslagen hout. Opgekruld kwam ik mijn dagen door, doodstil vanbinnen, wachtend.

Tot ik zomaar op een dag de gordijnen opentrok, het water gebruikte om al het aangekoekte vuil uit mijn plinten te weken, mezelf schrobde en mijn haar afknipte tot boven mijn oren, uit mijn raam hing om de lucht van de straat op te snuiven, de trap af ging naar beneden, de stoeptegels onder mijn schoenen voelde, een croissant kocht bij de bakker, de tram in stapte, langs huizen en mensen flitste, het park in liep waar de kastanjebomen bloeiden, gretig een boek las, wijn dronk met vrienden die ik zachtjes in hun arm kneep, een voorstelling bezocht waar ik om moest huilen zonder dat ik het merkte, sliep zonder pijn, at zonder pijn, een zwarte wollen jurk kocht waar ik me warm en zacht in voelde.

En toen kwam ik hem tegen. Hij zag me lopen, mijn jongenshaar en mijn lichte rugzak, mijn blik op de bomen en mijn dansende vingers, mijn neiging om niemand echt aan te kijken, omdat ik het al zo druk had met mezelf. Ik begrijp dat hij verschrikkelijk verliefd op me werd.

We kwamen samen, maar steeds ging ik naar huis als we lang in bed lagen. En steeds aten we buiten, in restaurants, maar soms ook in tuinen en portieken. En soms belde ik hem dagen niet, maar zonder wroeging of strategie, en als we elkaar dan weer wel spraken, giechelden we om hoe onze stemmen klonken. En zo gingen we voort, zo moest toch het leven zijn, dacht ik. Dit was wat ze bedoelden, als ze over volmaaktheid spraken.

En op een zondagmorgen lagen we in bed, de zon scheen door de ramen, hij raakte mijn slaap aan, zachtjes met twee vingers. Ik draaide me af, wilde uit het bed stappen, er wachtte iemand op me met wie ik een koffie zou drinken.
En toen zei hij: ‘Blijf nou.’ En trok me naar zich toe. Hij keek me aan, van heel dichtbij, met een frons, en daar kwam het. Achter me zwol een golf aan, heel hoog. Hij dreigde over me heen te storten. Ik dook bij hem weg, hij legde een arm om me heen en duwde mijn hoofd tegen zijn borst. ‘Ja, blijf maar hier,’ zei hij.

En in me, heel laag in me, begon het te zingen.

‘Our bed is a boat,’ I said to him and swatted the crumbs on the sheets into the sea. I stretched and put a pillow under my head. Along the edges of the ceiling dark patches of damp were appearing. On the table there were three ashtrays filled to the brim. My red velvet dress lay in a bundle on my desk chair. I rolled over to him and folded my leg over his leg. His face soft and plump from sleep. For a moment he smiled at me and then closed his eyes again. I stroked his hand, the veins on his wrist, the dark-brown hair. The curvature of the muscles in his upper arm like a dune. If I were as small as a match I’d stroll there, take a breather in the beach grass in his armpit, behold the world from his shoulder blade.

Beside my hand, a cup of coffee was balancing on the mattress. Next to it, a bag of cheese croissants. A bar of chocolate which had disappeared somewhere beneath our duvet yesterday was poking me in the hollow of my knee. I reached out, broke a piece off and ate it. Then I had a sip of coffee and started peering at a book I had taken out of his bookcase. Machiavelli this time, and as always, I just about raced through the words. I didn’t really read because doing so would have transported me to another world and I’d have disappeared from this room.
What I wanted to be was the woman in her darling’s dressing gown, the rain on the window, the silence, his dry, warm skin, that he’d absently stroke one of my breasts and that The Art of War would contrast nicely with my soft mouth and varnished toenails. Reading is far more an idea than a means, as far as I’m concerned.

The sea around us splashed gently, I heard the bell of a tram, we couldn’t go anywhere. My telephone was off, my unopened bills in my letterbox blew away, it started singing in my belly, finally.

When it sang in my belly everything was fine.

I cuddled up to him.

He moved.

He turned away from me, his back pressed against my arm, fine, that’s all right, perhaps he was sleeping more deeply, then I could close the book and snuggle up to him and we’d only open our eyes when night had already fallen. Only the deliveryman would rouse him from bed to collect the bag of butter chicken and get the plates, even then I’d be unsettled for a bit, that’s just how it was, I’d rock my foot until he got back in bed.

The screen of his telephone lit up. And then he chuckled. I dropped the book on the duvet and tried to look over his shoulder, but he turned to me and said: ‘I have to collect something in Amsterdam-West.’

I kept breathing – something in Amsterdam-West, okay; how far was that by bike? Five kilometres? With a bit of luck, he’d be away for half an hour. Perhaps an hour. That was long but not insurmountable. By the time he was back I’d have shaken out the sheets, emptied the ashtrays, folded our clothes, turned on some music, untidily tied up my hair again and poured wine in the glasses on the bedside table. Then all he’d have to do is take off his trousers and come and lie next to me and I’d see to it that he’d drift off again, together with me, there we’d go, I’d peddle so hard that the coast would disappear in no time. And then the song could start again.

‘Oh by the way, Eddy’s coming to eat with me this evening,’ he said.

My fingers stiffened, I fought for breath.
‘Couldn’t you have told me?’ I said, with razors in my voice. I dug with both my hands into the fitted sheet.
‘Oh no, don’t start,’ he said very quietly.
‘But I’m really tired,’ I said. ‘And yesterday you said we’d have a quiet weekend.’ I wrapped the duvet around me, tightly, up to my chin.
‘I understand, darling. It doesn’t matter though. Maybe you could just stay at home?’ He righted himself and lay his hand on my leg. I withdrew it smartly.
Home alone, nothing to eat, not being able to sleep, time dragging by and empty, my skin cold and my money and work troubles like icefloes in a black ocean.
‘I really don’t feel good,’ I whined, and I sat up.
‘I’ll see you tomorrow,’ he tried. ‘Why don’t you just go and have a good sleep.’ He rose. I had to strain, but the tears came and once they’d started rolling down my cheeks, they became more and more real. The sorrow followed the water, until it overwhelmed me, and I could only utter disjointed phrases.
‘But I have … I’m … why don’t you want …’ I heard how bestial I sounded between the phrases, low and bellowing, but that was good: I had to leave no doubt that he couldn’t leave. We had to stay here at this moment, or nothing would ever come right again.

He sat hunched at the edge of the bed and silently put on his shoes. Then he got up, took his jacket off the chair and walked towards the door. I rolled off the bed, clambered across the floor and grabbed his trouser leg. He carried on walking. On an impulse, I bit him in the ankle and swiftly let go. That wasn’t a good move. But he’d already stopped, apparently frozen.
‘Ouch,’ he said slowly. I looked at him, tried to pick myself up to put my arms around him. I was going to say sorry, cry even more loudly, we’d talk about it, how things could get this far, I’d slowly lure him back to bed, I’d be small, with a frightened little voice and nervous gestures, he’d gently stroke my hair, take off his shoes, slip into bed next to me and little by little my belly would start singing again.

‘Now that is enough,’ he said.

He shoved me back onto the bed and before I could get off it to call him back, the front door slammed shut.

I stayed in for a long time. I ate from the same plate, slept when it was light, had cold feet and greasy hair. My sheets were stiff with dirt, my body was grubby, a crust of leftovers and cigarette butts stuck to my floor, the patches of damp grew fitfully up to my walls and the air was blue from all the dust and smoke in the room.
The sea had found me, I lived on a wreck, rummaging about between damp, shattered wood. I got through my days curled up, dead silent inside, waiting.

Until one day I simply opened the curtains, soaked all the encrusted dirt on my skirting boards with water, scrubbed myself and cut my hair above my ears, leaned out my window to breath in the air from the street, walked downstairs, felt the pavement beneath my shoes, bought a croissant at the bakery, got in the tram, flashed past houses and people, entered the park where the chestnuts were flowering, eagerly read a book, drank wine with friends and pinched them gently in the arm, visited a performance which made me cry without realising it, slept without pain, ate without pain, bought a black woollen dress in which I felt warm and soft.

And then I bumped into him. He saw me walking, my boyish hair, my light rucksack, my eyes turned to the trees and my dancing fingers, my tendency to not really look at anyone because I was busy in my own head. I understand why he fell head over heels for me.

We got together but I always went home when we’d been in bed for a long time. And we always ate out, in restaurants, but sometimes in gardens and doorways too. And sometimes I didn’t call him for days, but without regret or strategy, and when we did speak to each other again we giggled at the sound of our voices. And that’s how we continued, that was how life should be, I thought. That’s what they meant when they talked about perfection.

And on a Sunday morning we were lying in bed, the sun shining through the windows, he touched my temple softly with two fingers. I turned away, wanting to get out of bed, someone was waiting for me who I was supposed to have coffee with.
And then he said: ‘Just stay.’ And pulled me towards him. He looked at me, from very near, with a frown, and then it came. Behind me a wave was surging, very high. It threatened to crash over me. I ducked away from it, he put his arms around me and pushed my head against his chest. ‘Yes, just stay here,’ he said.

And in me, very deep within me, it started to sing.

Begin jaren tachtig nam mijn vader ons met het hele gezin mee naar Californië, waar hij een beurs had gekregen voor immunologisch onderzoek. Voor hem betekende dat tussen vier muren zitten met zijn elektronenmicroscopen, testbuisjes, weefselmonsters, gedoe met collega’s en wandelen door stille gangen over linoleumvloeren. Voor mij en mijn zusje betekende het weken vol zon en wind, shorts, T-shirts, school en, onder het immer wakende oog van onze moeder, hele middagen in zwembaden, op stranden en op rolschaatsen. Het was niet zozeer een cultuurschok als wel ‘O echt, moeten we dit?’ voor twee kinderen uit Nieuw-Zeeland, ofwel Aotearoa, waar we in Christchurch op het Zuidereiland hadden geleerd hoe het voelt als je lippen blauw zijn van de kou, hoe kille kelen spreken op de adem van de ijsdraak en de winters voetpaden bedekken met het gevaarlijke vel van de vorst.
In onze zonoverkapte wereld, als onze moeder een afspraak had, of er hoognodig even tussenuit moest, brachten we een bezoek aan papa’s werk. Hij sprak de naam ervan altijd uit met een gretige urgentie en spendeerde er veel te veel tijd – hij leek er op een gevaarlijke manier door gefascineerd. (Hij scheen niet te merken dat zijn afwezigheid de lucht en het licht, ja zelfs het verstrijken van de tijd in ons gezin veranderde. Ik herinner me hoe wij drieën in de loop van de maanden steeds omzichtiger onze dagen doorbrachten als hij er niet was. Als hij er dan wel was, dijden de ruimtes uit, lichtten de muren op en kabbelden de luchtstromen in onze kamers eindelijk van het gelach.) Maar mijn zusje en ik waren totaal niet gecharmeerd van papa’s werkomgeving, we gingen er met grote tegenzin heen. Wat waren er weinig kleurpotloden en wat was er een gebrek aan lekker dik, roomkleurig tekenpapier! Van die blokkendoosachtige witte gebouwen kregen wij de monochrome blues.
Maar uit dat vierkante oord kwamen ook vreemde of onverwachte gasten bij ons thuis. Op een avond was dat onze vader zelf, die vroeg thuis kwam, bleek, tobberig, bijna als een onbekende, leek het raar genoeg wel. Hij scheen vooral van zijn stuk te zijn omdat een naburig laboratorium was begonnen met proeven op ‘een schattig klein slingeraapje’. Wij konden er met ons verstand niet bij, maar wat ratten en konijnen betreft was hij er al in geslaagd om de sappen van de menselijke goedaardigheid op te laten drogen: hij liet ze inslapen om vervolgens hun harige buikjes open te rijten en hun nieren eruit te peuren voor weefselonderzoek. Als we vroegen waaróm hij konijnen doodmaakte, zei hij: ‘Misschien dat het ons ooit helpt zieken te genezen.’ En vervolgens, met die saaie stem van hem, die hij altijd opzette als hij lezingen gaf: ‘We moeten onze bijdrage leveren aan de menselijke inspanning om wellicht in de toekomst een Mozart of een Katherine Mansfield van de dood te redden…’
‘Inspanning’… Hij gebruikte het Engelse woord endeavour, maar de enige Endeavour die ik kende was een schip dat zo heette en dat thuis in Nieuw-Zeeland op een muntstuk van vijftig cent stond. Ik dacht: reizen met zo’n schip, dat schiet ook niet op als er allemaal zieke mensen aan boord zijn. Maar toen realiseerde ik me dat je in onze tijd ook met het vliegtuig kunt, zoals wij hadden gedaan… Dus liet ik mijn vragen maar in de lucht hangen, want die raakten wat mij betreft toch maar in de knoop als goedkope jojo-touwtjes.
Wat ik wel door had was dat het slingeraapje met z’n lieve snoet mijn vader overstuur had gemaakt. Niet lang na de dag dat hij vroeg was thuisgekomen, moest hij ons tijdens een weekenddienst mee naar zijn werk nemen, en dat betekende een gang door de afdeling met de dierenkooien. Papa duwde ons haastig langs het krappe kooitje waarin het aapje aan een soort van papegaaienschommeltje hing. Papa keek ons aan met een gezicht waarop een soort van gekwetste medeplichtigheid te lezen stond, alsof hij ons iets vroeg wat hij niemand anders in het gebouw kon vragen.
Ik weet niet precies hoe het verder afliep met dat snoezige slingeraapje en z’n frêle geschoren kopje en akelig optimistische oogjes. Maar na zijn verdwijning begon papa proefdieren in veiligheid te brengen en mee naar huis te nemen. Een keer hadden we het geluk dat het een konijn was, niet zo’n witte met urinevlekken op z’n pootjes, zoals in het lab, maar een prachtige, voskleurige rode nieuw-zeelander, die mama Erik noemde, naar Erik de Noorman. Erik de Rode rammelde zowat met z’n poten van vervoering als we met hem door de achtertuin paradeerden, aan een lijntje, mijn zus en ik allebei in lichte katoenen zomerjurkjes, met bleke streaks in onze haren van het chloor in het zwembad, terwijl we lachend z’n capriolen nadeden, van die vrolijke clowneske zijwaartse sprongetjes op de grasstoppels.
Een andere keer kwam papa in het weekend aanzetten met twee kikkers. Mijn zus en ik bruisten van opwinding, want we zaten nog midden in de verhalen over prinsessen met gouden ballen, over Kermit van De Muppets, de Pad van Paddenburcht of Jeremias Hengelaar, de gentleman kikker, zo elegant gekleed in zijn vuurrode jacquet terwijl hij toch het water maar liet plassen in zijn bijkeuken. We waren vastbesloten om de natuurwetenschap te tarten en de barrière tussen de soorten te doorbreken door in gesprek te gaan met die kleine bladgroene koboldjes. We spraken tegen ze in bubbelende waterstemmetjes. We lazen hun emoties af aan hun opgezette keeltjes, als ze slikkend probeerden hun gevangenschap onder woorden te brengen.
Moeder zette een geïmproviseerd terrarium op. Ze spande plastic folie – doorprikt met luchtgaatjes – over een emmer, gevuld met gras, takjes en water, om de kikkers een tijdelijk onderkomen te verschaffen, tot we een betere behuizing voor ze hadden gevonden. Mijn zus en ik verbeeldden ons dat het een paleis was, we deden of ze kroonprinsen waren.
De volgende ochtend al waren de kikkers foetsie, terwijl de folie nog strak over de emmer zat. Onze luchtkastelen waren zo abrupt en grondig gesloopt dat er volgens mij wel van harde natuurwetten sprake moest zijn. Konden kikkers misschien onder bepaalde omstandigheden verdampen? Werkte het lab aan teleportatie? (Op dit moment komt mijn dochter spitsvondig uit de hoek met de opmerking dat ze er misschien ‘tussenuit gekwaakt’ waren.)
Andere huisdieren baarden ons nog meer zorgen dan die verdwijnende kikkers, hoewel niet om de reden die me nu zo beklemt. Op een avond bracht papa tweeëndertig radioactieve watersalamanders van een naburig lab mee naar huis. We vonden ze eng en tegelijk fascinerend. Ze hadden de kleur van een bepaalde algenbloei in sloten die naïeve kinderen het idee geeft dat ze er zomaar overheen kunnen lopen als over malse graszoden – tot ze in het water plonzen. Hoe vaak we het water in hun aquarium ook verversten, ze bleven maar een eigenaardige geur uitwasemen, iets dompigs en zoutigs, als van rottende planten, of van de groentela in de ijskast, als het laatste restje spinazie te lang in vol vertrouwen op de kook had liggen wachten. Sommige salamanders misten pootjes of zelfs hun staart. De stralingsexperimenten in het lab waren bedoeld om te zien in hoeverre de beesten in staat waren geamputeerde ledematen weer aan te laten groeien, een eigenschap die, na uitputtend onderzoek, in stelling kon worden gebracht om een grote doorbraak te forceren in de behandeling van amputaties bij mensen.
Elke dag weer troffen we dode salamanders aan in hun nauwe tank. Mijn moeder, mijn zus en ik schepten de diertjes om beurten met een lepel op, waarbij soms een duwtje van een pink nodig was om ze op hun plaats te krijgen. Daarna was het ‘Vaarwel, lid van ons salamandernest’ en werden ze door het toilet gespoeld. Mama maakte grapjes over krokodillen in het riool die van radioactieve hapjes smulden en muteerden in Superbeesten. We deden ons best haar niet te geloven, wat moeilijk was, want het was op het journaal. Een slang bij ons in de buurt, die als huisdier werd gehouden, was ontsnapt en had de troetelhamster van een jongetje opgegeten. Er verschenen beelden op het nieuws van een python die strak om een bovengrondse telefoonlijn gekronkeld zat – het was voor ons maar al te geloofwaardig dat het buitensporige en het alledaagse de rijen hadden gesloten om ons in hun koude en tegelijk nonchalante greep te houden.
Later, toen ik al volwassen was, vertelde ik het verhaal van de dode salamanders zo nu en dan op feestjes. Een verhaal waarvan het centrale gegeven tevens de clou was. Het voelde altijd een beetje slap aan, omdat het als een nachtkaarsje uitging, denk ik. Die arme salamanders waren genuket, ze gingen dood, dat was het einde van een flauwe mop. Het leek wel of ik opzettelijk blind was voor de elektriserende tentakels van het buitenissige en fantasierijke. Misschien was het zelfs wel een blijk van verwaarlozing, van apathie, dat ik me pas recent de bijkomende risico’s ben gaan realiseren, dat ik er nu pas bij stilsta, na alle beproevingen van pesten en medische sores te hebben doorstaan, nu onze dochter er weer helemaal bovenop schijnt te zijn.
Ik denk dat er zonder dat ongeluk nooit een reden zou zijn geweest om te gaan denken in termen van ‘nasleep’, ‘bijwerkingen’, ‘contra-indicaties’, woorden die ik voor het eerst met de professionele telefoonstem van mijn vader hoorde uitspreken en waar ik hem niet meer naar kan vragen nu hij er niet meer is.
Zonder dat ongeluk waren die salamanders waarschijnlijk alleen maar een bizarre, zouteloze anekdote gebleven.
Toen Alisha, onze dochter, tien was, werd haar hand afgeknepen door een zware stalen branddeur die door een jongetje was dichtgesmakt. (Zelfs nu ik dit uittik word ik nog licht in het hoofd en duizelig.) Alisha’s pink was zo faliekant verbrijzeld dat hij geamputeerd moest worden. We waren natuurlijk ziek van ellende. Alisha speelde ongelooflijk virtuoos piano. Haar expressiviteit en lichtheid van toets waren wonderlijk volwassen, zeker als je bedenkt dat ik noch haar vader echt aanleg voor het bespelen van muziekinstrumenten heb. (Hoewel ik in het schoolkoor graag popsongs mocht kwelen, of op de gitaar tokkelen, of meezingen met papa op die zeldzame weekenden dat hij en mama ons meenamen naar het strand, de auto zeilend over de snelweg alsof hij werd aangedreven door de opzwepende muziek op de radio.)
Onze aanvankelijke zorg werd gelogenstraft door de bijzondere manier waarop Alisha’s wond genas. De crux zit hem hier in het woord ‘bijzonder’. Er groeiden namelijk twee nieuwe vingers uit de chirurgische wond. Mike, mijn man, zegt dat ik ‘raaskal’ en ‘spoken zie’ als ik zeg dat die vingers het wilgachtig aanzien hadden van rivierwier. Hij beweert met klem dat de nieuwe huid die aangroeide van een etherische doorzichtigheid was, om vervolgens steeds dikker en sterker te worden.
Je kent vast wel het cliché van dat kinderen zo wreed zijn. Onze eerste reactie op de pijnlijke commentaren van Alisha’s klasgenoten over die ‘freaky klauw’ van haar was dat de chirurg stante pede die extra vinger diende te amputeren. Maar Alisha zelf was de eerste die protesteerde. ‘En wat als hetzelfde gebeurt? Dat er weer twee vingers bijgroeien, of nog meer?’ Dagenlang voerden we beladen, surreële discussies, maar uiteindelijk werden Mike en ik het eens dat we het zaakje met rust moesten laten.
Een andere, aanvankelijk verontrustende, ontwikkeling was dat Alisha, toen haar hand helemaal genezen was, zo mogelijk nog beter piano speelde dan tevoren. Zelfs nu nog, terwijl ik dit schrijf, begrijp ik niks van mijn eigen ongerustheid. Mogelijk was het de gedwongen revalidatie die haar de extra drang en urgentie gaf om keihard te oefenen en te repeteren zodra ze helemaal pijnvrij was en de souplesse in haar hand terug was en ze er weer controle over had. Misschien is het eventuele voordeel van een extra vinger wel net zo natuurlijk of onnatuurlijk als je kind in de snelkookpan van lessen en drillen stoppen waar het uit zichzelf nooit de innerlijke kracht voor zou kunnen opbrengen. Of net zo natuurlijk of onnatuurlijk als de atleet die gebruik maakt van energiedrankjes om zijn spierbundels op te vijzelen. Of net zulk vals spel als de fotomodellen die hun haar verven, op dieet gaat en in botox investeren.
Ik voelde me hemels opgelucht toen we merkten dat het afgelopen was met de pesterijen op school, zodra haar beulen in de gaten kregen dat Alisha haar muzikale voordeel had gedaan met de griezelige gedaanteverwisseling. Het leek erop dat ze haar bekwaamheid erkenden en dat ze op een soort tribale of collegiale manier trots op haar waren in plaats van jaloers.
Ik ben ervan overtuigd dat het einde van die pesterijen ook een verdienste was van de school. De leraren waren op de achtergrond heel sturend: ze namen de pestkoppen apart, ze leidden hun aandacht af met andere activiteiten en lieten Alisha op een paar benefietconcerten optreden, zonder openlijk de aandacht te vestigen op haar… Tja, wat is eigenlijk het tegendeel van invaliditeit? Xtra-validiteit? Daarna werd ze een soort cult-ster op de hele school, zoiets als de heldin in een glossy remake van een sciencefiction-klassieker. En dat zeg ik zonder ironie, geloof me, eerder in beverige ontsteltenis over haar verbazende veerkracht.
Ik hoor haar nu, op de piano in de zitkamer. (Die hebben we geleend van een vriend van Mike, die zei dat hij het verdiende om gebruikt te worden door een natuurtalent met waarlijke passie: telkens als hij er zelf op probeerde te spelen voelde hij zich ‘belachelijk log’.)
Alisha is nu voor een tijdje afgestapt van de toonladders en klassieke stukken die ze instudeert voor haar examen op Trinity College. Nu klooit ze wat met een oude song van Paul McCartney, een nummer van het album 200 More Top Songs. De melodie glijdt van onschuldig naar desoriënterend, haast spookachtig hoekig. Misschien brengt die me meer uit mijn evenwicht dan nodig is. Papa zong hem vaak toen we nog in Californië woonden, voor we terugkwamen naar Nieuw-Zeeland, voor we terugverhuisden naar de mistige heuvels van Te Whanganui-a-Tara, oftewel Wellington Harbour, en de door de zuidpool aangeblazen winden die door alle kleren dringen en je een even gekmakend gevoel geven als de oude koning Lear op de heide. Het land waar onze ouders eindelijk scheidden, omdat mijn vader in feite getrouwd was met zijn werk, het land waar hij te jong stierf en zoveel geheimen, verhalen en onbeantwoorde vragen mee het graf in nam. Zoals alle ouders doen, denk ik, als ze je verlaten.
De vragen lijken altijd maar weer de kop op te steken: van simpele tot wanhopige. Wat gebeurde er nu in feite met het slingeraapje? Hebben jij en moeder die kikkers zelf losgelaten? Wist je dat er een litteken op je hartspier zat? Wist je dat je andere, mildere, hartaanvallen had gehad en koos je ervoor om ons dat niet te vertellen? Of was je te bang om het te erkennen, ook voor jezelf? Waren al die workaholic-jaren die je huwelijk kapot maakten en je gezondheid ondermijnden het waard? Heb je ooit kleinkinderen gewild? En die geheimzinnige, gedoemde amfibische huisdieren… heb je ooit ook maar iets geweten van de intergenerationele effecten daarvan…? Kun je je kleindochter zien? Kun je haar zien?
Onder Alisha’s vingers lussen de koele draden van McCartney’s song door het huis. Ze weet niet dat de grootvader die ze nooit heeft gekend hem op zijn geluidsinstallatie speelde, dat hij probeerde de hoge tonen te halen als hij op de radio was. Ik geloof niet dat het nostalgie is wat me het gevoel geeft dat die melodie en zijn akkoorden diep vanbinnen iets anders verbergen, een of andere complexe code die ik maar moeilijk kraken kan. Er is iets met de tekst, met regels als when you will see me, of glueing my fingers together, of my salamander, of a song with a point, of getting closer.
Hoe kan een simpele song zulke tegenstellingen losjes op een hoop vegen? Ik kan maar niet uitmaken of de sterkste draad van de song gespannen staat van duistere voortekens of lichtjes zweeft met een gouden, driest gevoel van vreugde, van opluchting.

(Het verhaal My salamander komt uit The Pink Jumpsuit: Short fictions, tall truths van Emma Neale, uitgegeven door Quentin Wilson Publishing, Aotearoa New Zealand.
De song waarnaar verwezen en waaruit geciteerd wordt is ‘Getting Closer’ (1979) van Wings, geschreven door Paul McCartney.)

In the early 1980s, my dad took our family to California, where he had earned a grant for immunology research. For him: indoor days of electron microscopes, test tubes, tissue samples, lab staff tensions, and walking silent linoleum-floored corridors. For me and my sister: breezy, sun-washed weeks of shorts, T-shirts, school, and then, with our mother always keeping watch, afternoons of swimming pools, beaches, roller skates. It was less culture shock than Oh, so we really get to do this? for two children from southern Aotearoa New Zealand, where Christchurch had taught us the blue of winter lips, how chilly throats spoke in ice-dragons’ breath, and winters coated footpaths in frost’s perilous skin.
In our sun-domed new world, whenever our mother had appointments or a long-overdue break, we visited Dad’s workplace. He always spoke its name with avid urgency and spent far too much time there; it seemed to hold a dangerous fascination. (He appeared unaware of how his absences began to alter the air and the light, the very gradient of time in our family. I look back and think of how, as the months passed, the three of us began to edge around the days more gingerly when he was gone. When he was back, spaces expanded, walls brightened, laughter finally loosened and scudded the air currents of our rooms.) As children, though, we were singularly unimpressed by Dad’s work premises, and we hated being dragged along there. How few colouring-in pens it had, how lacking it was in thick, creamy drawing paper! Its blocky white buildings gave us the monochrome blues.
Yet weird or unexpected arrivals began to come home from that cuboid place. One night, it was our father himself, back early, pale, drawn and curiously unfamiliar. He seemed to be uneasy mainly because a neighbouring lab group had begun experiments on ‘a gorgeous little spider monkey’. We didn’t know how he could, but with rats and rabbits he’d managed to dry up the milk of human kindness: putting the animals to sleep, then unzipping their fur tummies, slicing up their kidneys for tissue samples. When we asked him, why did he have to kill the bunnies? he said, ‘One day it might help sick people,’ and then, in his boring, slide-presentation voice: ‘We must help to advance human endeavour, perhaps even save a future Mozart, or Katherine Mansfield, from disease . . .’
The only Endeavour I knew was the sailing ship on the fifty-cent coin back home. I guessed maybe it couldn’t sail far with sick people on it, but then I realised nowadays you could get a plane, just like we had . . . so I stopped following the tangle of my own questions. They just seemed to knot up like cheap yo-yo string.
What I did understand was that the gentle-faced spider monkey unnerved Dad. Not long after that day of his early arrival home, he had to take me and my sister into his work one weekend; had to walk us past it in the Core Animal Facility. Dad hurried us by the cramped cage where the monkey sat clinging to a swing distinctly like a parrot’s. Dad looked at us with a kind of hurt complicity, as if asking us something he couldn’t directly ask anyone else in the building.
I don’t know exactly what happened to the thin, child-like spider monkey, its frail, shaven skull and perturbingly optimistic eyes. But after it disappeared, Dad began to rescue laboratory animals and bring them home. Once, happily, it was a rabbit: not the white kind with urine-stained paws common in the lab, but a beautiful foxy-russet New Zealand Red that Mum named Erik, after the Viking. Erik the Red just about clicked his heels in ecstasy when we promenaded him round the back yard, tethered on a leash, my sister and I both in light cotton sundresses, hair lime-streaked from pool chlorine, laughing as we imitated his binkies, those joyous twisting sideways leaps, on the stubby grass.
Another weekend Dad smuggled home two frogs. My sister and I were fizzing, immersed as we still were in fables about princesses and golden balls; Kermit from The Muppets; Toad of Toad Hall, or Jeremy Fisher, the gentleman frog, so elegant in scarlet tailcoat yet still letting things go all slippy-sloppy in his larder. We were entirely willing to defy science, break through the species barrier and strike up conversations with these tiny, leaf-coloured goblins. We talked to them in small, bubbly water-voices. We could see the emotion at their throats as they gulped and tried to put captivity into words.
Mum improvised a short-stay terrarium. She put plastic wrap – needle-pricked with breathing-holes – over a bucket with grass, sticks, leaves and water to tide the frogs over until we found them better real estate. My sister and I thought we might make them a palace and pretend they were princes-in-waiting.
The very next morning, the clingfilm was still firmly sealed but the frogs had vanished. Our airy fantasies had been so abruptly and thoroughly punctured that I understood grave, unshakeable scientific principles must be at work. Could frogs evaporateunder certain conditions? Had the lab been working on teleportation? (‘Invisibility croaks?’ my daughter quips now, when I recount the mystery.)
Some other pets troubled us even more than those disappearing frogs, although not for the same reasons that disturb me now. One evening, Dad brought home thirty-two radioactive newts from another neighbouring lab group. They repelled and fascinated us in equal measure. Their skins were the colour of certain algal blooms – the hazardous, mirage-like kind that trick children into walking out onto what seems to be lush turf just moments before pond water engulfs them. No matter how often we refreshed the water in their aquarium, the newts also gave off a peculiar scent: dank, salty, and something like rotten vegetable matter, similar to the fridge’s bottom drawer when the last of the spinach has been believed in for too long. Some newts were missing arms, legs or tails. The laboratory’s radiation experiments had investigated their ability to regrow limbs, a trait which, if understood and harnessed, could revolutionise treatment for human amputees.
Day by day, one by one, we found the newts belly-up in their cramped tank. My mother, sister and I took turns to scoop up each small corpse in a spoon, sometimes having to nudge it into position with a pinkie, before saying, ‘Bye-bye, part of our newt-lear family,’ and flushing it down the toilet. Mum joked about crocodiles in the sewers eating radioactive snacks and mutating into Super Beasts. We tried very hard not to believe her, which was difficult, given the story on TV bulletins around the same time. A pet snake in a neighbourhood not too far from us had escaped and eaten a boy’s hamster. There were shots on the news of the python coiled heavily around overhead telephone lines: it was all too credible to us that the outrageous and the everyday might sidle up alongside one another, frightening in their cold yet casual entanglement.
As an adult, I occasionally told the dying newts story at parties – a story in which the central fact was really the punch line too. It always fell slightly flat, I guess because it went nowhere. Those poor newts were nuked; they died; end of so-not-funny joke. It seems wilfully blind of me to have stopped sensing the electrical tendrils of the fantastical and strange. Perhaps it was even neglectful, apathetic, not to have wondered about residual risks until recently; to puzzle over it only now that we’re through the trials by bullying, the trials by health system, and our daughter seems to have fully recovered.
Yet I suppose without the accident there might never have been any reason to think of terms like aftermath, side-effects, contraindications, words I first overheard in my father’s work-phonecall voice, but which I can’t ask him about now that he is gone.
Without the accident, those newts could have stayed a quirky, go-nowhere anecdote.
When Alisha, our daughter, was ten, a boy unwittingly slammed her hand in a heavy steel fire door at school. (Even typing that makes me feel unmoored, faint.) One of Alisha’s little fingers was so damaged it couldn’t be saved. We were sick with worry, of course. Alisha played piano with astonishing flair; she had an expressiveness and lightness of touch that seemed preternaturally mature, given neither her father nor I have any genuine technical musical aptitude. (Although I loved belting out pop hits in school choir, or playing guitar, or singing along with Dad on those rare weekends he and Mum took us to the beach, car flying on the freeway as if fuelled by the speed of the radio’s songs.)
Negating our initial anxiety, Alisha’s amputation site healed remarkably quickly. The problem lay in that remarkably. Ourdaughter grew two new fingers from the surgical wound. My husband, Mike, says I’m catastrophising and confabulating when I say they had the willowy sheen of riverweed. He insists it’s simply that early on, the new-grown skin seemed ethereally translucent, before it strengthened and thickened.
I’m sure you know the cliché about how cruel children can be. Our first reaction to the hurtful comments from classmates about Alisha’s ‘freak claw’ was that the surgeon should amputate the extra digit, prestissimo. Alisha herself was prompt to counter-argue, ‘What if the same thing happens? Say I grow another two fingers, or even more?’ We had fraught, surreal discussions over several days, but in the end Mike and I agreed to leave the former wound site alone.
Another initially disconcerting development was that once Alisha’s hand was healed, her playing became, if anything, enhanced. Even as I say that, I’m not sure I understand my own unease. It’s possible that the compulsory recuperation time gave her an added sense of urgency and a fiercer determination to train and practise as soon as her hand was flexible, controlled and pain-free again. And perhaps any advantage an extra finger might have given her is no more unnatural than, say, hothousing a child, forcing them to undertake lessons and drills they’d never have the intrinsic drive to pursue alone. Is it any more unnatural than the athlete who drinks protein shakes to build muscle; is it cheating any more than the model who dyes their hair, diets, invests in Botox?
I felt nothing but relief when we realised that once Alisha had turned her unnerving alteration to her musical advantage, the schoolyard tormentors stopped targeting her. It was like they recognised her ability, started to show a kind of tribal or collegial pride instead of jealousy.
I’m sure the end of the bullying was also to do with her school. The teachers have been quietly supportive: taking the tormentors aside, diverting them with other activities; showcasing Alisha at one or two fundraising concerts, without actually drawing attention to her – well, what’s the opposite of disability? X-trability? After that, she even had a sort of cult kudos round school, like the heroine in a sophisticated remake of some sci-fi classic. I say that with no tongue in cheek, I promise, but in a shaky astonishment at her resilience.
I can hear her right now, on the piano in the lounge. (We’ve borrowed it from a colleague of Mike’s who said it deserved to be used by someone with innate talent and real passion: whenever he tried to play, he felt ‘leaden and laughable’.)
Alisha’s taking a break from the scales and classical pieces she’s studying for her Trinity College exams, and fooling around with an old Paul McCartney number from 200 More Top Songs. The tune slips from sounding innocent to disorienting, almost hauntingly angular. Perhaps it unsettles me more than it should. Dad used to sing it, often, when we lived in California, before we returned to New Zealand – moved to the fog-bound hills of Te Whanganui-a-Tara, Wellington, and the Antarctic-laden winds that penetrate all clothing, making you feel as thwarted as poor old King Lear on the heath. The land where our parents finally divorced, because really our father was married to his research; the land where he died too young, taking so many secrets, stories and unanswered questions with him. As any parent does, I suppose, when they leave you.
The questions never seem to stop banking up, though: from the minor to the desperate. What really happened to the melancholic spider monkey? Did you and Mum release those frogs yourselves? Did you know there was scar tissue on your heart muscle? Did you know that you’d had other, milder heart attacks, and did you just choose not to tell us? Or were you too afraid to admit it even to yourself? Were all those workaholic years that killed your marriage and strained your health worth the cost? Did you ever want grandchildren? And those mysteriously doomed amphibious pets . . . did you know, on any level, about the possible intergenerational effects . . . ? Can you see your granddaughter? Can you? 
Under Alisha’s touch, the McCartney tune laces through the still house like cool thread. She’s unaware that the grandfather she never met used to play it on his stereo, and reach for the high notes when it came on the radio. I don’t think it’s nostalgia that makes me feel the melody and chords submerge something else, some complex code I’m struggling to translate. There’s something about when you will see me, about finger joints, my salamander, a song that has a point, something about getting close.
How can a simple song nimbly cup such opposites together? I can’t unpick whether the strongest strand tugs dark with foreboding, or floats with a golden, reckless sense of joy, reprieve.

(From The Pink Jumpsuit: Short fictions, tall truths by Emma Neale
Quentin Wilson Publishing, Aotearoa New Zealand)

‘Jongen,’ zei mijn moeder. ‘Nooit hei roepen voor je over de brug bent.’
De brug was nog ver.
De weg was leeg. Je kon zien dat de eerste winterse kou er al was. De struiken waren hun blad aan het verliezen, het gras werd kaal, de stenen leken hard als staal.
En overal leegte.
De boerin kon me maar één fles melk geven. ‘Morgen misschien weer twee,’ zei ze. ‘Vandaag hadden we wel tien hongerlijders aan de deur. Ik wou die mensen niet wegsturen. Jij blijft mijn vaste klant, hoor. Morgen krijg je wat lekkers van me.’
Eén fles scheelde in het sjouwen.

Een tijd geleden fietste ik nog. Elke dag zeven kilometer van huis naar de boerderij en dezelfde zeven kilometers terug. Maar de Duitsers hadden onze fietsen in beslag genomen. Die van mijn vader toen hij naar huis reed. ‘Afstappen,’ beval de soldaat. Fiets kwijt. Die van mijn moeder was uit elkaar gehaald en verstopt. Net als onze koperen kolenkit (die ze wilden hebben om munitie van te maken) en onze radio waarmee je Radio Oranje uit Londen kon beluisteren.
Dat deden we stiekem op zolder.
De radio stond zo zachtjes dat mijn moeder de helft niet verstond.
Ik had een keer onze koningin gehoord.
Ze had een rare stem.
Deftig en toch of ze schreeuwde.
‘Die oorlog kan nooit lang meer duren,’ zeiden de volwassenen. ‘De Amerikanen en de Engelsen komen ons bevrijden.’
‘En de Russen maken de Duitsers in,’ zei Johan. ‘Als het winter wordt bevriezen ze allemaal. Geen soldaat kan die kou verdragen.’
Johan was een jaar of dertig. Met zijn verzetskameraden had hij een beruchte NSB’er beschoten. Hij werd door de Duitsers gezocht en daarom was hij bij ons ondergedoken.
Meneer Bloem – als dat tenminste zijn echte naam was – had met zijn kameraden een trein met Duitse soldaten van het spoor laten lopen. Als hij werd gepakt kon hij de doodstraf krijgen. Hij zou maar drie dagen bij ons blijven, maar was er al een maand. Hij bemoeide zich overal mee. Vooral met mijn opvoeding. Hij vond mijn moeder te lief en mijn vader te slap.

Er was een bleek zonnetje. De velden aan weerskanten zagen er droog en stoppelig uit. Ze wachtten op het voorjaar om weer vrolijk en vruchtbaar te worden. De wilgen stonden er bij als soldaten in gevechtshouding. Het water in de sloten was donkergroen zonder een rimpeling.
Ik liep aan de kant van de weg.
Hij steeg langzaam omhoog.
Ik voelde het aan mijn voeten.
Af en toe bleef ik staan om te kijken of er Duitse soldaten stonden.
Niemand.
Toen ik vlakbij was dook er ineens een landwachter op. Zwart uniform, geweer in de aanslag. Ik wist niet wat ik moest doen. Teruggaan was verdacht. Gewoon doorlopen alsof ik niets te verbergen had, was nog het beste. Misschien stond hij hier alleen op de uitkijk.
Smerige landverrader.
Hij wenkte me.
Hij zette zijn geweer op de grond, zijn handen als in gebed om de loop gevouwen.
Ik liep op hem toe alsof ik blaren op mijn voeten had. Hij schouderde zijn geweer en wees op mijn tas: ‘Openmaken.’
De rits stribbelde tegen. Het zeildoek van de tas wrong zich in bochten, maar hij bleef rustig wachten. Hij keek alsof hij er niets mee te maken had.
Toen hij de fles melk zag, werd het anders.
Ik had de boerin bezworen dat ik nooit haar adres zou verraden. Hij luisterde terwijl ik een verhaal ophing over alle boerderijen waar ik geweest was en dat ik nu niet meer wist …
Hij opende de fles, liep naar de leuning van de brug en goot hem langzaam leeg in het kanaal. Ik was blij dat ik de fles terugkreeg en door mocht lopen.
De kat zat te wachten toen ik de voordeur opendeed.
Wij woonden in een groot bovenhuis met veel kleine kamers. Aan de overkant was een kaaspakhuis zonder ramen. Niemand kon zien wat er in ons huis gebeurde.
Meneer Bloem had meteen commentaar.
‘Je hebt weer niet uitgekeken,’ zei hij. ‘Als die vent hier huiszoeking had laten doen was ik er bij geweest.’ Hij bromde iets in zichzelf toen ik de kat wat melk gaf. Daarna mocht ik gelukkig naar boven, naar mijn eigen kamer, de mooiste van de lage bovenverdieping.
Het was zo’n fijne kamer.
Naast de schoorsteen stond een tafeltje dat mijn moeder het altaartje noemde. Op een donkerrood kleed stond een vaasje met papieren kunstbloemen en twee met vogels beschilderde kandelaars. Ik had ze van mijn oma gekregen omdat het blauw en het rood van de uitgespreide vleugels verbleekt was. Waarom mijn moeder het een altaartje noemde, weet ik niet. Het was mijn schrijftafeltje, maar dat vertelde ik niet. Ik kon lang, heel lang naar het tafeltje kijken en bedenken wat ik allemaal wilde schrijven, maar ik schreef niet. Het bedenken, het fantaseren, was genoeg.
Tegen de muur daartegenover stond mijn boekenkast. Mijn ouders vonden lezen belangrijk en ik kreeg veel boeken. Mijn vader kocht nogal eens in tweedehands winkels. Maar hij had een heel andere smaak dan ik. Hij hield van reisboeken en stoere jongensverhalen. Ik vond mooie boeken mooi. Over jongens die voor een oude zwerver zorgden of een jongen die echt voor zijn vrienden opkwam. Ik las ook graag meisjesboeken. Die haalde ik stiekem uit de Openbare Leeszaal. Ik verstopte ze en las ze ’s avonds in bed.
Het fijnste was om in mijn kamer te zitten en niets te doen.
Het ergste van de oorlog vond ik dat mijn kamer voor iedereen was geworden. Hij was groot en laag en gauw warm. De kolen waren op en niet meer te krijgen. Met meneer Bloem had mijn vader een kacheltje gemaakt dat niet groter was dan een bloempot. Met wat aanmaakhout kon mijn moeder er iets op koken. ’s Avonds zaten we dan in mijn kamer in het donker met een olielampje bij elkaar. Al gauw was het mijn kamer niet meer. Meneer Bloem zei zelfs een keer: ‘Ik begrijp niet waarom die snotaap zo’n grote kamer moet hebben.’
Op een namiddag zaten ze weer allemaal in mijn kamer. Mijn moeder bakte kleine pannenkoekjes van suikerrietpulp. Het smaakte weeïg zoet. Meneer Bloem vond ze heerlijk. ‘Lekker,’ zei hij, zijn lippen aflikkend. ‘Dat hebt u goed gedaan.’
Echt honger hadden wij niet.
Soms werd er door iemand van het verzet een pan eten gebracht. Ze gaven ons ook extra bonkaarten zodat we net iets meer hadden dan andere mensen. Mijn vader, over de veertig, was te oud om als arbeider naar Duitsland te moeten en hij had adresjes van tuinderijen waar hij groente kocht. En mijn moeder ging elke dag naar de gaarkeuken. Je gaf je pan en iemand schepte uit een grote emmer drie lepels waterige soep. Een voor mijn vader en moeder en een voor mij. Sommige kinderen hadden zo’n honger dat ze wachtten tot de laatste weg was en dan schraapten ze met een lepel de restjes van de bodem.
Ik vond het vreselijk dat het stonk in mijn kamer, maar ik durfde niets te zeggen.
Johan zeurde dat hij de pannenkoekjes lekkerder vond dan de gebakken bloembollen van laatst. ‘Maar,’ zei hij, ‘ze zijn wel erg klein.’
Elke avond ging het over eten.
‘Mijn oma maakte elke Kerstmis een Charlotte,’ zei mijn moeder. ‘Het was een feest als hij op tafel kwam. Het hele kerstdiner keken we ernaar uit. Hij lag op een prachtige schaal met rode linten eromheen …’
‘Heb ik nog nooit van gehoord,’ zei Johan. ‘Wij aten met Kerstmis bijna altijd een konijn uit het hok. Mijn vader slachtte hem zelf.’
‘Dat doen ze nou met katten,’ zei meneer Bloem. ‘Een paar maanden geleden heb ik kat gegeten. Lekkerder dan konijn moet ik zeggen. Hij …’
‘Dat wil ik niet horen,‘ zei mijn moeder. ‘Hou op.’
‘Of je nou je kat eet of je konijn,’ zei Johan. ‘Wat maakt dat nou uit?’
Mijn vader probeerde het gesprek een andere wending te geven en zei: ‘Ik heb nog nooit een Charlotte gegeten. Het klinkt goed.’
‘Er gingen wel vijf eidooiers in. En misschien wel een liter slagroom! Als ik ’s nachts wakker word van de honger denk ik altijd aan die wolken sneeuwwitte slagroom.’
‘Bij ons in Limburg aten we altijd vlaaien,’ zei meneer Bloem. ‘We kochten ze bij de bakker, maar soms maakte mijn moeder ze zelf. Altijd met verse vruchten. Ik herinner me nog de smaak van aardbeienvlaai …’
‘In Zeeland hadden we bolussen,’ zei Johan. ‘Ze kleefden aan je vingers. Zo stroperig …’
‘Net als suikerbieten?’ vroeg ik.
‘Nee natuurlijk niet.’
‘Hoe smaakten ze dan?’
Hij kon het niet uitleggen.
‘Het is gek,’ zei mijn moeder. ‘En ik durf het eigenlijk niet te zeggen, maar ik lees het liefst kookboeken. Als ik een lekker recept lees, denk ik: dat ga ik meteen na de oorlog maken. Soms loopt het water uit mijn mond, zo …’
‘Hoor es,’ zei Johan.
Opeens zaten ze allemaal rechtop te luisteren.
Vanuit de verte klonk een zacht, licht aanzwellend gebrom.
‘Overvalwagens,’ fluisterde meneer Bloem. ‘We moeten naar boven.’
Voor hij was uitgesproken ging het luchtalarm.
Het afweergeschut begon. Zoeklichten flitsten door de lucht. Je kon horen dat de vliegtuigen zeer hoog vlogen.
‘Die gaan Berlijn bombarderen,’ zei mijn vader. ‘Ik heb het vannacht op Radio Oranje gehoord. De hele stad gaat plat.’
‘Vreselijk,’ zei mijn moeder.
‘Helemaal niet,’ riep Johan. ‘Uitroeien die moffen. Allemaal.’
‘Maar in Berlijn wonen kinderen. Dat is toch verschrikkelijk.’
Meneer Bloem en Johan moesten lachen.
We luisterden tot het geronk van de bommenwerpers zachter en zachter werd en het luchtalarm ‘veilig’ loeide.
‘Ik vraag me af,’ zei meneer Bloem na een tijdje, ‘of we ons wel op tijd hadden kunnen verstoppen als we een overvalwagen voor de deur hadden gehad.’
‘Ik wel,’ grinnikte Johan. ‘Maar jij bent natuurlijk niet zo vlug meer.’
‘U,’ zei meneer Bloem. ‘Je hebt niet met me op school gezeten.’
Het was donker geworden.
‘We gaan slapen,’ zei mijn vader.
Hij bedoelde dat iedereen naar zijn kamer moest.
Er werd opgeruimd en ik bleef alleen achter.
In bed dacht ik net als mijn moeder aan eten.
Sommig eten was alleen een woord.
Pindakaas of banaan.
Pindakaas was een mooi woord. Het deed denken aan iets dat lekker op je tong lag. Het woord banaan was bleek. Het woord abrikoos was gewoner. Misschien omdat mijn vader me had verteld dat een abrikoos op een roze oor leek. En chocola. Eens, heel vroeger, had ik chocola gegeten, maar ik wist niet meer hoe het smaakte. Chocola was geen woord meer. Het was iets. Iets wat bestond.
Net toen ik me omdraaide om te gaan slapen, kwam mijn moeder binnen. Ze ging op de rand van mijn bed zitten en zei: ‘Ik denk dat de mensen in Berlijn gewaarschuwd zijn. Ze kunnen vast wel vluchten voor de stad gebombardeerd wordt. Maak je maar niet ongerust.’
Ik zei niet dat ik geen ogenblik aan Berlijn had gedacht.
‘Over een tijdje is de oorlog afgelopen,’ zei mijn moeder. ‘Dan is het weer vredig.’
Vredig was een raar woord.
Mijn moeder gebruikte het vaak.
Het deed denken aan iets van hout.
Het had geen smaak.
Dat was het.
‘Op een dag zijn we vrij,’ vervolgde mijn moeder. ‘Dan kunnen we weer alles zeggen. Dan hoeven we niet meer bang te zijn.’
‘Maar wanneer dan?’
‘Weet ik niet. En er kan nog zoveel gebeuren.’
Ze keek voor zich uit.
‘Nou ja,’ zei ze. ‘Wat komt dat komt.’

‘Son,’ said my mother. ‘Don’t count your chickens before they’re hatched.’
We still had a long way to go.
The road was deserted. You could see that the first winter chill had arrived. The bushes were losing their leaves, the grass was growing patchy, the stones seemed hard as steel.
And everywhere was deserted.
The farmer could only give me one bottle of milk. ‘Maybe back to two tomorrow,’ she said. ‘We had ten hungry mouths at the door today. I didn’t want to send the people away. You’re my regular customer, you know. I’ll have a tasty treat for you tomorrow.’
One bottle made a difference to the load to carry.

A while back I’d still cycled the route. Seven kilometres a day from home to the farm and the same seven kilometres back. But the Germans had seized our bicycles. They took my father’s as he cycled home. ‘Get off,’ the soldier commanded. Bike gone. My mother’s was dismantled and hidden. As was our copper coal scuttle (which they wanted for making ammunition) and our radio, which could be used to listen to Radio Oranje broadcasted from London.
We did that secretly in the attic.
The volume was set so low that my mother couldn’t follow half of it.
I’d heard our queen once.
She had a strange voice.
Stately and yet as if she was shouting.
‘This war can’t go on much longer,’ said the grown-ups. ‘The Americans and the English will come and liberate us.’
‘And the Russians will give the Germans a beating,’ said Johan. ‘When winter comes they’ll all freeze. No soldier can tolerate that cold.’
Johan was around thirty years old. Along with his resistance comrades, he’d shot an infamous Nazi. He was wanted by the Germans and that was why he was in hiding at our place.
Mr Bloem – if that was even his real name – had derailed a train of German soldiers. If he were caught he might receive the death penalty. He was only going to stay for three days, but had already been with us a month. He stuck his nose into everything. Particularly my upbringing. He thought my mother too kind and my father too weak.

There was a pale little sun. The fields on either side looked dry and stubbly. They were waiting for spring to grow cheerful and fertile again. The willows looked like soldiers standing ready to fight. The water in the dykes was dark green without a ripple.
I walked along the side of the road.
It sloped slowly upwards.
I could feel it in my feet.
Once in a while I stopped to look for German soldiers.
No one.
When I was close, a Landwacht officer suddenly emerged. Black uniform, gun at the ready. I didn’t know what to do. Retreating would look suspicious. Walking on as if I had nothing to hide remained the best option. Perhaps he was just on watch here.
Filthy traitor.
He beckoned me over.
He placed his gun on the ground, his hands folded around the barrel as if in prayer.
I limped towards him as if I had blisters on my feet. He shouldered his gun and pointed to my bag: ‘Open it.’
The zip protested. The canvas of the bag contorted, but he waited calmly. He looked on as if it was nothing to do with him.
His demeanour changed when he saw the bottle of milk, though.
I’d sworn not to betray the farmer’s address. He listened as I fed him a story about all the farms I’d been to and how I couldn’t remember anymore …
He opened the bottle, walked over to the railings of the bridge and poured it slowly into the canal. I was relieved to be given the bottle back and be permitted to walk on.
The cat sat waiting when I opened the front door.
We lived in a large upper story apartment with lots of small rooms. On the other side was a cheese storage house with no windows. No one could see what happened in our house.
Mr Bloem immediately had something to say on the matter.
‘You were careless again,’ he said. ‘If that guy had searched the house I would have been caught.’ He grumbled to himself as I gave the cat some milk. Then fortunately I was allowed to go upstairs, to my own room, the nicest one on the upper floor with its low ceilings.
It was such a lovely room.
Beside the chimney was a small table which my mother called the little altar. On a dark red cloth stood a little vase with paper flowers and two candleholders with birds painted onto them. I’d been given them by my granny because the blue and red of their outspread wings had faded. Why my mother called it an altar, I don’t know. It was my little writing desk, but I didn’t say so. I could stare at that little table for hours and think of all the things I wanted to write, but I didn’t write. The thinking, the imagining, was enough.
Against the wall opposite was my bookcase. My parents considered reading important and I was given a great many books. My father often bought them in second-hand shops. But his taste was rather different than mine. He loved travel books and boys’ adventure stories. I liked nice books. About boys who cared for a tramp or a boy who really stood up for his friends. I also liked to read girls’ books. I secretly took them from the Public Reading Room. I hid them and read them in bed in the evenings.
The best thing was sitting in my room doing nothing.
The worst thing about the war was that my room became common property. It was large with a low ceiling, so it warmed up quickly. The coal had run out and we couldn’t get hold of any more. My father and Mr Bloem had made a little stove no bigger than a flowerpot. With a bit of kindling my mother could cook on it. In the evening we would then sit huddled together in my room in the dark with a little oil lamp. Soon it was no longer my space. Mr Bloem even once said, ‘I don’t understand why that brat needs such a big room.’
One afternoon we were all sitting there. My mother was cooking little pancakes with sugarcane pulp. It tasted sickly sweet. Mr Bloem loved them. ‘Delicious,’ he said, licking his lips. ‘Nicely done.’
We weren’t really hungry.
Sometimes someone from the resistance brought a pan of food. They gave us extra coupons so we had a little more than other people. At over forty, my father was too old to be forced to go to Germany as a labourer and he had gardener contacts from whom he bought vegetables. My mother also went to the soup kitchen every day. You gave them a pan and someone doled out three ladles from a large vat of watery soup. One for my father, one for my mother and one for me. Some children were so hungry they waited until the last people had left and then scraped up the leftovers from the bottom with a spoon.
I hated the way it stank in my room, but I didn’t dare say anything.
Johan grumbled that he preferred the little pancakes to the baked flower bulbs we’d had previously. ‘But,’ he said, ‘they are awfully small.’
Every night the talk was of food.
‘Every Christmas my grandmother made a Charlotte,’ said my mother. ‘It was a feast when it was put on the table. We looked forward to it all through Christmas dinner. It was served on a beautiful dish with red ribbons around it …’
‘Never heard of it,’ said Johan. ‘For Christmas we almost always had a rabbit from the hutch. My father would slaughter it himself.’
‘They do that with cats these days,’ said Mr Bloem. ‘I ate cat a couple of months ago. Tastier than rabbit, I have to say. It…’
‘I don’t want to hear it,’ said my mother. ‘Stop it.’
‘What does it matter,’ said Johan, ‘whether you eat your cat or your rabbit?’
My father tried to change the subject: ‘I’ve never eaten a Charlotte. Sounds good.’
‘Five egg yolks went into it. And probably a litre of cream! When I wake up hungry in the night, I always think of those clouds of snow-white whipped cream.’
‘At home in Limburg we always had flans,’ said Mr Bloem. ‘We bought them from the baker, but sometimes my mother made them herself. Always with fresh fruit. I still remember the flavour of the strawberry flan …’
‘In Zeeland we had cinnamon rolls,’ said Johan. ‘They stuck to your fingers. So syrupy …’
‘Like sugar beet?’ I asked.
‘No of course not.’
‘How did they taste then?’
He couldn’t describe it.
‘It’s silly,’ said my mother. ‘I’m almost ashamed to say it, but my favourite thing to read is cook books. When I read a tasty recipe, I think: as soon as the war is over I’m going to make that. Sometimes my mouth waters, it’s so…’
‘Listen,’ said Johan.
Suddenly they all sat up straight, straining their ears.
In the distance there was a soft, gently rising rumble.
‘Raid trucks,’ whispered Mr Bloem. ‘We need to get upstairs.’
Before he’d finished speaking the air raid siren went off.
The air defence guns started up. Searchlights flashed across the sky. You could hear that the planes were flying very high.
‘They’re going to bomb Berlin,’ said my father. ‘I heard it on Radio Oranje this evening. The whole city will be flattened.’
‘Terrible,’ said my mother.
‘Not at all,’ Johan exclaimed. ‘Root out those Jerrys. The lot of them.’
‘But there are children living in Berlin. That’s terrible.’
Mr Bloem and Johan couldn’t help laughing.
We listened until the roar of the bombers died down and the siren wailed ‘safe’.
‘I wonder,’ said Mr Bloem after a little while, ‘whether we would have been able to hide in time if we’d had a raid truck at the door.’
‘I would have,’ Johan grinned. ‘But you’re not as quick as you once were.’
‘Address me as Sir,’ said Mr Bloem. ‘You weren’t at school with me.’
Darkness had fallen.
‘Time to go to sleep,’ said my father.
He meant that everyone should go to their rooms.
We cleared up and I remained behind alone.
In bed, like my mother, I thought of food.
Some food was just words.
Peanut butter or banana.
Peanut butter was a beautiful word. It put you in mind of having something tasty on your tongue. The word banana was pale. The word apricot was more ordinary. Perhaps because my father had told me that an apricot looked like a pink ear. And chocolate. Once, a long time ago, I’d eaten chocolate, but I couldn’t remember how it had tasted. Chocolate wasn’t a word anymore. It was something. Something that existed.
Just as I turned over to go to sleep, my mother came in. She sat down on the edge of my bed and said, ‘I think the people in Berlin have been warned. They’re sure to be able to escape before the city is bombed. Don’t worry about it.’
I didn’t say that I hadn’t given Berlin a moment’s thought.
‘In a while the war will be over,’ said my mother. ‘Then it will be peaceful again.’
Peaceful was a strange word.
My mother used it frequently.
It put me in mind of something wooden.
It had no flavour.
That was it.
‘One day we’ll be free,’ my mother continued. ‘Then we’ll be able to say anything we want again. Then we won’t have to be scared.’
‘But when?’
‘I don’t know. There’s so much that might still happen.’
She stared ahead.
‘Well,’ she said. ‘What will be will be.’

Ik ga op reis. De man die het autoportier voor me openhoudt, kijkt vriendelijk. Leuke man. Zou hij de chauffeur zijn? Het kraakt een beetje in mijn rechterknie, als ik instap. De auto is laag. Zo’n lage auto heb ik nog nooit gezien, maar dat geeft niet want de autostoel zit fijn. De autodeur sluit vanzelf. Even sluit ik mijn ogen en wiebel met mijn billen over het leer van de bekleding. Mijn rok ritselt tussen het leer en de huid van mijn billen.
Op reis ga ik. Naar Ove. Ik houd van leren autostoelen omdat ze voelen als de handen van mijn lief. Ik heb zijn handen al lang niet meer gevoeld, maar hij stuurt me elke maand een brief op blauw papieren velletjes. Soms is de helft van zo’n velletje nog leeg. Als er geen pennenstreken in gedrukt zijn, is het papier zo lekker glad. Net zo glad en zo zacht als zijn handen, als het leer. Wat prettig dat ik op reis ga in een auto met zulke aangename stoelen. Dan voelt het alsof ik er al bijna ben.
Een autodeur valt dicht en kijk, nu zit die vriendelijke meneer naast mij en steekt de sleutel in het contact. Daadkrachtig. Hij weet ongetwijfeld de weg en dat is prettig want het is een lange reis. Denk ik. Noorwegen is ver. Denk ik.
Ik bekijk de man van opzij. Gut, wat een leuke man is het eigenlijk. Oud, maar leuk, echt erg leuk. Ik buig een beetje naar hem toe. Hij heeft een fijne geur. Hij kijkt opzij en lacht. Zo lief dat ik ervan moet blozen. Ik houd eigenlijk niet van oude mensen, maar deze meneer voelt fijn om naast te zitten. Als ik niet op weg was naar Ove, zou ik met hem willen flirten. Ik sla mijn hand voor mijn mond om die gedachte. Tilly toch!
Een giechel blijft verstopt achter mijn hand. De leuke man kijkt naar de weg voor ons, dus ik kan hem gerust wat beter gadeslaan. Zijn grijze haren, de vlekjes op zijn slapen en het zachte vel in zijn nek. De losse huid van oude mensen. Ook op zijn handen op het stuur zitten van die vlekjes en ook daar zit het vel te ruim.
Zou het zacht zijn? Zou hij het erg vinden als ik zijn hand aanraak? Ik leg mijn hand voorzichtig op de zijne op het stuur. Zacht. Vreemd, dat ik me zo vlinderachtig voel bij deze man. De huid op zijn hand is zacht, maar hij is toch veel te oud voor mij. Bovendien ben ik op reis. Naar Ove. Ik reis in een vreemd vertrouwde auto naar het land van mijn lief en al zijn brieven heb ik bij me, zodat –
‘Mijn koffer!’
Ik knijp hard in de hand van de leuke man. De auto slingert en ik val tegen hem aan.
‘Meneer, mijn koffer. Ik ga op reis.’
‘Maak je geen zorgen, Tilly. We hebben alles meegenomen wat je nodig hebt.’
De leuke man houdt zijn blik strak op de weg gericht. Zijn stem is lief, maar stelt me niet helemaal gerust. Ik heb niet veel nodig, want ik ben op reis naar Ove. Ik hoef alleen mijn koffer met zijn brieven, met de velletjes blauw papier die zacht voelen als zijn huid.
De koffer ligt waarschijnlijk ergens anders in de auto. Ik ken deze auto niet, maar vaak hebben auto’s nog een vak om spullen in te stoppen. Op een plaats waar je niet kunt zitten. Ik open het portier, maar voor ik kan uitstappen, word ik naar voren geslingerd. Een scherpe band steekt in mijn buik.
‘Tilly! Wat doe je?’ Nu klinkt de leuke man niet meer zo vriendelijk.
‘Mijn koffer.’
‘Doe die deur dicht.’ De man reikt over mij heen en doet het zelf. De buitengeluiden klinken meteen zachter. Ik wacht tot hij zal uitstappen om te kijken waar mijn koffer is, maar de leuke man drukt bozig op knopjes, zegt dan ‘Zo!’ en start de auto weer.
‘Mijn koffer,’ zeg ik nog maar een keer. ‘Want ik ga op reis.’
‘Je koffer ligt achterin,’ zegt de man kortaf, en dan zachter: ‘Je liet me schrikken, meisje.’
Hij aait over mijn wang en kijkt weer lief, maar daar probeer ik niet te veel aan te denken. Want ik ben op reis. Naar Ove. Met een leuke man.
Met deze leuke, oude meneer aan het stuur ga ik op reis. Wat een geluk dat ik zo’n genoeglijke chauffeur heb getroffen voor zo’n lange reis. Hij ruikt lekker en hij kijkt lief en hij heeft zelfs gedacht aan mijn koffer. Ik duw mijn billen nog wat dieper in het zachte leer en sluit mijn ogen. Eventjes.
~
Ik word wakker van beweging. Of nee, ik word wakker van een beweging die ophoudt. Ik zit in een vreemde auto, maar de stoel voelt vertrouwd. Zacht. Ik beweeg heen en weer over het zachte leer. Vel op ritselstof op vel. Wat een fijne stoel. Dan weet ik het weer. Ik zit in een auto, want ik ben op reis. Naar Ove.
Het gekke is alleen dat de auto niet meer rijdt. Ik kijk om me heen. Buiten de auto herken ik niets, maar dat is logisch want ik ben op reis. Naast mij zit een oudere heer met zijn handen op het stuur. Waar komt die ineens vandaan? Hij zal de chauffeur wel zijn. Een erg leuke chauffeur, maar dat mag ik niet denken natuurlijk. Ik ben op reis. Naar Ove. Ik moet glimlachen als ik aan Ove denk. De leuke man glimlacht terug.
Lief. Hij lacht lief, maar ook een beetje droevig. De rimpels rond zijn ogen wijzen naar beneden.
‘Zijn we er?’
De man knikt en slikt en aait over mijn wang, laat zijn hand zelfs daar liggen. Ongemanierd misschien, maar ik zeg er niets van omdat hij zo verdrietig kijkt. Het is eigenlijk treurig, zo’n oude man die zomaar de huid aanraakt van een meisje dat hij niet eens kent.
Nu ja, ik heb ook een poosje gesoesd. Misschien zat hij al langer naast me en heeft hij daardoor het gevoel dat hij me goed kent. Je hoort dat vaker, dat oudere mensen een beetje in de war raken.
En het is geen onplezierige man om te zien. Nee, hij is zelfs erg aangenaam om te zien. Een erg leuke man. De huid van zijn hand op mijn wang voelt zacht. Jammer dat ik hem pas opmerk nu we er al zijn.
We zijn er, maar we blijven kennelijk nog even in de auto zitten. Ineens moet ik een beetje giechelen, omdat ik me voorstel hoe zacht de huid van deze man zou voelen. De huid op de rest van zijn lichaam. Hoe de man er zonder kleren uit zou zien. Zou hij net zo’n lang ding hebben als Ove? Zou het gerimpeld zijn? Ove’s ding is nooit gerimpeld, altijd groot en glad en stevig, maar deze man is oud. Het vel om zijn handen zit los, dus misschien is het vel om zijn ding ook gerimpeld.
‘Kom.’
De man duwt me omhoog. Ik had het niet gemerkt, maar terwijl ik over zijn ding fantaseerde, moet ik me naar hem toe hebben gebogen. Mijn hand ligt op zijn broek. Foei, Tilly toch. Schielijk trek ik mijn hand weg. Ongehoord, dat ik vlinders in mijn buik krijg. Van een onbekende man nog wel. Een leuke man, een zachte man, maar oud. En onbekend.
Ik schud mijn hoofd, want ik wil deze leuke man uit mijn hoofd. Ik ben op reis. Naar Ove. We zijn er zelfs al. En de man is trouwens ineens weg. Waarschijnlijk haalt hij mijn koffer uit de auto.
Ik trek aan de hendel om het portier te openen. Het lukt niet. Het lipje beweegt mee, maar de deur blijft dicht. Ik trek eraan. Ik duw het naar voren zo ver ik kan. Zo hard als ik kan. Er krakt iets en ik heb een stuk plastic in mijn hand. Dan gaat de deur ineens toch open.
‘Tilly, wat heb je nu gedaan?’
‘Heeft u mijn koffer?’
‘Je koffer.’ De man zucht, pakt mijn hand en helpt me uit de auto. ‘Straks. We gaan eerst naar binnen om te vertellen dat je er bent.’
Ik kijk achterom. Ik moet onthouden hoe de auto eruitziet en waar hij staat. En ik moet de chauffeur in de gaten houden. Het is een leuke man en hij heeft ervoor gezorgd dat ik veilig ben aangekomen. Dat is erg lief, maar ik wil niet dat hij straks weer wegrijdt. Met mijn koffer.
De man die mij naar Ove heeft gereden, heeft een grote sporttas om zijn schouder geslagen. Hij geeft me een arm. Ik vind het gek om arm in arm met een vreemde te lopen, maar ik ben moe van de reis en het is een leuke man en zijn arm is zacht, dus ik laat het gebeuren. Als ik naar hem opkijk, lacht hij lief en geeft me zelfs een kus.
‘Kom mee, meisje.’
We lopen door een schuifdeur en wachten in een waaierige gang tot de deur achter ons dicht is en een volgende schuifdeur zich opent. Achter de deur staat een mevrouw in een korte, witte jurk, met haar armen wijd. Haar blote onderarmen zitten vol met wratten en de huid van haar handen ziet er ruw uit.
‘Welkom mevrouw van Boven.’
Ze kijkt vriendelijk, maar ik kijk niet terug. Door dat ge-mevrouw voel ik me ouder dan ik ben, haast zo oud als die leuke meneer met wie ik arm in arm loop. Ik ken hem geloof ik niet, maar hij ziet er tenminste lief uit. Ik kruip een beetje dichter tegen hem aan en streel het vel op zijn oude handen. Zou die witte vrouw familie van Ove zijn? Onmogelijk, met zo’n huid. Waar is Ove eigenlijk?
Dan verman ik me. Als je op reis bent moet je je doel in de gaten houden, want voor je het weet ben je verdwaald of word je afgeleid door een witte vrouw met een pokdalige huid.
Ik ben eigenlijk niet meer op reis, want ik ben er. Dat zei iemand zonet nog. Volgens mij die leuke man aan mijn arm. Ik heb mijn doel bereikt. Ik ben er.
‘Ik kom voor Ove.’ Ik kijk de vrouw zo streng mogelijk aan. ‘Zeg hem dat ik er ben, dan haalt deze meneer ondertussen mijn koffer.’

I’m going on a journey. The man holding the car door open gives me a friendly look. Cute guy. Is he the driver? My right knee creaks slightly as I get in. The car rides low. I’ve never seen such a low-slung car, but it doesn’t matter as the seat position is fine. The door closes automatically. I close my eyes a moment and wiggle my buttocks over the leather upholstery. My skirt rustles between the leather and the skin of my buttocks.
Off I go on a journey. To Ove. I love leather car seats because they feel like my love’s hands. It’s been a long time since I felt his hands, but he sends me a letter each month on little blue sheets of paper. Sometimes he leaves half the page empty. Without pen lines pressed into it, the paper is so deliciously smooth. As smooth and soft as his hands, as the leather. How lovely to go on a journey in a car with such pleasant seats. It makes me feel as if I’m almost there already.
A car door falls shut and behold, now that friendly gentleman is sitting beside me. He inserts the key into the contact. Decisively. I am sure he knows the way and that’s nice, as it’s a long journey. I think. Norway is far away. I think.
I inspect the man from the side. He actually is quite a cute guy. Old, but cute, really cute. I lean a little towards him. He has a delicate scent. He looks to the side and laughs. So sweetly it makes me blush. I don’t much like elderly people, but this gentleman feels good to sit next to. If I weren’t on my way to Ove, I’d feel like flirting with him. I clap my hand to my mouth at the thought. Dear me Tilly!
A giggle remains hidden behind my hand. The cute guy is looking at the road ahead of us, so I can get a better look at him at my leisure. His grey hair, the patches on his temples and the soft skin of his neck. The loose skin of elderly people. Those little patches also appear on his hands on the wheel and there, too, the skin is loose.
Would it be soft? Would he mind if I touched his hand? I place my hand cautiously over his on the wheel. Soft. Strange, that I should feel butterflies in response to this man. The skin on his hand is soft, but surely he’s far too old for me. Moreover I’m on a journey. To Ove. I’m travelling in a strangely familiar car to my lover’s country and I have all his letters with me, so that –
‘My suitcase!’
I pinch the cute guy’s hand hard. The car swerves and I fall against him.
‘Sir, my suitcase. I’m going on a journey.’
‘Don’t worry, Tilly. We’ve brought everything you need.’
The cute guy keeps his gaze firmly on the road. His voice is kind, but doesn’t entirely reassure me. I don’t need much, as I’m travelling to Ove. I only need my suitcase with his letters, with the leaves of blue paper which feel as soft as his skin.
The suitcase is probably somewhere else in the car. I’m not familiar with this car, but cars often have a boot to put things in. In a place where you can’t sit. I open the door, but before I can get out, I’m thrown forward. A sharp band digs into my belly.
‘Tilly! What are you doing?’ The cute guy doesn’t sound so friendly anymore.
‘My suitcase.’
‘Close that door.’ The man reaches over me and does it himself. The sounds outside are instantly quieter. I wait for him to get out and look for my suitcase, but the cute guy presses buttons angrily, then says ‘Right!’ and starts the car again.
‘My suitcase,’ I say yet again. ‘I’m going on a journey.’
‘Your suitcase is in the back,’ the man snaps, then more gently: ‘You scared me, girl.’
He strokes my cheek and his face softens, but I try not to dwell on that. Because I’m on a journey. To Ove. With a cute guy.
I’m going on a journey with this cute old guy at the wheel. What luck to have found such a lovely driver for such a long journey. He smells delicious and he has a kind look in his eye and he even thought of my suitcase. I push my buttocks a little deeper into the soft leather and close my eyes. For a moment.
~
I wake to motion. No, I wake to motion stopping. I’m sitting in an unfamiliar car, but the seat feels familiar. Soft. I move back and forth over the soft leather. Skin on rustling fabric on skin. What a lovely seat. Then I remember. I’m in a car because I’m on a journey. To Ove.
The odd thing is that the car isn’t moving anymore. I look around. I don’t recognise anything outside the car, but that makes sense, as I’m on a journey. An elderly gentleman is sitting beside me with his hands on the wheel. Where has he suddenly sprung from? He must be the driver. A particularly cute driver, but I’m not supposed to be thinking that of course. I’m on a journey. To Ove. I can’t help smiling when I think of Ove. The cute guy smiles back.
Kindly. He has a kind smile, but it’s a little sad too. The wrinkles around his eyes point downwards.
‘Are we there?’
The man nods and swallows and strokes my cheek, even leaves his hand there. Ill-mannered perhaps, but I don’t say anything because he looks so sorrowful. It’s a bit sad really, an elderly man like that touching the skin of a girl he doesn’t even know.
Well ok, I did doze off briefly back there. Perhaps he’s been sitting next to me for quite a while and it’s made him feel like he knows me well. You often hear that kind of thing, elderly people growing a little confused.
And he’s not unpleasant to look at. No, he’s actually a remarkably pleasant sight. A really cute guy. The skin of his hand feels soft on my cheek. Shame I only noticed him now that we’re here.
We’re here, but apparently we’re staying in the car for a moment. Suddenly I can’t help giggling a little, because I’m imagining how soft this guy’s skin would feel. The skin on the rest of his body. How the guy would look without clothes. Would his thingummy be as long as Ove’s? Would it be wrinkly? Ove’s thingummy is never wrinkly, always big and smooth and firm, but this man is old. The skin on his hands is loose, so perhaps the skin on his thingummy is wrinkled too.
‘Come.’
The man pushes me up. I hadn’t noticed, but while I was fantasising about his thingummy, I must have leant towards him. My hand is on his trousers. Dear me, Tilly. Hastily I pull my hand away. Inappropriate, that I should feel butterflies in my belly. In response to a stranger at that. A cute guy, a gentle guy, but old. And a stranger.
I shake my head, because I want to get this cute guy out of my mind. I’m on a journey. To Ove. In fact we’re already here. And actually the man is suddenly gone. He’s probably getting my suitcase out of the car.
I pull on the handle to open the car door. It doesn’t work. The handle moves but the door remains closed. I pull at it. I push it forward as far as I can. As hard as I can. Something cracks and I’m left with a piece of plastic in my hand. Then the door suddenly opens after all.
‘Tilly, now what have you done?’
‘Do you have my suitcase, sir?’
‘Your suitcase.’ The man sighs, takes my hand and helps me out of the car. ‘In a moment. We’ll go in first and let them know you’re here.’
I look back. I have to remember how the car looks and where it’s parked. And I have to keep an eye on the driver. He’s a cute guy and he’s ensured that I arrived safely. That’s really sweet, but I don’t want him to drive off in a moment. With my suitcase.
The man who drove me to Ove has a large sports bag slung over his shoulder. He offers me his arm. I feel silly walking arm in arm with a stranger, but I’m tired from the journey and he’s a cute guy and his arm is soft, so I let it happen. When I look up at him, he laughs kindly and even gives me a kiss.
‘Come with me, girl.’
We walk through sliding doors and wait in a draughty corridor until the door behind us closes and the next sliding door opens. Behind the door stands a woman in a short white skirt, her arms wide. Her bare forearms are covered in warts and the skin on her hands looks rough.
‘Welcome, Mrs van Boven.’
She gives me a friendly look, but I don’t return her gaze. All the Mrs-ing makes me feel older than I am, almost as old as that cute gentleman with whom I’m walking arm in arm. I don’t think I know him, but in any case he looks sweet. I lean in a little closer to him and stroke the skin on his elderly hands. Could that woman in white be a relation of Ove’s? Impossible, with skin like that. In fact, where is Ove?
Then I pull myself together. When you’re on a journey you have to keep your destination in mind, because before you know it you’re lost or distracted by a white woman with pockmarked skin.
I’m not really on a journey anymore, because I’m here. Someone said that just now. I think it was the cute guy beside me. I’ve reached my destination. I’m here.
‘I’ve come for Ove.’ I give the woman my sternest look. ‘Let him know I’m here, while this gentleman fetches my suitcase.’

‘Verboden toegang voor schrijvers’, staat er op een groot bord naast de ingang van Hof van Eden nummer 1.
De schrijver kan het paradijs oproepen, maar nooit betreden.

Als kind ben ik vele uren in het paradijs geweest. Ik was een onverzadigbaar lezer. Geen Japan kan het halen bij het Japan uit De Stemmenrover, geen oceaan benadert die in De Bronzen Sleutel.
Lezen zoals ik als kind deed, doof en blind voor de wereld om me heen, kan ik niet meer. Als ik ziek ben grijp ik naar mijn stripboeken van vroeger en dan is het of ik mijn arm een klein stukje door het hek van Hof van Eden nummer 1 kan steken. Koorts en gekleurde plaatjes draaien de tijd terug naar mijn kindertijd.

Als kind ben je kritiekloos. Net als Adam en Eva heb je geen idee van goed en kwaad, van mode en smaak. De dingen zijn zoals ze zijn. Zodra Eva een hapje van de appel neemt, denkt ze: wat gek dat we geen kleren aan hebben! Wat is ons bed eigenlijk vervelend hard. En zou die rozenstruik niet beter een meter naar links kunnen?
Het volgende moment staat ze buiten het paradijs.
In mijn leven kwam de slang binnen in de vorm van (nomen est omen) meneer Appel, mijn onderwijzer. Hij riep me aan zijn tafel, wees op het boek De Vliegende Postbode en vroeg: ‘Nicolien, jij leest zoveel. Heb je dit boek gelezen? Wat vind jij ervan?’
Ik zweeg, sprakeloos. Meneer Appel had evengoed op de muur kunnen wijzen, of op zijn schoen. Wat wilde hij dat ik zei?
‘Leuk?’ zei ik onzeker.
Meneer Appel stuurde me terug naar mijn tafel.
Ik ging aan mijn rekenwerk met het gevoel gefaald te hebben. En toen kwam er een nieuwe gedachte in me op: ik vónd De Vliegende Postbode helemaal geen leuk boek! Het was een bloemlezing met korte prozafragmenten, die allemaal geen einde hadden. Ik heb daar nog altijd een hekel aan.
Binnen een minuut was ik een kritische lezer geworden. Iemand die oordeelde, in plaats van iemand die slechts onderging. De klok begon te tikken. Ik werd volwassen. Einde paradijs.

In het paradijs is geen tijd. Geen blad verdort, geen dier veroudert, geen steen slijt. Adam en Eva zijn kinderen. Zodra Eva kritisch om zich heen kijkt, staat ze buiten het hek. Ze begint rap te verouderen. Na de geboorte van Kaïn en Abel krijgt Eva last van de overgang en Adam van zijn prostaat. Grijs en gerimpeld zitten ze dicht tegen elkaar aan tot hun adem stopt en ze overwoekerd worden door zwammen. Hun nageslacht strijdt. Kaïn doodt Abel. Volkeren ontstaan en verdwijnen. Een vis komt uit zee, evolueert tot salamander en wordt een vogel, een mens. Rillerig zitten de mensen in hun koude grot te wachten op de lente. Dan staat er iemand op.
‘Er was eens …’ begint hij. Zijn stamgenoten vergeten honger en kou en tijd. Ze zijn terug in het paradijs. Alleen de schrijver staat erbuiten. Hij moet vertellen, scheppen, nadenken, kritisch zijn. Hij roept het paradijs op en staat er eeuwig buiten. Wanneer een andere schrijver het woord overneemt, luistert hij met een schuin hoofd en een sceptische blik. Leuk geprobeerd, denk hij, maar hij heeft een verkeerd perspectief gekozen, hij gebruikt te veel grote woorden en die plotwending is ongeloofwaardig.

Zou er een tussenvorm zijn? Een plek waar het een béétje paradijselijk is? Waar een béétje tijd is, maar niet te veel?
Ja, die plek bestaat. In het rijk der smurfen is het gras groen en de lucht blauw. Jaloezie bestaat niet, want er zijn geen rangen en standen, geen armoe en rijkdom. Iedereen heeft dezelfde naam, draagt hetzelfde pakje en is van dezelfde sekse.
De God van het smurfendorp, de schrijver Peyo, is zo verstandig geweest een boze kracht te scheppen in de vorm van tovenaar Gargamel. Maar die blijft buiten het dorp. Door een magisch krachtenveld is Gargamel niet in staat het dorp ooit te vinden. Dus verzint Gargamel een list: hij ontwerpt een smurfin om verdeeldheid onder de smurfen te zaaien.
Het plan lijkt te lukken. Als de smurfin het dorp binnenloopt, ontstaat er ruzie en strijd. Maar anders dan Eva offert de smurfin zich op: ze verlaat het smurfendorp en vestigt zich elders, ten oosten van het dorp. De zondeval is afgewend.

Ondanks hun identieke naam en uiterlijk hebben smurfen een eigen identiteit die door de anderen gerespecteerd wordt. De luie smurf is arbeidsongeschikt, nou, dat is dan maar zo. De moppersmurf lijdt aan een eeuwig slecht humeur. Daar heeft men consideratie mee.
Als de smurfen een wensput vinden, zijn ze buiten zichzelf van vreugde, tot blijkt dat ze niets te wensen hebben. Alles is precies goed zoals het is. Ze keren terug naar het dorp, waar de sterren boven de daken tinkelen en de Grote Smurf over hen waakt.

Zijn er plekken die te vergelijken zijn met het paradijs-light van het smurfendorp? Is er voor mij, arme schrijver, een plek die het paradijs benadert?

Tijdens de coronapandemie, verloor ik het gevoel voor tijd. Op maandag ging ik gewoonlijk naar het zwembad, maar het zwembad was dicht. Op dinsdag ging ik altijd met een vriendin koffiedrinken in de stad, maar de cafés waren gesloten. Op woensdag deed ik de was, maar ik hoefde niet meer te wassen, ik kon in dezelfde kleren blijven rondlopen. Tafelkleden bleven in de kast. Welke dag was het? Was het weekeind, vakantie? Het maakte niet uit want we konden toch nergens heen. Mijn optredens werden afgezegd. Was dat jammer? Of ook wel makkelijk? Ook dat wist ik niet.
Dromerig fietste ik door de stille straten naar mijn volkstuin. Ik zwaaide naar mijn tuinvrienden in de verte. We riepen iets, verstonden elkaar niet, maakten een gebaar van machteloosheid en gingen aan het werk, ieder op zijn eigen lapje grond.
Ik was als Adam in het paradijs, alleen. De bessenstruiken hadden knoppen, de krokussen bloeiden, een merel zong, het bamboe ruiste. Ook hier, dacht ik, heerste de Tijd, maar dan langzaam. De boon ontkiemde onder de grond en richtte zich naar het licht. Misschien zou een merel het groene sprietje uit de grond trekken en gepakt worden door een vos, die ook weer zou sterven en na zijn dood door kraaien en buizerds kaalgeplukt zou worden, waarna maden het werk afmaakten. Zo ging het. Een machtige beweging was gaande, al was er nu niets van te zien. God is groot maar het is geen kunstenaar.
Ik pakte mijn tuinstoel, mijn thermoskan en een beker en installeerde me bij de vijver. Op de bemoste houtstronk zat een kikker. Hij zat doodstil, maar ik zag hem ademen. De aanblik van het op en neer gaan van dat kleine keeltje, schudde me wakker uit de wezenloze versuffing van de laatste maanden. Een diepe ontroering trok door mijn lichaam en ziel, alsof ik de adem van de tijd kon voelen en ook ik mocht beginnen uit te botten. Darwin noch de Grote Smurf zouden mij dit gevoel kunnen verklaren, alleen God, hoe weinig smaak Hij verder ook had.
Het paradijs is een kikker op een boomstronk.

‘No entry to authors,’ it says on a large sign beside the entrance to no. 1 Garden of Eden.
The writer can evoke paradise, but never enter it.

As a child, I spent many an hour in paradise. I was a voracious reader. No Japan can live up to the Japan from De Stemmenrover, no ocean comes close to the one in De Bronzen Sleutel, two of my favourite Suske & Wiske comics.
I can no longer read the way I did as a child, deaf and blind to the world around me. When I’m ill, I reach for my old comic books and feel I can at least stick my arm through the gate of no. 1 Garden of Eden. Fever and coloured panels turn the clock back to my childhood.

As a child, you’re uncritical. Like Adam and Eve, you have no idea about good and evil, trends and tastes. Things are the way they are. As soon as Eve takes a bite of the apple, she thinks to herself: how weird that we’re not wearing clothes! That bed of ours is really rather hard. And hadn’t we better move that rose bush a few feet to the left?
Next thing she knows, she’s standing outside paradise.
The serpent entered my life in the form of (nomen est omen) Mr Appel, my teacher. He summoned me to his desk, pointed to De Vliegende Postbode and asked: ‘You read a lot, Nicolien. Have you read this book? What do you make of it?’
I was silent, speechless. Mr Appel could have pointed to the wall, or to his shoe, for all it mattered. What did he want me to say?
‘I like it?’ I said tentatively.
Mr Appel sent me back to my desk.
I turned to my sums feeling that I’d fallen short in some way. Then a new thought popped into my head: I didn’t like The Flying Postman at all! It was an anthology with brief snippets of prose, all of them without a proper ending. It’s something I hate to this day.
In the space of a minute I’d become a critical reader. Someone who judged rather than someone who merely absorbed. The clock started ticking. I grew up. Paradise no more.

There is no time in paradise. Leaves don’t wither, animals don’t grow older, rocks don’t wear. Adam and Eve are children. As soon as Eve takes a critical look around, she finds herself outside the gate. She ages fast. Following the birth of Cain and Abel, Eve suffers with the menopause and Adam with his prostate. Grey and wizened, they sit huddled together until they stop breathing and are overgrown with fungi. Their descendants fight. Cain murders Abel. Tribes come and go. A fish emerges from the sea, evolves into a salamander and becomes a bird, a human. The humans sit shivering in their cave, waiting for spring. Then someone gets to his feet.
‘Once upon a time …,’ he begins. His fellow tribespeople forget hunger, cold and time. They’re back in paradise. Only the writer stands outside. He has to narrate, create, think, be critical. He evokes paradise and is forever excluded from it. When another writer takes over, he listens with his head tilted and a sceptical look in his eyes. Nice try, he thinks, but he’s chosen the wrong perspective, uses too many big words and that plot twist is implausible.

Could there be an intermediate form? A place that’s a little bit paradisal? A place with a little bit of time, but not too much?
Yes, that place exists. In the realm of the Smurfs, the grass is green and the sky is blue. Jealousy doesn’t exist, because there are no social classes, no rich and poor. Everybody carries the same name, wears the same outfit, has the same sex.
The God of Smurf village, the writer Peyo, was wise enough to create an evil force in the shape of Gargamel. But the wizard is kept outside the village. A magic spell stops him from ever finding it. And so Gargamel thinks up a ruse: he creates Smurfette to sow discord among the Smurfs.
The plan seems to be working. Smurfette’s arrival in the village leads to trouble and strife. But unlike Eve, Smurfette sacrifices herself: she leaves Smurf village and moves elsewhere, east of their settlement. The fall has been avoided.

Despite their identical names and appearances, the Smurfs have their own identities, which are respected by the others. Lazy is work-shy – oh well, never mind. Grouchy is a perpetual sourpuss. They’re tolerant towards that.
When the Smurfs come across a wishing well, they’re beside themselves with joy, until they realise that they have nothing to wish for. Everything is just right the way it is. They return to the village, where the stars twinkle above the rooftops and Papa Smurf watches over them.

Are there any places that are comparable to the paradise-lite of Smurf village? Is there a place for me, poor writer, that comes close to paradise?

During the coronavirus pandemic I lost all sense of time. On Mondays I always went swimming, but now the pool was shut. On Tuesdays I used to go for coffee with a friend, but the cafés were all closed. On Wednesdays I did my laundry, but there was nothing to wash. I could wear the same clothes over and over. Tablecloths remained unused. What day was it? Was it the weekend, a holiday? Not that it mattered, because there was nowhere to go. My appearances were cancelled. Was that a shame? Or kind of convenient? Again, I couldn’t tell.
In a dream state, I cycled along the empty streets to my allotment. I waved at my gardening friends from afar. We yelled something, failed to understand each other, shrugged with helplessness and set to work, each on his or her own plot of land.
I was like Adam in paradise, alone. The currant bushes had budded, the crocuses were in bloom, a blackbird was singing, the bamboo rustling. Here too, I thought to myself, Time passed, albeit slowly. The bean germinated underground and grew towards the light. Perhaps a blackbird would pull the green stalk from the soil and get caught by a fox, which in turn would die and be picked clean by crows and buzzards before maggots would finish the job. That’s how it goes. A powerful movement was underway, even though none of it was visible right now. God is great, but they’re no artist.
I grabbed my garden chair, my thermos flask and a mug and made myself comfortable beside the pond. A frog sat on a mossy tree trunk. It was very still, but I could see it breathe. The sight of that tiny throat going up and down jolted me from the mind-numbing stupor of the past few months. A wave of emotion swept through my body and soul, as if I could feel the breath of time and I too was allowed to come into bud. Neither Darwin nor Papa Smurf could explain this feeling to me, only God, however little appetite I have for Him.
Paradise is a frog on a tree stump.

Sinds haar man was overleden, had Janke een parkiet. Niet dat Durk zo’n prater was geweest, maar hij liet toch een stilte achter. Het vogeltje kon die met zijn gekwetter goed vullen. Eigenlijk was het beestje een warm welkom; het sprak haar nooit tegen en zeurde niet, zelfs niet als zijn voerbakje leeg was. Al moest dat laatste natuurlijk niet te lang duren.

Janke zat vaak naast het kooitje, dat ze voor het raam had neergezet, naast de foto van Durk. Af en toe maakte ze het deurtje open en mocht Jan, zo had ze het groene vogeltje genoemd, door het huis vliegen. De eerste paar keer fladderde hij tegen het raam, verwoed proberend eruit te komen, maar Janke hield ramen en deuren zorgvuldig gesloten. Alleen in de keuken stond een klein raampje open, dus paste ze extra goed op dat ze ook de tussendeur dichthield.
Na een poosje raakte Jan gewend. De parkiet kwam tot rust, vloog rondjes door de kamer en scharrelde wat over de tafel.
‘Kijk uit, die koffie is heet!’ riep Janke toen Jan te dicht bij haar kopje kwam. Maar de vogel nam niet eens de moeite om op de rand te gaan zitten. Hij was meer geïnteresseerd in de televisiegids, waar hij met zijn snavel kleine gaatjes in prikte. En in de vogelsnoepjes die Janke voor hem kocht bij de dierenwinkel. Graan zat er op die kleine staafjes, en honing en fruit. Het beest was er dol op en stoof er altijd direct op af wanneer ze weer nieuwe voor hem klaarlegde.

Ze hadden het goed, Janke en Jan. Natuurlijk miste ze Durk nog, maar met het vogeltje voelde ze langzaam maar zeker wat geluk terugkomen.
Maar toen kwam die ene dag. Hoe het precies was gegaan, begreep Janke nog steeds niet, maar feit was dat Jan met haar mee vloog naar de keuken. Had ze haar gedachten er niet helemaal bij gehad? Janke wist het niet, maar ze zag wel hoe haar vogel regelrecht naar het open raampje vloog en binnen een paar tellen buiten was.
Vlug deed ze de balkondeur open. ‘Jan!’ riep ze. ‘Jan, kom terug!’
Maar hoe hard en overtuigend Janke ook riep, Jan keerde niet om en zocht een plekje buiten.

Daar zat ze, naast het lege kooitje. Durk keek haar vanuit het fotolijstje lachend aan, maar Janke lachte niet meer. Nu ze eenmaal gewend was aan het zingen van haar parkiet, klonk het tikken van de klok veel te luid.

Het duurde dan ook niet lang of ze stapte op de fiets en reed naar de dierenwinkel, waar ze een nieuw, blauw vogeltje uitzocht. Ze kreeg het mee in een klein doosje, dat ze voorzichtig in haar fietstas legde. Thuis liet ze haar aanwinst, Lútzen, los in de kooi. Het beestje moest wennen en fladderde wild heen en weer, maar Janke glimlachte tevreden. Zij wist: tussen haar en de vogel zou het wel goedkomen.

En ze kreeg gelijk. Lútzen was nog aanhankelijker dan Jan. Na een poosje liep het beestje niet alleen over de tafel, het kwam zelfs op haar hand en op haar schouder zitten. Wanneer zij haar middageten at, zat Lútzen op de rand van het bord en hapte stukjes groente mee. Na het eten deed ze vaak een dutje in haar stoel. Op mooie dagen kwam Lútzen bij haar liggen, zocht een plaatsje in haar hals. Eerst voelde het kriebelen van de veertjes tegen haar huid wat eigenaardig, maar al gauw raakte ze eraan gewend. Lútzen vertrouwde haar, wilde bij haar zijn en zij had weer iemand om haar liefde aan te geven.
Janke was trots. ‘Zie je wel, Durk,’ zei ze tegen de foto in de vensterbank. ‘Ik red mij ook wel zonder jou!’

Het was op een zaterdag dat Janke na het middageten even ging slapen. Lútzen zocht zijn plekje weer op, lekker knus tegen zijn baasje aan. Samen deden ze hun ogen dicht, eventjes maar, dan konden ze er straks weer tegenaan.
Echter, toen Janke wakker werd, was het stil in huis. Ze keek om zich heen, maar Lútzen zat niet in zijn kooitje. Logisch, want daarnet lag hij nog bij haar. Maar waar was hij dan? Janke speurde de kamer af. Durk lachte naar haar vanaf de vensterbank, maar haar vogeltje kon ze niet ontdekken. Pas toen ze overeind kwam voelde ze iets, daar, bij haar dijbeen. Janke rilde van wat ze in de stoel zag liggen: een bewegingloos klein hoopje veren. Lútzen, haar lieve Lútzen, was dood.

De hele middag staarde Janke voor zich uit. Lútzen lag op de tafel, met zijn oogjes dicht en zijn pootjes in de lucht. Ze kon het niet opbrengen om hem weg te gooien, maar wist ook niet wat ze dan wel met hem aan moest. Begraven? Ze had niet eens een tuin, laat staan een schep!

De volgende dag nam Janke een besluit. Lútzen kreeg een luchtbegrafenis onder de rododendron in het park. Daarna fietste ze meteen door naar de dierenwinkel. Nog één keer zou ze een parkiet kopen, nog één vogeltje zou ze de kans geven haar weer gelukkig te maken, maar deze keer zou ze het anders aanpakken.

Janke deed er alles aan om de risico’s op een voortijdig verlies van Doede tot een minimum te beperken. De ramen bleven dicht, ook dat in de keuken. En voor haar middagdutje zou ze voortaan naar de slaapkamer gaan. Alles wat in haar macht lag deed ze om ervoor te zorgen dat Doede, die lieve kleine schat, zo lang mogelijk bij haar zou blijven.
Nu was het de beurt aan haar parkiet.
Ze pakte de schaar en nam het beest uit het doosje bij haar op schoot. Heel even ging haar blik naar de vensterbank. Was het verbeelding, of zag ze echt een medelijdende blik achter het glimlachende gezicht van Durk?
Ze schudde haar hoofd en concentreerde zich weer op de schaar in haar hand. Kort aaide ze Doede over zijn kopje. Toen knipte ze voorzichtig, met haar tong een eindje uit de mond van concentratie, één voor één zijn vleugeltjes af.

Since her husband’s death, Janke had a parakeet. Not that Durk had been much of a talker, but he still left a silence. The bird was able to fill it with his twittering. In fact, the creature was a welcome addition to her home; he never contradicted her and he didn’t complain, not even when his food bowl was empty – although that shouldn’t be allowed to go on for too long, of course.

Janke often sat beside the cage, which she had placed by the window, next to Durk’s photograph. Now and then she opened the door, and Jan – which was what she had named the little green bird – was allowed to fly through the house. The first few times, he fluttered against the window, desperately trying to escape, but Janke was careful to keep the windows and doors closed. There was just one small open window in the kitchen, so she made extra sure that she shut the connecting door.
After a while, Jan got used to the situation. The parakeet calmed down, flew around the living room and walked across the table.
‘Look out! That coffee’s hot!’ Janke cried when Jan came too close to her cup. But the bird did not even bother to perch on the edge. He was more interested in the TV guide, which he poked little holes in with his beak. And in the bird treats that Janke bought for him at the pet shop. The little sticks had grain on them, honey and fruit. The bird loved them and always headed straight for them whenever she put new ones out for him.

They had it good together, Janke and Jan. She still missed Durk, of course, but with the bird, slowly but surely, she felt a little happiness returning.
But then it happened. Janke still did not understand exactly how it came about, but the fact was that Jan flew with her into the kitchen. Had she been distracted? Janke didn’t know, but she did see her bird flying straight for the open window and – in a matter of seconds – he was outside.
She threw open the balcony door. ‘Jan!’ she shouted. ‘Jan, come back!’
But no matter how loudly and persuasively Janke shouted, Jan did not turn back but instead flew off to find a place in the open air.

There she sat, next to the empty cage. Durk looked out at her from the photo frame, with a smile on his face, but Janke wasn’t smiling anymore. Now that she had grown used to her parakeet’s singing, the ticking of the clock was far too loud.

So, before long, she climbed onto her bike and cycled to the pet shop, where she picked out a new, blue bird. They gave her a little box to take it home in, which she carefully placed in her pannier. At home, she released Lútzen, her new acquisition, into the cage. The little creature needed some time to get used to it and fluttered wildly back and forth, but Janke gave a contented smile. She knew that it was going to work out between her and the bird.

And she was right. Lútzen was even more affectionate than Jan. After a while, the little bird not only walked across the table, but he would also come and sit on her hand and her shoulder. When she ate her lunch, Lútzen sat on the edge of the plate and pecked at bits of vegetable. When she had finished, she often took a nap in her chair. On nice days, Lútzen came to lie with her, snuggling into her neck. The tickling of the feathers against her skin felt a little strange at first, but she soon became accustomed to it. Lútzen trusted her, wanted to be with her and she had someone to give her love to again.
Janke was proud. ‘You see, Durk,’ she said to the photograph on the windowsill. ‘I’m doing fine without you!’

It happened on a Saturday, when Janke went for a nap after lunch. Lútzen headed for his usual spot, cuddled up cosily to his owner. Together they closed their eyes, just for a little while, and then they could get on with the rest of the day.
However, when Janke woke up, it was quiet in the house. She looked around, but Lútzen wasn’t in his cage. That made sense – he’d been lying with her just now. But where was he? Janke scoured the room. Durk smiled at her from the windowsill, but there was no sign of her bird. It was only when she got up that she felt something, there, by her thigh. Janke shivered when she saw what was lying in the chair: a motionless little pile of feathers. Lútzen, her dear Lútzen, was dead.

All afternoon, Janke sat there, staring ahead. Lútzen lay on the table, his eyes shut and his little legs up in the air. She couldn’t bring herself to throw him away, but she had no idea what else to do with him. Bury him? She didn’t even have a garden, let alone a shovel!

The next day, Janke came to a decision. Lútzen would have a sky burial under the rhododendron in the park. Then she would ride her bike straight to the pet shop. She would buy a parakeet one more time, she would give one more bird the chance to make her happy again, but this time she would handle it differently.

Janke was going to do all she could to minimise the risks of losing Doede before his time. The windows would stay shut, including the one in the kitchen. And she would go to the bedroom for her afternoon nap from now on. She would try everything in her power to make sure that Doede, the little darling, would stay with her for as long as possible.
Now it was her parakeet’s turn.
She picked up the scissors and moved the bird out of the box and onto her lap. For a second, her gaze went to the windowsill. Was it her imagination, or could she really see a look of pity on Durk’s smiling face?
She shook her head and focused again on the scissors in her hand. She gave Doede’s head a little stroke. Then carefully, the tip of her tongue poking out of her mouth with concentration, one after the other, she snipped off his wings.

Buiten was het blauw en koel, het onbestemde uur tussen licht en donker waarop alles mogelijk is. In de badkamer brandde het lampje van de babyfoon, glansden de tegels. Nog heel even tot ik hem zou halen voor zijn badje. Ik draaide mijn hoofd in mijn nek, vouwde mijn handen open en sloot een kort moment mijn ogen. Als ik wist hoe, zou ik bidden om vergiffenis voor wat ging komen.
Ik stond bij het kinderbad zoals ik aan de kade had gestaan. Zo vaak gedacht daar de rivier in te gaan. Bij de kromme knotwilg die tot ver over het water hing. Mijn lichaam er daar in laten glijden, nog even de overhangende takken omklemmen, en me dan langzaam laten zakken tot het water zich sloot boven mijn hoofd.
Storm was er nog maar net. Ik kon toen al niets meer. Een paar weken eerder was hij uit mij geglibberd, en had de betovering verbroken. Tegen alle beloftes in, was ik weer alleen. Altijd als Ewald thuiskwam, zorgde ik dat Storm in de box lag. Omringd door stoffen blokken, zachte boekjes, spuuglapjes. En dat ik ernaast zat en lachte, ook al viel er niets te lachen en bleef het aan de andere kant van het raam donker. De lente was een vroege dood gestorven. Telkens klonk de sombere roffel van de regen die maar niet wilde ophouden. Overal in huis hing de weemakend zoete lucht van de melk die maar uit mij kwam, die tegen mijn huid, mijn borsten, duwde, naar buiten wilde maar die Storm weigerde te drinken.
Het blauwe uur was veilig, de beste tijd voor zijn bad. Ewald was onderweg naar huis. Ik haalde Storm vast uit de kamer, het water van het badje was warm. Nog even, papa komt zo thuis.
Ik zette de muziek aan om alles wat ik hoorde te overstemmen. Lou Reed, Perfect day. Meteen was ik weer bij Julia. Mijn lieve, lieve Julia. De enige uit het gezinsvervangend tehuis met wie ik mijn speelgoed deelde. Ook al wilde ze altijd hetzelfde doen. Als het aan haar lag speelden we elke dag met mijn plastic pop met die hele lichtblauwe ogen. Oefenen voor later. Aankleden, haren borstelen. Maar ik danste liever. Alleen, of samen, in het park achter het tehuis. Ik danste met de uitwaaierende hazelaars, de tamme kastanjes die hier in de harde grond groeiden. Mijn armen net soepele, buigzame takken. Het geruststellende suizen van het bloed in mijn oren.

Maar die woensdagmiddag was Ewald naar een congres, het zou laat worden. Op het blauwe uur had ik het badje gevuld, maar kwam weer niet in beweging. Hield hem alleen maar vast, stevig tegen mijn borst geklemd en keek hoe de lucht verkleurde. Wat later stond ik met mijn rug naar hem toe een flesje te maken. Hij lag zachte geluidjes te maken in de box, en had zijn hoofdje mijn kant opgedraaid. Opeens voelde ik dat hij me aan het bekijken was. Al een hele tijd. Ik draaide me om en een schok trok door mijn lichaam. Zijn ogen waren zo anders dan ik ze kende. Nerveus streek ik het haar uit mijn gezicht, strekte mijn rug en ging verder met de poedermelk. Het kan niet. Hij was te jong om zo te kijken. Ik tilde hem op, zijn lijfje zo licht, maar zijn spieren aangespannen. Hij bewoog nauwelijks en ik richtte mijn blik op zijn kruin. ‘Kom maar jongen.’ Gretig klemde hij zijn handjes om de fles en hij begon meteen, haast agressief, te drinken, zijn blik nu even op oneindig. De lamp boven ons straalde helwit en ik zag de lichtbron glinsteren in zijn oog.
Hij dronk alsof hij uitgehongerd was, zijn borst schokkend en pompend en ik stond doodstil, de zolen van mijn sloffen als aan de vloer gelijmd. Ademloos keek ik naar hem. Naar de kracht van zijn slokken, het klokken van zijn hals en naar het gave, blanke van zijn hoofdje, het dons in zijn nek. Naar alles dat zo mooi was, maar waar ik niets mee te maken had. Een onbekende pop die in mijn armen lag
Hij moest naar zijn kamer. Nu. Terug naar bed moest hij. Terug naar bed moest ik. Maar toch stelde ik het uit. Nog even. Ik wilde even die ander zijn, tegen beter weten in, die goede moeder. Iets bewijzen aan de nauwelijks zichtbare gestalte in het donkere oppervlak van het raam. Ik ben een moeder, probeerde ik. Ik ben een moeder die met haar kind bij het raam staat en zachtjes woordjes in zijn hals blaast. Maar ik blies niks, ik zei niks, er kwam niks. Ik stapte dichterbij, keek de doorweekte tuin in, waar de regen alle kleur uit had weggeslagen, en naar mezelf in het zwarte glas, onbeweeglijk, en al haast verdwenen.
Toen ik mijn blik weer op Storm richtte, zag ik dat hij ook zijn ogen weer had opgeslagen. Zijn blik vastgeklonken in de mijne. Ik verstarde, een ader in mijn voorhoofd begon te trillen. Daarachter dreven de meest afgrijselijke gedachten. En hij zag ze. Hij zag wie ik was. Zijn wangen en voorhoofd werden zo rood als het blad van een esdoorn. Zijn gil was kort en ijselijk en ging over in een gierend huilen zoals ik nooit eerder had gehoord. Ik wist het meteen: dit was zijn aanklacht. Wat hij zag had een vonk in hem ontbrand die nooit meer zou doven.

Maar nu sta ik hier, en is het goed. De eerste blaadjes vallen. Ik voel ze hun verzet opgeven en zich losmaken. Aandachtig kijk ik ze na en denk: ja, nu ben ik af. Zo is het mooi. De blaadjes zijn zo dun. Een kriebeltje, een briesje en daar gaan ze, een voor een draaien ze om hun eigen as tot ze in alle kalmte de aarde raken, waar ze zullen vergaan.

‘Het gaat niet,’ riep ik die avond in paniek naar Ewald. Hij pakte me vast, omklemde mijn trillende handen en keek me aan, kneep zijn ogen samen, net als zijn lippen. ‘Lieverd toch. Je geeft jezelf te weinig tijd.’ Hij gaf me een slok van zijn thee. En daarna zei hij, met lichte stem, maar met opgetrokken schouders: ‘Natuurlijk kun je dit.’ Dat het een hele omschakeling was zei hij, en hij begon een heel verhaal over hormonen. Over de huisarts. En dat ik misschien toch nog eens naar die psychiater moest gaan. Terwijl hij praatte, boog hij zich een fractie naar voren, zodat het lamplicht zijn hoofd van opzij bescheen. Nooit eerder zag ik zo duidelijk de spieren van zijn hals, de golvende grove pezen, die zich strekten vanuit zijn schouders tot zijn hoofd, zijn rustig kloppende aderen. Zijn kracht had iets even afschrikwekkends als geruststellends. Zonder mij zou het beter gaan.

Dat was april. In mei kwam de eerste droom. Ik sliep nauwelijks maar als de slaap kwam, kwamen ook de dromen. De zomer was al ontwaakt en kleefde aan mijn oogleden. Mijn lichaam onder een stolp van zwijgende hitte. Misschien lag ik in bed. Met alle ramen open. Misschien was ik in de tuin. Opeens kon ik me weer oprichten en voor ik het wist bewoog ik bedachtzaam door zachte, meegevende lucht. Mijn vingers schudde ik los, twijgen die zich krommen, maar die niet kunnen breken. Nergens weerstand. Mijn tenen schoten de grond in tot oneindige diepten. Als vanzelf gleden ze door drassige aarde en vonden hun plek in holtes die op ze wachtten.

Waar ik nu woon, niet meer dan een tiental meter verderop, is Storm vrij van mij. En ik van mezelf. Hier sta ik uren, dagen, maanden stil en toch zie ik alles. De hele tuin. Het dichte bos daarachter. Mijn hele leven. Iedereen die me lief is, is bij mij. Zelfs de doden leven weer. Ze zitten in de geluidloze wervelingen van het loof. De lichtgeel glimmende blaadjes. Zo mooi dat ik er van zou willen huilen. Als ik dat kon. Maar huilen kan ik niet meer.
En waar ik nu sta zijn Ewald en Storm altijd bij me. Zonder pijn. Gewoon in ons huis. Vlakbij. Tegenover mij. Ik zie de tafel, de bank, het bed. Zie Ewald in de gang. Hij gaat door zijn knieën en trekt ons kind zijn jasje uit, tilt hem hoog op. Prakt met gebogen rug groenten door elkaar. Leest hem voor bij een klein lichtje. Dan dekt hij Storm toe en knipt zonder aarzeling het lampje uit om aan de andere kant van de gang, in de woonkamer, de krant te lezen. Hij controleert niet een keer of hij nog wel ademt.
Van waar ik nu sta ben ik eindelijk echt bij Storm. Wat een geluk. Bij mijn kind zijn. Mijn zoon, mijn lieveling, mijn verlichte geest, mijn wonder. Elke avond buig ik me in een stil ruisen naar hem over en luister naar zijn zacht snurkende adem. Ik blijf de hele nacht bij hem. Uitgeput is hij, van alles wat hij die dag heeft geleerd, van wat het leven nu al van hem eist, en ik wieg hem in de beschermende lichtkring van zijn nachtlampje, kriebel zijn lichtblonde krulhaartjes. Dat wat net een vinger is past nu precies in het geultje in zijn nek, dat loopt van zijn haargrens tot de verdikking waar zijn ruggengraat begint. Heel zacht krassend krabbel ik hem daar. Mijn aaien kalmeert hem. Slaap kindje, slaap. Daar buiten …

Het mooiste aan waar ik nu sta, is dat de tijd niet meer bestaat.
Het is bijna net als toen, toen Storm zich nog in mij schuilhield. Hij dobberde rond in mijn zachtjes klotsende warmte, samen dagenlang rondzwervend door bossen, duinen en parken. Alle tijd had ik. Op mijn gemak tekenende ik mijn favoriete bomen na, lijn voor lijn, en legde mijn oor tegen hun stammen om ze daarbinnen te horen suizen. Verzinkend in weke, almaar uitdijende tijd, tot er niets anders meer bestond dan de ritmes van sapstromen, ademhaling, voorbijtrekkende schaduwen, licht en donker.

Waar ik nu ben, ben ik ook weer met Julia. Zoals het bedoeld was. Alleen wij tweeën. Niemand die onze symmetrie zou verstoren. Meer had ik ook niet nodig. Meer kon ik niet aan. We studeren weer, ons leven bestaat opnieuw uit die eindeloze reeks dagen die gedachteloos in elkaar overgaan. We wentelen ons in de weelde van de verveling, het verdwalen. Dolen door dichte bossen, doorkruisen Europa, met de veldgids dendrologie in onze handen. Opgetogen zetten we kruisjes bij de mooiste bomen. We ontdekken dat het individuen zijn. Stuk voor stuk even prachtig. Steeds weer is er een nieuw schepsel dat zich aan ons openbaart.
Tijdens die tochten begonnen de gedachten waar ik alleen haar over vertelde. Hoe ik afwezig de krant las, het nieuws keek, rampen en aanslagen zag, en dacht: een linde, een es, een rode kornoelje, zij zullen zoiets nooit doen. Dat ik dacht aan alle kennis die ze bezitten en die wij nooit zouden begrijpen. De eik kan vijfhonderd jaar worden als hij wil en onder de grond zoemt het van de bomengeheimen. In het donker strekken ze hun kilometerslange, gladde wortelstelsels naar elkaar uit en vertellen ze elkaar alles.
De gedachten kwamen als golven, vooral als ik terug was in de stad. Steeds weer die schok. Zulke weggetrokken gezichten, in zichzelf gekeerd. Overal reclames, felle lichten. En toch was alles dof. Cafés, flats, kantoorgebouwen. Een hopeloos doolhof van steen en staal.

Dat er therapieën bestaan, had de psychiater gezegd, die hun effect hebben bewezen. Geavanceerde technieken. De werkingsmechanismen worden onderbouwd met cijfers. Ze sprak met een heldere stem, en het hechte weefsel van haar woorden lichtte op. Het was zo verblindend dat je, als je een moment niet oplette, niets anders meer kon zien. Maar dat gold alleen voor anderen. Voor Ewald die naast me zat, zijn schouders weer hoog, een hand die die van mij probeerde te pakken. Maar ik keek uit het raam en keek naar de trotse stammen van de bomen. Zag een plataan met een bladderende bast en mijn rug begon te jeuken.

’s Avonds lag ik in bed. Zijn handen gingen voor het eerst in maanden weer over mijn lichaam. Hij fluisterde in mijn oor dat alles goed kwam. Ik hield zijn hoofd vast. Over zijn rug keek ik naar buiten, naar de takken van de Acer pseudoplatanus in de omlijsting van het raam. In mijn verbeelding tikten hun punten vragend tegen het glas. Ik dacht aan alle soorten schors die ik heb gezien, gevoeld, bewonderd. De ene keer hard en stenig, dan weer zacht en bleek. Haast zonder vlekjes, plekjes of ontsieringen, of juist vol knobbelige knoesten, en loskomende schilfers. Stuk voor stuk ademen ze perfectie. Volmaakt ontworpen.

Outside it was cool and blue, the indeterminate hour between light and dark when everything is possible. In the bathroom the baby monitor was on: its light shining, the tiles gleaming. Just a little longer and I’d go and get him for his bath. I leant my head back, opened my hands and closed my eyes for a moment. If I knew how, I’d pray for forgiveness for what was going to happen.
I stood next to the baby bath the way I’d stood on the waterside. I’d thought of going into the river there so many times. Next to the bent pollard willow that leans out over the water. Lowering my body in, gripping the overhanging branches for a moment, then letting myself sink slowly until the water closes over my head.
Storm had only just arrived and I was already exhausted. A few weeks earlier he’d slithered out of me, breaking the enchantment. Despite all the promises, I was alone again. I always made sure Storm was in the playpen whenever Ewald was due home. Lying on his back surrounded by bibs, soft blocks, cloth books. With me sitting next to him and smiling, even if there was nothing to smile about and the other side of the window stayed dark. Spring had died a premature death. The constant gloomy drumming of never-ending rain. The house full of the sickly-sweet smell of the milk that kept leaking out of me, pressing against my skin, swelling my breasts, trying to get out, but which Storm refused to drink.
The blue hour was safe, the best time for his bath. Ewald was on his way home. I got Storm out of the bedroom in preparation. The water in the baby bath was the right temperature. Just a little bit longer, Daddy will be home soon.
I put on music to drown out everything I could hear. Lou Reed, ‘Perfect Day’. It immediately took me back to Julia. Dear sweet Julia. The only kid I shared my toys with at the home. Even though she always wanted to do the same thing. If it was up to her we’d have only ever played with my plastic doll with the exceptionally pale blue eyes. Practising for later. Dressing her, brushing her hair. But I preferred dancing. Alone or together. In the park behind the home. I danced with the spreading hazels and the chestnut trees that grew there in the hard ground. With arms like supple, flexible branches. The reassuring murmur of blood in my ears.

But that Wednesday afternoon Ewald had gone to a conference. He was going to be late. I’d filled the bath for the blue hour, but stalled. I just held him tight, pressing him to my breast and watching the sky change colour. A little later I was standing with my back to him to make a bottle. He was making quiet little sounds in the playpen, and had turned his head towards me. Suddenly I felt like he was watching me. That he had been watching me for quite a while. I turned and a shock passed through my body. His eyes were so different from how I knew them. Nervously I brushed my hair away from my face, straightened my back and carried on with the formula. It wasn’t possible. He was too young to watch things. I picked him up, his body so light, but his muscles tense. He was hardly moving and I concentrated my gaze on the crown of his head. ‘Here you go.’ He clamped his greedy hands around the bottle and immediately began drinking, almost aggressively, now staring into space. The overhead lamp was shining brightly and I saw its reflection glinting in his eye.
He drank as if famished, his chest jerking and pumping and I stood deathly still, as if the soles of my slippers were glued to the floor. Breathlessly, I looked at him.  The power of his gulps, the glugging of his throat, the down on the back of his neck and the perfect whiteness of his little head. Looking at all these things that were so beautiful but had nothing to do with me. An unfamiliar doll in my arms.
He had to go back to his room. Now. Back to bed. I had to go back to bed. But I put it off. Just a little longer. I wanted to be that other woman, despite knowing better, I wanted to be the good mother. To prove something to the scarcely visible figure in the dark surface of the window. I am a mother, I tried, I am a mother standing at the window with her child and gently breathing out little words against his throat. But I wasn’t breathing out anything, I didn’t say anything, nothing came. I stepped closer, looking at the saturated garden, which the rain had leached all the colour out of, and at myself in the black glass, motionless and almost vanished already.
When I turned back to Storm I saw that he was looking up again. His eyes fixed on mine. I stiffened. An artery in my forehead began quivering. Floating behind it were the most horrific thoughts. And he saw them. He saw who I was. His cheeks and forehead turned as red as a sycamore leaf. His scream was short and icy and turned into a shrieking howl I’d never heard before. I knew at once: this was his accusation. What he had seen had sparked a fire in him that would never be extinguished.

But now I’m standing here and it’s alright. The first leaves are falling. I feel them giving up and letting go. I follow them with my eyes and think: yes, now I’m free. It’s beautiful like this. The leaves are so thin. The slightest itching, a breeze and they’re off, spiralling one after the other until they calmly reach the earth, where they will rot away.

‘I can’t do it,’ I shouted at Ewald that night. He grabbed me, held my trembling hands tight and looked at me, screwing up his eyes and his lips too. ‘Sweetheart, come on. You’re not giving yourself enough time.’ He gave me a sip of his tea. And then he said, in a light-hearted voice but with his shoulders bunched up, ‘Of course you can do it.’  It was a massive adjustment, he said, and launched into a long story about hormones. About the GP. And that I might have to go see a psychiatrist after all. While talking, he bent forward a fraction, so the lamp lit his head from the side. Never before had I seen his neck muscles so clearly, the movement of the robust sinews that stretched from his shoulders to his skull, his calmly throbbing arteries. His strength was horrifying and reassuring at once. Without me things would be better.

That was April. In May I had the first dream. I hardly slept, but when sleep came, the dreams came too. The summer had already woken and was stuck to my eyelids. My body under a dome of silent heat. Maybe I was in bed. With all the windows open. Maybe I was in the garden. Suddenly I could sit up again and before I knew it I was moving through soft, yielding air. I shook out my fingers, twigs that can bend but not break. No resistance anywhere. My toes plunged deep into the ground, sliding smoothly through sodden earth and nestling into the hollows that awaited them.

Where I now live, no more than a dozen metres further along, Storm is free of me. And I am free of myself. I stand here motionless for hours, days, months, yet see everything. The whole garden. The thick wood beyond it. My whole life. Everyone I love is here with me. Even the dead have come back to life. They are in the noiseless swirling of the foliage. The gleaming, pale yellow leaves. So beautiful it could make me weep. If I could. But I can’t cry anymore.
And where I am now standing Ewald and Storm are always with me. Without pain. In our house. Close by. Across from me. I see the table, the couch, the bed. Ewald in the hall. He squats down to take off our child’s coat, lifting him up. Bends over a plate to mash vegetables. Reads to him by dim lamplight. Then he tucks Storm in and without hesitating turns off the lamp to read the newspaper across the hall in the living room. He doesn’t check once to see if he’s still breathing.
From where I am now standing I am at last truly with Storm. What a joy. Being with my child, my son, my darling, my enlightened soul, my miracle. Every evening I bend over him in my quiet rustling and listen to his gently snoring breath. I stay with him all night. He is exhausted from everything he has learnt that day, the demands life is already putting on him, and I rock him in the protective circle of his nightlight, tickling his little blond curls.  That which is just like a finger now fits exactly in the hollow in the back of his neck that runs from his hairline to the bulge where his backbone begins. I scratch him there very gently. My stroking calms him. Rock-a-bye baby…

The most beautiful thing about where I am now is that time no longer exists.
It’s almost like before, when Storm was still sheltering inside me. He floated in my gently sloshing warmth as we spent days wandering woods, dunes and parks together. I had all the time in the world. I could relax while drawing my favourite trees, line by line, pressing my ear to their trunks to listen to the murmuring within. Sinking into flaccid, ever-expanding time, until nothing existed but the rhythms of flowing sap, breath, passing shadows, light and dark.

Where I am now I am with Julia again too. The way it was meant to be. Just the two of us. Nobody to disturb our symmetry. All I ever needed. All I was up to. We are students again, again our lives consist of an endless series of days merging thoughtlessly together. Wallowing in the luxuriance of boredom, of getting lost. Wandering through thick forests, crisscrossing Europe with the dendrology guidebook in our hands. Delighted to tick off the most beautiful trees. Discovering that they’re individuals. Every one magnificent. Always another new creature revealing itself to us.
During those expeditions the thoughts I didn’t tell anyone but her about began. How I could absent-mindedly read the newspaper or watch the news, see disasters and attacks, and think, a linden, an ash, a red dogwood, they’d never do anything like that. I’d think of all the knowledge they possess that we will never understand. The oak can live to five hundred if it wants to and the earth below the surface is humming with secrets. In the dark the trees reach out to each other across kilometres with their smooth root systems and they tell each other everything.
The thoughts came in waves, especially when I was back in the city. Always with a shock. Such averted faces, inward-looking. Advertisements everywhere, bright lights. And everything dull all the same. Bars, flats, office buildings. A hopeless labyrinth of steel and stone.

There are therapies, the psychiatrist said, that have proven effective. Advanced techniques. Scientifically supported methods. She spoke in clear tones and the tight tissue of her words shone. It was so dazzling that if you weren’t careful, you would be blinded. But that only applied to others. To Ewald sitting next to me, his shoulders up again, a hand trying to grab mine. But I stared out of the window at the trees’ proud trunks. The sight of a plane with peeling bark made my back itchy.

That night I was lying in bed. For the first time in months, his hands slid over my body. He whispered in my ear that it would all work out. I held his head. Over his back I stared at the branches of the Acer pseudoplatanus framed by the window. In my imagination their tips tapped out a question on the glass. I thought of all the kinds of bark I have seen, felt, admired. Some hard and stony, others soft and pale. Almost without stains, spots and blemishes, or flaking and full of knots and gnarls. Every one sheer perfection. Immaculately designed.

De vrouw ontwaakte midden in de nacht. Eerst werd ze zich gewaar van het wakker zijn, pas daarna van het waarom. Pijn had haar gewekt. Alsof een veel te grote hand naar ingewanden graaide, haar ontweidde als vers geschoten wild. Ze dacht aan donkere organen, bloederig vlees. Gedurende een onbepaalde tijd verzette ze zich tegen het geweld – dat ze kennelijk zelf voortbracht – met wanhopige bezweringen en een domme hand op het getroffen gebied. Maar er was geen houden aan, ze sperde haar ogen wijd open, rolde zich op haar rug en daarna op haar zij, krulde zich ten slotte op. De hulpeloze, zachte delen ingesloten door een kooi van rug en benen. Waardeloos. Ze greep krampachtig een hand beddengoed en kneep, kreunde, zweette, ondanks de kille nacht. De plotselinge drang haar darmen te legen zette haar in beweging. Gekromd en met een arm tegen haar buik, alsof ze iets kon tegenhouden, strompelde ze naar buiten maar bereikte het gemak niet op tijd. Ze deed haar behoefte als een dier, gehurkt aan de rand van het erf. De opluchting duurde kort, ze kon nog net naar binnen kruipen, kokhalsde en gaf over, een paar keer achter elkaar. Naar adem happend kroop ze weg van haar eigen drek, zonk direct daarna ineen. Haar schouder landde hard op de vloer, krassende nagels klonken over het hout. Vuil of splinters lieten los. Om het even, was haar laatste gedachte.
De pijn had gewonnen, had zelfs zonder omhaal angst ontmanteld. Er was geen geluid, geur, geen licht of donker. De pijn regeerde en de pijn was hier al eerder geweest. Hij kende dit lichaam, een oude bekende. Het tegenwerken van korte duur, de bezetting kinderspel. In crescendo verdeelde de pijn zich over alle lichaamsdelen zodat zelfs tenen en haarwortels hetzelfde zongen, hard en zonder dynamiek. De pijn wilde niets ingewikkelds, zijn verzoek was doodeenvoudig. De pijn wilde aandacht. Net als vuur zoog het alles naar zich toe. Deed er verder niets mee, werd er niet minder van noch transformeerde. Dwong enkel af.
Hier, kijk naar mij. Ik ben pijn. Ik kan je alles geven en nog makkelijker ontnemen. Ik wis je uit. Waarom? Ik wil dat je naar me kijkt. Zie mij, blijf. Daarom heb ik alles uitgeschakeld, je verlangens, je denken, je tijd. Ik moest wel en zeg nou zelf: ook best lekker toch, zo wezenloos? Je bent pijn, zalig enkelvoudig. Zonder aanzien des persoons beveel ik maar één ding: directe toewijding. Kijk. Geef me overgave. Je hébt geen pijn, je bent. Ah, dat is al beter, je let op. Meer vraag ik niet dus noem me niet veeleisend. Jij bent niemand en niemand heeft niets te geven. Braaf, je kijkt. Wie je bent? Pijn. Jij en ik zijn gelijk. De rest van jou is foetsie, weg. Opluchting mag, ik zal het niemand doorvertellen. Zeg me nu maar na: ik ben pijn. Ik ben pijn. Ik ben –
Jasses, natte poten, Benedictus had er een hartgrondige hekel aan. Van het plakken van zijn vacht tot de kou die in zijn voeten kroop en van daaruit naar boven trok, zijn hart bereikte en doorzinderde naar zijn brein. De enige smet op deze van dauw doordrenkte ochtend. Hollen, dat was de beste remedie en dat was het eigenlijk altijd. Vanaf de houtwal ging hij in spongengalop de heuvel af, toegevend aan die heerlijke spierjeuk, krachtig afzettend met zijn achterpoten, de tanige voorpoten simpelweg volgend. In de ochtendschemer verdween ruis, tekenden contouren zich scherper af en bovendien, de geluiden begreep hij beter. Want ondanks zijn vaart vingen zijn lepeloren alles op: kriskrassende vleermuizen, een hoog in de lucht cirkelende uil en onder zijn galopperende voeten de nooit aflatende, piepende verbazing van veldmuizen in hun ontelbare holletjes, kereltjes die enkel renden om te vluchten, de tragiek van ongedierte. Het hoge gras was zijn vriend, het opende en sloot zich achter hem als een levende tunnel. Oh heerlijk rennen! Niets, zelfs vliegen niet, kon beter zijn dan dat. Beneden volgde hij de loop van de beek, bereikte het grasland en gaf eindelijk toe aan het gerammel in zijn buik. Het zachte gras vulde zijn maag en af en toe onderbrak hij zijn gekauw om een poot droog te likken. Zo bracht hij de vroege ochtend door en pas toen de leeuweriken hoog in de lucht begonnen te kwebbelen en onder zijn voeten het murmelen van kerfdieren klonk, vond hij het tijd. In een draf koerste hij naar de keuterboerderij verderop, op zoek naar bieten en kool. Hij kroop door het struikgewas, bereikte de tuin en rook dat er iets niet in orde was. Zittend op zijn achterpoten nam hij de situatie in zich op. De deur van het huis stond wagenwijd open, toch kringelde uit de schoorsteen geen rook. De kippen kakelden een opgewonden woordenbrij zonder syntax. Door een ongepaste nieuwsgierigheid bevangen, liep hij dichterbij, de lepeloren stijf omhoog, en wierp een blik naar binnen.
God, daar gaat er eentje dood, dacht Benedictus bij het zien van wie daar lag.
Meteen opende de vrouw haar ogen en keek recht in die van de haas, zittend op zijn machtige achterstel. Zo wit, zijn vacht, en zijn ogen eikelgroot. Voordat ze er een tweede gedachte aan kon wijden, brak het besef door dat er iets heel anders gaande was. Belangrijker dan deze witte haas in haar huis, zijn geloer en het eventuele vrezen. Ze zweefde – zoiets moest het wel zijn – ze voelde zich gehuld in een serene afwezigheid van iets. De vloer die haar zo moeiteloos droeg, de frisse wind die door het deurgat kwam, de zon die een streep over haar gezicht trok: de pijn was weg. Warme pudding – anders kon ze het niet noemen – vulde haar hoofd. Verder had ze het best koud en zonder aan de haas te denken, hees ze zich kreunend op en wiebelde op onvaste benen naar bed, trok de deken tot haar kin en rilde gelukzalig. De witte haas, zag ze door haar wimperharen, had geen poot verzet. Alleen zijn neus knipte onafgebroken. Alles goed en wel, haar pijnloze staat was veel vreemder. Ja, het stromatras was heerlijk zacht en ze warmde langzaam op maar hoe fijner ze hier lag, hoe bozer ze werd. Alles was haar afgenomen, precies zoals de pijn het had gezegd. Niets wilde ze nog doen vandaag, geen soep koken of de vloer vegen. Niets viel er te voelen ook, geen honger, dorst of andere lijfelijkheden. Enkel die stompzinnige gelukzaligheid. De haas liep voorzichtig op haar af, zijn nagels tikten op de vloer. Van dichterbij zag ze zijn gespleten lip en zijn vacht, die in werkelijkheid uit een grote hoeveelheid tinten wit bestond. Was dit dan het hoogst haalbare, hier te liggen, verlost van wil en verlangen?
‘Daar ben je weer’, zei ze. Het was de eerste keer dat ze tegen de haas sprak. Na iedere pijnaanval dook het dier op, wachtte dan in de deuropening terwijl zij kwaadaardig naar het plafond staarde. Hij werd met een rabiaat genoegen genegeerd. Druk met balken tellen, miste ze het moment waarop hij afdroop, samen met de geluksvla in haar hoofd. Wat haar dreef was wraak. Niet hem, de boodschapper, maar de pijn wilde ze straffen. Dwars door haar bedwelmde staat zag ze namelijk haarscherp waar het allemaal op uit moest draaien. Vergetelheid, met als kers op de taart dat ze jubelend dit zogenaamde nirwana van de afgewende ondergang zou binnen dansen. Over haar lijk. Een dolk in haar buik, een knie op haar keel: dat deed de pijn met haar. Juist wanneer ze opgaf liet hij haar gaan, verwachtte er dankbaarheid voor terug. Ze had niet veel, een gehavend lichaam, deze hut. Maar dit had ze ook en dit hield ze vol: ze liet zich niet omkopen, weigerde dit gelogen geluk.
De haas gaf nog steeds geen sjoege, ook het knippen van zijn neus ging onverstoorbaar door.
‘Jij wil gewoon precies hetzelfde. Aandacht, zo is het toch? En voor een engel ben je trouwens veel te klein.’
Onnozelaar, dacht Benedictus, ik hoef je aandacht niet, wat ik wil is hollen en als bewijs voor zijn stelligheid likte hij wat borstharen glad. Omdat ze kennelijk was uitgepraat, zakte hij door zijn poten en wachtte. Verteerd door woede hield ze het tot de middag vol, slaakte een zucht en sloot haar ogen. Een taaie was het wel, vond Benedictus. Hij sloeg de deken iets terug, sprong naast haar op bed, strekte zich uit over zijn volle lengte en woelde, duwde dat lichaam naast hem aan de kant. Het gaf niet mee of duwde terug. Ze worstelden met gesloten ogen en hoewel Benedictus veel kleiner was, had hij al snel de overhand. In zijn omhelzing gaf ze op.
Benedictus, Benedictus!
Hij opende zijn ogen. Het was donker en buiten klonk het schuieren van een egel op zoek naar wormen. Maar hij had zijn naam gehoord. Hij sprong uit bed, vloog naar de muur en bokste er met zijn voorpoten tegenaan, probeerde zichzelf omhoog te krabben, draaide zich rap om, sprong terug op het bed, dook eraf en trapte in zijn vlucht een stoel tegen de grond. Het gekletter van hout en gekras van nagels wakkerde zijn opwinding aan en in een kort moment zag hij haarscherp de deuropening.
Benedictus, kijk naar mij. Blijf!
Hij zette zich af en galoppeerde naar buiten. Weg uit dat kleine huis, alleen de hemel duldde hij boven zich, wind door zijn vacht, wind in zijn oren. Fluitend ademende hij uit tussen zijn tanden, steeds harder en hoger. Heerlijk rennen, alles vergeten. De jonge nacht, als het gras, was zijn vriend. Hij aaide zijn kop en ontsloot duizenden geulen en slenken om in te verdwijnen. Hij probeerde ze allemaal, sprong erin en eruit, ging zo hard als hij kon ook al was de angst al lang uit zijn poten gestroomd. De tegendruk van de aarde maakte hem vredig tot in zijn staart. Pas bovenaan de heuvel vertraagde hij en draafde naar zijn lievelingsleger. Hij verboog een paar halmen en drukte zich neer in de vertrouwde holte, met zelfs voor alle vier zijn voeten uitsparingen. Hij sloot zijn ogen, herbeleefde steeds weer zijn fantastische sprint van begin tot eind. Zijn borstkas zwoegde alsof hij daar nog was, heuvelopwaarts jagend, wind door zijn vacht, wind in zijn oren, hij knipte met zijn neus en was weg.

The woman woke up in the middle of the night. First she became aware she was no longer asleep, and then why. Pain had woken her. An oversized hand grabbing at her insides, gutting her like freshly killed game. She thought of intestines, flesh dripping with blood. With desperate incantations and an idle hand on the tormented area, she tried to withstand the assault – which apparently was her own doing. But there was no stopping it. Her eyes were wide open now and she rolled onto her back, then onto her side, hugging her knees to her chest. The soft, vulnerable parts locked in a cage made of back and legs. Useless. She got hold of a handful of bedding, gripped it with all her might, moaning and sweating in spite of the night’s chill. The sudden urge to empty her bowels compelled her to move. Hunching, her arm pressed to her stomach, as if she’d be able hold it in, she stumbled outside but failed to reach the privy. She defecated like an animal, squatting on the edge of the grounds. The feeling of relief soon vanished, she barely managed to crawl back inside, where she heaved and vomited several times. Gasping for air, she dragged herself away from her own muck and then collapsed. Her shoulder hit the floor with a blow, the sound of fingernails scratching boards. Dirt coming loose, or splinters. Who cares; that was her final thought.
The pain had won, had ever so casually dismantled fear. There was no sound, no smell, no light or dark. The pain was in command and it had been there before. It knew this body well, an old friend. Resistance had been short-lived, the invasion child’s play. The pain divided itself in crescendo over the entire body so that even toes and hair-roots sang in unison, loudly and without dynamic. It wasn’t looking for complicated, its request was perfectly simple. The pain wanted attention, absorbed everything, like a fire. Not engaging or subsiding, nor transforming. A mere imposing force.
Look at me. I am pain. I can offer you the world and even more easily take it away. I’m erasing you. Why? I want you to look at me. See me, stay. That’s why I’ve turned everything off, your desires, your thoughts, your time. I had no choice, and let’s be honest: it feels rather nice, right, this vacuity? You are pain, delightfully basic. Without fear or favour, I require only this: undying devotion. Look. Give me submission. You are not in pain, you are. Ah, that’s better, I have your attention now. That’s all I ask, no need to call me demanding. You’re no one, and no one has nothing to give. There’s a good girl, finally focussing. Who you are? Pain. You and I are one and the same. The rest of you has vanished, gone. You’re allowed to feel relieved, I won’t tell. Now repeat after me: I am pain. I am pain. I am –

Ugh, wet feet, Benedictus detested wet feet. His fur sticking together, the cold catching his pads, then moving upwards, reaching his heart and flaring up to his brain. The one stain on this dew-drenched morning. Running was the only remedy really, a sure thing. With wild leaps, he rushed downhill from the overgrownbank, giving in to that wonderful muscle itch, forcefully taking off with his hind legs, his wiry forelegs automatically following. In the early dawn static disappeared, contours sharpened and on top of that, he had a clearer understanding of the things he heard. Regardless of his speed, his spoonlike ears caught even the faintest sounds: bats criss-crossing, an owl circling high up in the sky and underneath his nimble feet, the persistent squeaky surprise of field mice in their countless holes – little fellows who only ran to escape, vermin’s tragedy. The high grass was his friend, it opened and closed behind him like a live burrow. Oh glorious running! Nothing, not even flying, could beat this. At the bottom he followed the course of the stream and reached the pasture, where he finally surrendered to his rumbling stomach. The soft grass filled his belly, and every so often he interrupted his chewing to lick one of his damp legs. That’s how he spent the early morning. Not until the larks high up in the air started chattering and the murmur of insects rose up from under his feet, he felt it was time. He made his way to the croft further down, in search of beets and cabbage. He scurried through the thicket and reached the garden, where he could smell something was wrong. Sitting on his hind legs, he took in the scene. The croft door was wide open, but there was no smoke spiralling up from the chimney. The chickens cackled an excited, disarrayed jumble of words. Overcome by inappropriate curiosity, spoon ears pointing up, he came closer and looked inside.
My God, that one’s dying, Benedictus thought at the sight of who was lying there.

The woman instantly opened her eyes and looked straight into the hare’s, sitting on his impressive hindquarters. So very white, its fur, and eyes the size of acorns. But before she could give it another thought, she realised something else was going on. A phenomenon much more important than this white hare in her house, with its gaze, and the potential fear. She was afloat – or close to it – cocooned in the serene absence of something. The floor supporting her so effortlessly, the fresh breeze coming through the doorway, the sun streaking her face: the pain was gone. Warm pudding – no other way to describe it – filled her head. She felt rather cold as well, so without paying attention to the hare she moaned, hoisted herself up and staggered to the bed, where she pulled the covers to her chin, shivering with delight. The white hare, she could see through her eyelashes, hadn’t moved an inch, but its nose was twitching incessantly. Be that as it may, the absence of pain was a lot more puzzling. The straw mattress was indeed lovely and soft, and she slowly started to warm up, but as her comfort increased, so did her anger. Everything had been taken from her, just as the pain told her it would. What a complete waste of a day, she wasn’t in any shape to do anything, no cooking or sweeping. Didn’t feel anything either, no hunger, thirst or any other proof of having a body. Only this half-witted feeling of utter bliss. The hare approached with caution, its nails ticking on the floor. From up close she could see its split lip and its fur, which was actually made up from multiple shades of white. Was this really the best she could do, lying there, delivered from will and desire?
‘There you are again,’ she said. It was the first time she spoke to the hare. After every fit of pain, the animal would show up and wait in the doorway as she stared at the ceiling, brimming with rage. She’d ignore the animal with rabid pleasure. Fully focussed on counting the beams, she’d miss the moment it slunk away, along with the custard of happiness in her head. Revenge was what fuelled her. Her vengeance wasn’t targeted at the hare, the messenger, but at the pain. Even in her dazed condition she could still clearly see the inevitable outcome. Oblivion, with the added bonus of dancing euphorically into that so-called nirvana of destruction averted. Over her dead body. A dagger in her gut, a knee on her throat: that’s what the pain inflicted on her. It wouldn’t let her go until she gave up, even expected gratitude in return. She didn’t have much, a mangled body, her cabin. But this she had as well, and she stubbornly clung to it: she wouldn’t be bribed, and refused this delusion of happiness.
The hare remained utterly unresponsive and just carried on twitching its nose.
‘You want the exact same thing. Attention, am I right? You’re far too small to be an angel anyway.’
Idiot, Benedictus thought, I don’t need your attention, all I want to do is run, and as if to prove his point, he licked some of his chest hair, smoothing it down. She seemed to have finished talking, so he lowered himself to the ground and waited. Eaten away by anger she lasted until midday, then she sighed and closed her eyes. She’s a tough cookie, Benedictus thought. He pulled the covers back a bit, jumped onto the bed, right beside her, lay down in full length and tossed about, pushing the body next to him aside. It didn’t yield or push back. She struggled with her eyes closed, and although Benedictus was much smaller, he soon had the upper hand. She surrendered to his embrace.
Benedictus, Benedictus!
He opened his eyes. Darkness had set in, outside a hedgehog was noisily unearthing worms. But he had heard his name. He jumped out of bed, rushed to the wall and struck it with his forelegs, trying to scratch himself upwards. He turned swiftly, leaped back onto the bed, jumped off, knocking over a chair in his flight. The crashing of wood and scratching of nails boosted his excitement, and for a moment he could clearly see the doorway.
Benedictus, look at me. Stay!
He took off and sprinted out the door, away from that small house. He tolerated nothing but the sky over his head, the wind in his fur, wind in his ears. He exhaled through his teeth, whistling, harder and higher, harder, higher. The wonder of running, escaping ones mind. The young night was his friend, so was the grass. It caressed his head and disclosed thousands of trenches and gullies for disappearing. He tried them all, jumped in and out, going as fast as he could even though the fear had long left his legs. The ground’s counter-pressure calmed him right to the tip of his tale. He didn’t slow down until he reached the top of the hill, then he scampered to his favourite form. He bent a few blades and pressed himself into the familiar hollow, which even had four cavities for his feet. He closed his eyes, reliving his magnificent race from start to finish over and over again. His chest heaving as if he was still going, rushing uphill, wind in his fur, wind in his ears, he twitched his nose and then he was gone.

In wat er nog over is van ons verwoeste huis heb ik gisteren een brief van mijn moeder gevonden. ‘VOOR JASPER, ALS IK DOOD BEN’, stond er in grote letters op de envelop. Hij lag in een la van haar bureau, dat wonderbaarlijk intact tussen de puinhopen stond. Niemand die ernaar om heeft gekeken. Ze is nu vijf jaar dood, het lijkt al een eeuwigheid, maar de brief is er niet minder verpletterend om. Ik moet proberen hem rustig te herlezen.
‘Lieve Jasper,’ begint ze, ‘Ik schrijf dit op je zesde verjaardag.’ Dat is drieëndertig jaar geleden, er is in die tussentijd nogal wat gebeurd …
‘Toen we vanmorgen je cadeau uitpakten (een tekendoos met honderd potloden, weet je nog?) vroeg je voor het eerst naar je vader.’ Ja, ik weet het nog, van die potloden. Honderd was toen een oneindigheid!
‘Ik heb je nooit over hem verteld, ik wilde niet dat hij een plaats zou krijgen in het leven dat wij met z’n tweeën leidden. Maar ik vind dat je het recht hebt om te weten wie hij was en wat hij voor mij heeft betekend.’ Ze heeft me inderdaad nooit over hem verteld, hoe hard ik ook aandrong. Het was altijd moeilijk om geen vader te hebben, op school natuurlijk omdat de andere kinderen er wel een hadden, maar later in feite nog meer, het begon langzaam als een gemis te voelen. Niet omdat ik het met haar niet goed had, maar door het gevoel dat ik een deel van mezelf niet kende.
‘Het was rond de tijd dat de Wereldregering werd opgericht. Ik werkte in New York als vertaler bij de Verenigde Naties en maakte het dus van dichtbij mee.’ Ja, daar heeft ze me later kort over verteld op het moment dat de oorlog uitbrak. In ons bergdorp leek dat allemaal heel ver weg, maar inmiddels weten we beter.
‘Daar heb ik ook je vader leren kennen, of liever gezegd degene die later jouw vader zou blijken te zijn, want toen ik merkte dat ik zwanger was, had ik New York al verlaten.’ Ook dat heeft ze me ooit in vage bewoordingen verteld: dat ze vrij plotseling naar Europa is teruggekomen. Maar ze zei niet waarom.
‘Ik heb hem niet gezegd dat ik wegging, hij heeft ook nooit geweten waar ik woonde. Ik heb hem alleen een kaartje gestuurd om hem te vertellen dat hij een zoon had en dat ik die naar hem had vernoemd.’ Dus mijn vader heet ook Jasper. Dat verklaart waarom ik een buitenlandse voornaam heb.
‘Het was een Nederlander. Normaal gesproken heb ik het niet zo op dat arrogante, zelfingenomen volkje, maar hij was een uitzondering.’ Ik ben dus voor de helft Nederlander. Ik kan niet zeggen dat ik daar heel erg blij mee ben.
‘Ik ontmoette hem voor het eerst in wat we een beetje ironisch de “kapel” van de vertalerstoren noemden, het was eerder een soort ontspanningsruimte, diep verborgen in het labyrint van liften, trappen en gangen: alsof men liever niet wilde dat de werknemers die ruimte zouden ontdekken, en misschien was dat ook wel zo.’ Maar zij heeft die ruimte natuurlijk wel meteen ontdekt. Altijd nieuwsgierig, altijd ondernemend, op het onbetamelijke af.
‘Ik kwam er vaak, het was de rustigste plek van het hele gebouw en ik kon er ongestoord lezen, er zat zelfs een kleine koffiebar en daar liep ik hem op een dag tegen het lijf – letterlijk tegen het lijf, want ik draaide me om terwijl ik nog wat tegen de koffiejuffrouw zei, en zag dus niet dat er iemand achter me stond.’ Het begint als een slechte Amerikaanse film.
‘Mijn volle espressokopje viel van het schoteltje, hij bukte zich meteen om het op te rapen en de koffie op te deppen met wat papieren servetjes.’ Een echte gentleman kortom.
‘Het eerste wat me opviel: zijn handen. Hij had prachtige lange pianovingers, ik voelde een rilling door me heen gaan en merkte pas een paar seconden later dat hij iets tegen me zei. Die avond gingen we voor het eerst met elkaar naar bed, in zijn appartement.’ Typisch mijn moeder. Als ze iets wilde, moest het ook echt meteen. Nooit een aarzeling, nooit even de tijd nemen om het idee te laten bezinken. Ik wou dat ik ook zo was, het maakt alles zoveel makkelijker. Maar kennelijk heb ik mijn aarzelende, voorzichtige karakter dan toch ook niet van mijn vader.
‘Jij bent nu nog veel te jong om te weten wat seks is, hoe het je in lichterlaaie kan zetten. Ik hoop dat je het inmiddels hebt ontdekt, tegen de tijd dat je dit leest.’ Ja, ik heb het ontdekt, dankjewel moeder. Je wilde in het begin niets van haar weten, het leek wel of je jaloers was, en pas na jaren ben je haar gaan accepteren, rond de tijd dat wij zelf kinderen kregen. Maar ook Myriam is er allang niet meer, en de kinderen … Ik snap eigenlijk niet waarom ik je brief nog verder wil herlezen. Ik wil het verleden niet zien, ik wil niet weten hoe jij daar in New York hebt liggen rollebollen met een Nederlander.
‘Zijn matras rook sterk naar lavendel, met iets opwindend zurigs erdoorheen. Zijn twee katten keken toe terwijl we vreeën, hij vond dat gênant maar ik moest erom lachen, die twee paar ogen maakten alles alleen nog maar intenser.’ Voyeurisme moeder?
‘De volgende dag zagen we elkaar weer, eerst in de kapel en ’s avonds opnieuw bij hem thuis. Ik bleef slapen, en toen ik ’s morgens vroeg wakker werd van een kat die half op mijn gezicht kwam liggen, wist ik het zeker: ik was verliefd, voor het eerst van mijn leven.’ En ze leefden nog lang en gelukkig in de heerlijke stad New York?
‘Het voelde alsof ik mezelf was kwijtgeraakt. Ik leefde enkel nog in hem, voor hem, en hij voor mij, in mij: die eerste week waren we buiten werktijd permanent samen, en ook op het werk probeerden we elkaar nog zo vaak mogelijk te zien. De kans is groot dat jij in de Toren van Babel (zoals we de vertalerstoren natuurlijk noemden) bent verwekt, want we hadden elke dag minstens één keer seks op het toilet.’ Ik hoef dat niet te weten moeder. Ik ben je zoon, niet een of andere vriendin met wie je je intieme geheimpjes deelt.
‘En tegelijkertijd was er dat megalomane, absurde politieke project waar wij als vertalers onze handen vol aan hadden.’ Jullie hadden daar afstand van moeten nemen moeder, dan zaten wij nu niet in deze eindeloze droefenis … Ja, misschien zijn vertalers gewoon maar boodschappers die er verder ook niets aan kunnen doen, maar een boodschapper kan toch in elk geval weigeren de boodschap over te brengen. En was het Verzet toen niet al actief? Je had je daarbij kunnen aansluiten moeder, je had vreedzaam of met geweld in opstand kunnen komen toen het nog kon, in plaats van met jouw geluk een zoon voort te brengen die daar niet om heeft gevraagd, en die nu de puinhopen moet opruimen.
‘Jasper, jouw vader dus, was het niet met me eens, hij was een groot voorstander van de Wereldregering, en misschien was dat wel wat me aan het twijfelen bracht.’ Jij, twijfelen, moeder?
‘Ik was gelukkig met deze man, gelukkiger dan ik ooit was geweest en ooit zou worden’ (behalve toen je een kind kreeg, neem ik aan?), ‘maar boven dat geluk zag ik een zware onweerswolk hangen. We denken dan wel dat liefde en vriendschap zwaarder wegen dan ideeën en idealen, in werkelijkheid is ook de grootste liefde niet bestand tegen fundamentele meningsverschillen.’ Dus je probeerde hem niet eens te overtuigen?
‘Of in elk geval, ik was daar bang voor. Bang dat ons geluk zou worden aangetast en ondermijnd door factoren van buitenaf, welke dan ook.’ Is dat niet de definitie van geluk? Dat het een tijdelijke toestand is die uiteindelijk altijd wordt verstoord, omdat het leven nu eenmaal is wat het is?
‘Maar misschien toch ook bang dat we onszelf zouden verstikken met ons eigen geluk: dat het geluk zelf de verstorende factor zou worden, een toestand die we niet zouden kunnen volhouden.’ Ik heb met je te doen moeder. Je lachte me vroeger uit als ik zei dat iets té lekker was, je zei dat ik het dan maar moest laten staan, en nu blijk je zelf precies hetzelfde te hebben gedaan: je hebt je geluk laten staan omdat je het té lekker vond.
‘Toen ik dus een week later naar Europa ging voor een reis die ik al veel eerder had geboekt en niet wilde annuleren, zei ik tegen hem dat ik een tijdje alleen moest zijn om tot mezelf te komen. Dat deed hem extreem veel verdriet, maar hij beloofde geen contact te zoeken tot ik terug was, hij zou me van het vliegveld komen halen.’ Maar je kwam niet terug. Je bleef in Europa. Je maakte zelf je eigen geluk kapot.
‘Maar ik kwam niet terug, ik bleef in Europa, zonder het hem te vertellen. Uit angst voor de kracht van mijn eigen liefde. En daarna had ik jou, en een nieuw geluk. Ik hoop heel erg dat je vader ook een nieuw geluk heeft gevonden. Hij is de enige man van wie ik ooit heb gehouden’ (afgezien van je zoon, neem ik aan). ‘En ik hou nog steeds van hem, nog steeds even veel. Dat kan niemand me afnemen. Zo, nu weet je het.’ En ze ondertekent met haar volledige naam: ‘Je liefhebbende moeder, Hilda Ana Brzezinski da Cunha Nogueira’.
Ja, nu weet ik het. Alleen lukt het me ook bij herlezing niet om er rustig onder te blijven. De wereld staat in brand, mijn eigen leven is een ruïne en mijn moeder schrijft me over het geluk dat ze niet heeft aangedurfd. Ik moet haar brief verscheuren. Ik moet hier weg uit dit huis, waarin letterlijk te veel herinneringen begraven liggen. Ik moet verder. Het Verzet heeft me nodig.

Noot van de schrijver: dit verhaal is een allereerste voorstudie van een roman die waarschijnlijk Babelgaat heten. Het plan bestond al vóór de Russische inval in Oekraïne, maar de ‘vredesoperatie’ van de pathetische Poetin heeft alles een stuk scherper in beeld gebracht.

Yesterday, in the remains of our ruined house, I found a letter from my mother. ‘FOR JASPER, FOR WHEN I’M DEAD’, was written in large letters on the envelope. It was in a drawer of her desk, which stood miraculously intact amongst the heaps of rubble. No one had stopped to look at it. She’s been dead five years now, it seems an eternity, but that didn’t make the letter any less devastating. I need to try and reread it quietly.
‘Dear Jasper,’ she begins, ‘I’m writing this on your sixth birthday.’ That was thirty-three years ago, a good deal has happened in the meantime…
‘When we unwrapped your gift this morning (a set of a hundred colouring pencils, do you remember?) you asked for the first time about your father.’ Yes, I remember those pencils. Back then a hundred was infinite!
‘I’ve never told you about him, I didn’t want him to have a place in the life the two of us led together. But I believe you have the right to know who he was and what he meant to me.’ It’s true, she’d never told me about him, however much I pressed her. Not having a father was always difficult, at school of course because the other children all had one, but actually later on even more so, it gradually began to feel like something was missing from my life. Not because I didn’t have a good life with her, but because I felt like I didn’t know a part of myself.
‘It was around the time the Global Government was founded. I was working as a translator for the United Nations in New York, so I observed it from close up.’ Yes, later on she had briefly told me about that, at the point when the war broke out. In our mountain village it all seemed very distant, but we’ve since come to know better.
‘That’s where I met your father, or rather the person who would later turn out to be your father, as by the time I realised I was pregnant, I’d already left New York.’ She’d also told me that, vaguely worded: that she had come to Europe fairly abruptly. She never said why.
‘I didn’t tell him I was leaving, he never knew where I lived. I just sent him a card to tell him he had a son whom I’d named after him.’ So my father was also called Jasper. That explains my foreign first name.
‘He was Dutch. I don’t normally go for that arrogant, conceited little nation, but he was an exception.’ So I’m half Dutch. I can’t say I’m particularly pleased about that.
‘I met him for the first time in what we rather ironically referred to as the “chapel” of the translators’ tower, it was more of a kind of relaxation room, hidden away in the labyrinth of lifts, stairs and corridors: as if it was not really the intention that the employees should find that space, and perhaps that was indeed the case.’ But of course she immediately discovered that room. Always curious, always enterprising, to the point of impropriety.
‘I went there frequently, it was the quietest place in the entire building and I could read there uninterrupted, there was even a little coffee bar and I bumped into him there one day – literally bumped into him, as I turned while saying something to the girl serving the coffee, failing to notice that someone was standing behind me.’ It begins like a bad American film.
‘My full espresso cup fell from the saucer, he immediately bent down to pick it up and mop up the coffee with some paper napkins.’ In short, a true gentleman.
‘The first thing that struck me was his hands. He had beautiful long piano fingers, I felt a shiver go through me and only noticed a few seconds later that he was talking to me. That evening we went to bed together for the first time, at his apartment.’ Just like Mother. When she wanted something, she had to have it right away. Never a moment’s hesitation, she never took the time to let the idea sink in. I wished I was like that too, it would make everything so much easier. But clearly I didn’t get my hesitant, cautious character from my father either.
‘You’re still far too young to know what sex is, how it can set you on fire. I hope you’ve since discovered it, by the time you read this.’ Yes, I’ve discovered it, thanks Mother. In the beginning you didn’t want to hear a word about her, it was as if you were jealous, and it took years for you to accept her, around the time we had children ourselves. But Myriam is long gone too, and the children… I don’t really know why I feel the need to continue rereading your letter. I don’t want to see the past, I don’t want to know about your roll in the hay with a Dutchman in New York.
‘His mattress smelt strongly of lavender, intermingled with an exhilarating sour note. His two cats watched as we made love, he was embarrassed but I couldn’t help laughing, those two pairs of eyes made everything all the more intense.’ Voyeurism, Mother?
‘The next day we saw each other again, first in the chapel and in the evening back at his place again. I stayed over, and when I awoke in the morning to a cat lying down half across my face, I knew for sure: I was in love, for the first time in my life.’ And she lived happily ever after in the wondrous city of New York?
‘It felt as if I’d lost myself. I lived only in him, for him, and he for me, in me: that first week we were together the entire time outside work, and at work too we tried to see as much as we could of one another. There’s a good chance you were conceived in the Tower of Babel (as we called the translators’ tower of course), as we had sex in the toilet at least once a day.’ I don’t need to know that, Mother. I’m your son, not some girlfriend with whom you share your intimate little secrets.
‘And at the same time as translators we had our hands full with that megalomaniacal, absurd political project.’ You should have distanced yourselves, Mother, then we wouldn’t be in this endless sorrow… Yes, perhaps translators are simply messengers who can’t do anything more about it, but a messenger can always refuse to transmit the message. And wasn’t the Resistance active already at that point? You could have joined them, Mother, you could have risen up against it, peacefully or violently while it was still possible, instead of producing a son in your happiness, a son who never asked for it, and who now has to clean up the ruins.
‘Jasper, your father, didn’t agree with me, he was a great advocate of the Global Government, and perhaps that was what made me doubtful.’ You, doubtful, Mother?
‘I was happy with this man, happier than I’d ever been or ever would be’ (except for when you had a child, I assume?), ‘but I could see heavy storm clouds hanging over that happiness. We think love and friendship weigh heavier than ideas and ideals, but in reality even the greatest love cannot stand up to fundamental differences in opinion.’ So you didn’t even try to convince him?
‘Or in any case, that was what I was afraid of. Afraid that our happiness would be damaged and undermined by external factors, whatever they might be.’ Isn’t that the definition of happiness? That it is a temporary state which is always eventually disrupted? Because in the end life is what it is?
‘But perhaps also afraid we’d suffocate ourselves with our own happiness: that happiness itself would be the disruptive factor, a state we couldn’t maintain.’ I pity you, Mother. You ridiculed me once when I said something was too tasty, you said in that case I should leave it on my plate, and now it turns out you did exactly the same: you left your happiness on the plate because it was too tasty.
‘So a week later, when I went to Europe for a trip I’d booked long before and didn’t want to cancel, I told him I needed some time to myself. That caused him extreme pain, but he promised not to seek contact until I was back, he’d come and pick me up from the airport.’ But you didn’t come back. You stayed in Europe. You destroyed your own happiness yourself.
‘But I didn’t come back, I stayed in Europe, without telling him. Out of fear of the force of my own love. Then I had you, and a new happiness. I very much hope your father also found new happiness. He’s the only man I’ve ever loved’ (other than your son, I assume). ‘And I still love him, as much as ever. No one can take that from me. Well, now you know.’ It’s signed with her full name: ‘Your loving mother, Hilda Ana Brzezinski da Cunha Nogueira’.
Yes, now I know. Except even on rereading it I can’t remain calm. The world is on fire, my own life is a ruin and my mother writes to me about the happiness she didn’t have the courage for. I have to tear up her letter. I have to leave this house, where too many memories literally lie buried. I have to move on. The Resistance needs me.

Note from the author: this story is a preliminary study for a novel which will probably be called Babel. The plan already existed before the Russian invasion of Ukraine, but the ‘peacekeeping operation’ instigated by the pathetic Putin has brought everything rather more sharply into focus.

Er zaten drie mannen aan de bar; Ron kende er twee van. De twee zaten naast elkaar, Joop Vissekom en Bertje. De derde zat aan de overkant van de vierkante bar. Tony werkte. Tony stak zijn hand naar hem op. Pilsje?
Lekker, zei Ron. Hij ging op twee krukken afstand zitten van de mannen die hij kende. Joop, op links, leunde achterover zodat hij langs Bertje op rechts kon kijken. Hij zei: is je topwijf niet bij je? En dan tegen Bertje: Ron heeft een topwijf.
Ron pakte zijn pilsje aan, nam een slok en zette zijn glas neer op het viltje dat voor hem lag.
Maar ik hoorde iets anders over je, Zanger Ronald.
Ja?
Ja. Ik hoorde dat je ziek was.
O ja?
Dat is wat ik hoorde.
O.
Het bleef een tijdje stil.
Joop Vissekom leunde nu naar voren om op die manier om Bertje heen te kunnen kijken. Is het waar?
Is wat waar?
Dat je ziek bent.
Mensen zijn zo vaak ziek.
Ja, maar jij zou kanker hebben.
O.
Heb jij de kanker, Zanger Ronald?
Tony zei dat dat ook wel minder kon.
Nou, zei Joop Vissekom, ik toon gewoon belangstelling. Dat is gewoon aardig toch? Ik bedoel het in ieder geval aardig.
Ron gaf geen antwoord.
Ik heb nog wat anders gehoord, zei Joop Vissekom. Ik hoorde dat dat topwijf van je er meteen geen zin meer in had met jou.
Dat is niet waar — dat is niet waar.
Maar de kanker wel dus.
Ron zei niets.
Het is niet niks. Ik hoorde dat je nog maar een maand te leven had.
Ik heb hier geen zin in, zei Ron, en vroeg of hij kon afrekenen.
Deze krijg je van mij, zei Tony.
Nee, zei Joop Vissekom, je krijgt ’m van mij, maar blijf zitten, echt, Ron, sorry. Ik vind het oprecht klote voor je. Oprecht.
Ron stopte zijn portemonnee weg.
Wat heeft de dokter gezegd?
Ron keek de zaak rond. Ze keken hem aan. Een half jaar tot een jaar. Langer als ik onder behandeling ga, maar ik kies voor kwaliteit van leven.
Wat is dat dan?
Gewoon, kwaliteit. Dat je nog geniet van het leven.
Snap ik, zei Joop Vissekom.
Bertje knikte.
Ik wilde nog wel een keertje op vakantie met Ria.
Maar ze heeft je er meteen uitgesodemiederd.
Nee, ze heeft gewoon wat ruimte nodig om op adem te komen. Maar ik wilde dus nog wel een keertje op vakantie met haar.
Op vakantie, ja? En ga je dat redden, vroeg Joop Vissekom, financieel bedoel ik?
Ik zie steeds aanbiedingen langskomen voor 399 euro. Dan zit je al in een mooi appartement met zwembad.
Helemaal waar. Ik zou gewoon boeken.
Ik heb nu even geen 400 euro.
Joop knikte. Je zou een meevallertje moeten hebben.
Ja, inderdaad.
En als je nou gaat doen wat je het beste doet, Ron?
Hoe bedoel je?
Hoe bedoel je, je bent toch Zanger Ronald? Je kan toch zingen?
Ik heb daar niet echt succes mee gehad, Joop.
Nee, eerder niet misschien, maar misschien zit dat meevallertje er wel aan te komen, Ron. Omdat, weet ik veel, het je nu wel eens gegund is.
Het is je wel gegund, zei Tony.
Misschien moet je daar eens over na gaan denken.
Ik denk niet dat mensen er echt nog geld voor over hebben om mij te horen zingen. Die illusie ben ik wel een beetje kwijt.
Je hebt dat meevallertje verdiend, Ron. Je hebt de kanker. Je topwijf heeft je de deur uitgegooid, en je wil ’r terug. Je wil ’r mee op vakantie nemen en je hebt geld nodig, dus je gaat vanavond hier zingen. Toch, Tony?

*

’s Avonds was het drukker geworden; Tony was klaar met zijn dienst maar hij was niet naar huis gegaan, hij was aan de bar blijven hangen, aan de kant waar Ron zat, omdat het daar gezellig was — er hing een goed sfeertje, met veel lachen, veel biertjes. Ron had er zeker wel een stuk of twintig gedronken, allemaal gekregen. Ada stond nu achter de bar en ze bleef nog steeds tappen voor Ron en streepjes zetten op de bonnetjes van andere klanten en als Ron riep dat hij er eentje wilde weggeven, werd dat meteen weggewuifd, ben je gek joh, en dan kwam er een opmerking achteraan als ‘jij bent hier de zieke’ of ‘het is jouw afscheid’, maar soms zei iemand ook ‘jij bent hier het feestvarken’ omdat niet iedereen wist wat er nou precies aan de hand was; het was alleen duidelijk dat iedereen Ron vandaag trakteerde. Ron had zich er eerst ongemakkelijk bij gevoeld, maar deze avond was anders, niemand wilde iets terug, niet van Ron.
Joop Vissekom zei dat Marco Borsato op Rons begrafenis zou zingen.
Dat heeft ’ie nog niet officieel toegezegd, zei Ron, en het hele groepje lachte hard.
Maar hoe zit het nou met jou en Ria? vroeg iemand.
Ria moet gewoon even bijkomen van de schrik, zei Ron, en hij hoorde zelf dat hij het woord ‘schrik’ niet meer lekker kon uitspreken, het was meer ‘sssrik’.
Er stond een vrouw in het groepje, schuin achter Ron, die zei dat zij het niet zo zou hebben gedaan.
Ron keek over zijn schouder? Niet? Hoe had jij het dan gedaan?
Als jij mijn mannetje was, zou ik je heel lekker verwennen als je me zoiets vertelde.
O? En hoe zou dat verwennen er dan uitzien?
Dat kan ik je wel in je oor fluisteren.
Alle mannen in het groepje riepen iets als hooo, en Joop Vissekom riep: fluister het eerst maar in mijn oor, Liesje, ik ben Rons zaakwaarnemer.
Iedereen lachte. Liesje boog naar Joop toe, fluisterde iets en Joop riep meteen: maak ruimte! Maak ruimte! En hij duwde het groepje om Ron uit elkaar.
Daarmee was het klaar, de aandacht voor Ron, iedereen zocht een kruk aan de bar op, alleen Liesje bleef bij hem staan.
Wat heb je nou tegen Joop gezegd, vroeg Ron.
Dat vertel ik je misschien later wel. Of ik vertel het zonder woorden.
Liesje — heet je Liesje?
Ze knikte.
Ik heb thuis echt een topwijf zitten. Ik ben heel erg vereerd met de aandacht, maar ik wil niet —
Ik hoor allemaal verhalen dat ze je de deur uit heeft gezet toch? Volgens mij heb jij even geen thuis meer.
Ron maakte een beweging die het midden hield tussen het ophalen van zijn schouders en een comme-ci comme-ça. Mijn thuis is waar ik mijn schoenen uittrek.
Nou, dan gaan we misschien nog wel meemaken waar jij vanavond je schoenen uittrekt.
Ik geloof dat ik niks heb af te rekenen, dus we kunnen gaan wanneer we maar willen.
Liesje knipoogde en zei dat de avond nog jong was en dat ze nog wel wat gezelligheid mee wilde krijgen hier. Maar we gaan misschien nog wel meemaken waar jij je schoenen uittrekt. Ze liep weg bij Ron, in de richting van de toiletten en hij keek haar na met een brede grijns op zijn gezicht. Hij kreeg nog een biertje van Ada en hij stak het in de lucht om te proosten naar wie hem er ook maar op had getrakteerd.
Joop Vissekom kwam weer naast hem staan. Ron, jongen, hoe voel je je?
Nog niet ziek, als je daar naar vraagt.
Goed om te horen. Want je gaat een moppie zingen. De mensen zijn er klaar voor. Amsterdam gaat een van zijn bijzonderste zangers verliezen.
Nou ja, verliezen, zei Ron.
Ja, verliezen. Ik wou dat het niet zo was, maar je kan er niet omheen, toch? Ik vind dat jij je nog een keer de ster moet voelen. Deze mensen hier — hij maakte een allesomvattend gebaar met zijn arm — houden van je, Ron. Dat voel je de hele avond toch al? Ik beloof je: als je nu gaat zingen, ben je een ster zoals je nog nooit bent geweest. En — hij wees verborgen richting Liesje, die nu bij een andere man stond — dat ga je voelen ook dan, dat je een ster bent.
Ron zei dat dat niet zo makkelijk ging, ik heb mijn apparatuur niet bij me, mijn set, ik moet mijn eigen microfoon hebben —
Ada, riep Joop, Aad, heb je dat karaokespul nog onder de bar liggen?
Karaokespul is toch niet waarmee ik —
Ron, kom op, gun het die mensen nou.
Ada klapte een paar kastjes open en pakte een plastic microfoon en een cd. Ik heb dit nog, zei ze, met alleen muziek en zonder zanger. Ze legde cd neer voor Ron en ging daarna weer tappen.
Dat is toch ideaal juist, zei Joop, toch Ron? Is dat ideaal of niet?
Ron keek naar het lijstje achterop het hoesje. Ken ik niet, ken ik niet, ken ik wel, ken ik niet, niet, niet, niet, wel, wel, niet.
Joop pakte een bierviltje en schreef de nummers van de liedjes op waarvan Ron zei dat ’ie ze kende. Komt goed, Ron, zei hij, ik sta bij de cd-speler en ik skip naar de liedjes die je kent. Zit er nog iets bijzonders bij? Iets wat je speciaal nu zou doen?
Speciaal nu, wat zou ik speciaal nu willen doen?
Nou, iets dat met je situatie te maken heeft?
Een liedje over kanker?
Nou, zei Joop, die zullen er niet echt zijn, maar als één avond is waarop je tranen kan trekken, is het deze avond, Ron.
Ron schudde zijn hoofd langzaam, zei toen: nou ja, nummer 12.
O ja, zei Joop Vissekom, ik snap ’m, ik snap ’m.

Joop had aangekondigd dat Ron over een half uurtje een heel speciaal optreden zou geven en onder luid gejuich was Ron naar buiten gelopen. Hij pakte zijn telefoon en zocht het nummer van zijn zoon op.
Hee pa, zei zijn zoon.
Hee jongen, met je pa. Hee, ik ga zo zingen in Huizinga en ik denk dat het een bijzonder optreden gaat worden. Als je langs wil komen, mag dat altijd.
Ik weet niet, zei zijn zoon.
Kijk maar hoor. Waar ben je? Beetje in de buurt van Slotervaart?
Ja, beetje.
Ik ga iets heel moois doen. Ik weet zeker dat je het heel mooi gaat vinden.
Oké.
Dus ik zou het heel bijzonder vinden als je kwam.
Ik kijk even, oké?
Ja tuurlijk jongen. Ik vind het al heerlijk dat je je telefoon opneemt als ik bel. Dat ik daar dan ziek voor moet worden, hè?
Dat vind ik een beetje een kutopmerking, pa. Maar ik kijk even, zoals ik al zei.
Fijn, jongen.

*

Ron zei dat ’ie daar anders nooit last van had en Liesje vroeg of het de kanker was.
Nee, het is niet de kanker, zei Ron. Hij zat rechtop, zij lag nog.
Vind je mij niet aantrekkelijk dan? vroeg ze.
Je bent heel aantrekkelijk. Ron zei dat ’ie nog met z’n hoofd bij het optreden van vanavond zat.
Het was ook een prachtig optreden, zei Liesje.
Nee, dat was het niet.
Dat was het wel hoor. Ik zweer het je, ik had tranen in mijn ogen.
Geloof ik niet.
Ik zweer het je. Kom, laten we het nog een keer proberen, knappe vent. Ze trok hem naar zich toe, maar hij werkte niet mee. Kom, zei ze nog een keer.
Nee, sorry, zei Ron. Hoe kwam het over — ik bedoel het laatste nummer, hoe kwam dat over?
De Vlieger bedoel je?
Ja, De Vlieger.
Mooi hoor, heel mooi, toen had ik tranen in mijn ogen.
Ik geloof het niet, zei Ron. Terwijl ik er mee bezig was en van moeder vader had gemaakt, dacht ik: nu schiet ik de bocht uit. Hij zong het: ik heeeeeb hier een brief voor mijn vadeeer, die hooooog in de hemel is … Dat kan toch niet.
Je schoot de bocht helemaal niet uit. Je hebt toch geld opgehaald? Joop is voor je door de zaak gegaan en volgens mij heb je een hoop geld opgehaald. Kom nou maar.
Ik bedoel, het was maar 430 euro.
Dat is toch een mooi bedrag? Ik heb dat niet over aan het eind van de maand hoor. Nu kom je bij me.
Nee, sorry, ik kan het nu echt niet.
Godverdomme, waarom wilde je dan mee naar huis?
Jij wilde mij mee naar huis.
Niet als ik dit geweten had.
Ik wist het ook niet — ik heb hier anders nooit last van.
Het kan ook de kanker zijn, toch?
Nee, het is niet de kanker. Het zijn gewoon gedachten die niet stoppen. Ik schoot de bocht uit.
Godverdomme, zei Liesje, ik ben de Stichting Korrelatie niet. Ik wil gewoon een vent in mijn bed.
Ron liet zijn schouders wat verder hangen.
Nou, hup, mijn bed uit dan, verdomme, zei ze, en ze gaf hem een duw.
Hij begon zijn kleren bij elkaar te zoeken, liep de slaapkamer uit, de woonkamer in, trok daar zijn broek aan. Hij was halverwege toen hij zijn telefoon uit zijn broekzak haalde om te kijken of hij nog berichtjes had. Hij had geen berichtjes.
Uit de slaapkamer riep Liesje: ‘ben je er nou nog?’
Zeik niet, riep hij terug. Ik ben zo weg.
Hij zag aan het licht dat ze de lamp had uitgeknipt en hij hoorde haar vrijwel meteen daarna snurken. Hij stopte zijn telefoon weer weg, pakte daarna zijn geld en keek naar het pak eurobiljetten. 430 euro.
Aan de muur hing een klok en het was drie uur ’s nachts. Ik ben kapot, zei hij, en hij ging op het bankje liggen.
Hij pakte zijn telefoon weer en stuurde zijn zoon een berichtje.
– ik zag je weggaan vond je het niet mooi
Hij bleef naar zijn schermpje kijken en zag de vinkjes blauw worden. Daarna kreeg hij een berichtje terug:
– Nee, ik vond het niet mooi.
– het was voor jou bedoelt
– Dat maakte het nog niet mooi. Ik vond het nogal melodramatisch, zoals je alles nogal melodramatisch maakt.
– ik weet niet wat dat is haha maar is goed
– Dat is een raar antwoord, pa.
– ik bedoel je heb gelijk
– Oke
Ron keek een tijdje naar zijn schermpje. Daarna stuurde hij:
– ik was gelukkig toen ik je zag
En daarna stuurde hij:
– dankjewel dat ik even gelukkig was
En:
– dat was lang geleden de laatste keer
Zijn zoon stuurde na een paar minuten terug:
– Ik kan niet eens beginnen met uitleggen wat er allemaal fout is aan wat je zegt, maar als je oprecht meent dat je geluk voelde, ben ik blij voor je, pap. Welterusten.
– truste
Ron legde zijn telefoon op de salontafel, ging liggen op het bankje en viel in slaap.

There were three men at the bar; Ron knew two of them. The pair were sitting side by side, Joe Fisher and Bertie. The third was sitting on the other side of the rectangular bar. Tony was working. He raised his hand to Ron. Beer?
Cheers, said Ron. He sat down two stools along from the men he knew. Joe, on the left, leant back so that he could look past Bertie to his right. He said: Is your lovely wife not with you? And then to Bertie: Ron has a lovely wife.
Ron picked up his beer, took a sip and put his glass back down on the beermat in front of him.
But I heard something else about you, Singing Ronald.
Really?
Yes. I heard you were ill.
Oh yes?
That’s what I heard.
Oh.
There was a moment’s silence.
Joe Fisher leant forward now to look past Bertie. Is it true?
Is what true?
That you’re ill.
People are so often ill.
Yes, but they said you have cancer.
Oh.
Do you have cancer, Singing Ronald?
You don’t ask that kind of question, Tony said.
Well, said Joe Fisher, I’m just showing an interest. That’s being nice, isn’t it? I mean it kindly in any case.
No answer from Ron.
I heard something else, said Joe Fisher. I heard that that lovely wife of yours lost interest in you just like that.
That’s not true — that’s not true.
So the cancer is.
Ron said nothing.
It’s no small thing. I heard you only had a month to live.
I’m not up for this, said Ron, and he asked for the bill.
It’s on me, said Tony.
No, said Joe Fisher, it’s on me, but stay, really, Ron, sorry. It’s a shitty situation. Sorry.
Ron put away his wallet.
What did the doctor say?
Ron looked around the pub. They looked at him. Half a year to a year. Longer if I go in for treatment, but I’d rather have quality of life.
What’s that?
Just that, quality. Still enjoying life.
I can understand that, said Joe Fisher.
Bertie nodded.
I wanted to go on holiday once more with Ria.
But she buggered off and left you right away.
No, she just needs some breathing space. But I did want to go on holiday with her once more.
On holiday, yeah? And can you swing that, Joe Fisher asked, I mean financially?
I keep seeing offers go by for 399 euros. That’s for a nice apartment with a swimming pool.
Absolutely. I’d go ahead and book.
I don’t have 400 euros just at the moment.
Joe nodded. You’d need a windfall.
Yes, that’s right.
What if you were to go and do what you do best, Ron?
What do you mean?
What do you mean, you’re Singing Ronald after all. Surely you can sing?
I was no great success, Joe.
No, perhaps not in the past, but perhaps that windfall is on its way, Ron. Because, I don’t know, it’s time you had some luck.
It sure is, said Tony.
Perhaps you should have a think about it.
I don’t think people would really pay to hear me sing. I’ve rather got over that illusion.
You’ve earned that windfall, Ron. You have cancer. Your lovely wife has thrown you out, and you want to go back. You want to take her on holiday and you need money, so you’ll sing here this evening. Right, Tony?

*

That evening the place was busier; Tony had finished his shift but he hadn’t gone home, he’d remained hanging around at the bar, on Ron’s side, because there was a good atmosphere, plenty of laughter, plenty of beer. Ron must have drunk twenty or so, all bought for him. Ada was behind the bar now and marking them on the receipts of other customers, and whenever Ron called out that he wanted to give one away, the idea was immediately dismissed, don’t be silly, followed by a remark such as ‘You’re the one who’s ill’ or ‘It’s you that’s leaving’, but sometimes someone would also say ‘It’s your party’ because not everyone knew what exactly was going on; the one thing that was clear was that everyone was buying Ron drinks today. At first Ron had felt awkward about it, but this evening was different, no one wanted anything back, not from Ron.
Joe Fisher said that Marco Borsato would sing at Ron’s funeral.
He hasn’t officially confirmed, said Ron, and the whole group burst out laughing.
But how are things with you and Ria? someone asked.
Ria needs a moment to get over the shock, said Ron, and he could hear that he was no longer pronouncing the word ‘shock’ quite right, it was more like ‘ssshhlock’.
There was a woman in the group, behind Ron, who said she wouldn’t have gone about things that way.
Ron looked over his shoulder? No? What would you have done then?
If you were my husband and you told me something like that, I’d spoil you rotten.
Oh? And how would you go about spoiling me?
I can whisper it in your ear.
All the men in the group shouted out something like whoa, and Joe Fisher called out: Whisper it in my ear first Lizzie, I’m Ron’s agent.
Everyone laughed. Lizzie leaned towards Joe and whispered something, and Joe immediately shouted: Make way! Make way! And he pushed the group around Ron apart.
That was that, the attention was diverted from Ron, everyone found a stool at the bar, only Lizzie stayed standing beside him.
What did you say to Joe? asked Ron.
Maybe I’ll tell you later. Or I’ll tell you without words.
Lizzie — is your name Lizzie?
She nodded.
I actually do have a lovely wife at home. I’m very honoured by the attention, but I don’t want to —
I keep hearing stories that she threw you out, is that right? I don’t think you have a home anymore.
Ron made a gesture midway between a shrug and a so-so. My home is where I take my shoes off.
Well, perhaps we’re yet to find out where you’ll take your shoes off this evening.
I don’t think I have anything to pay, so we can go whenever we want.
Lizzie winked and said the night was yet young and that she wanted to enjoy the company here a while longer. But maybe we’re yet to find out where you take your shoes off. She walked away from Ron, towards the toilets and he watched her go with a broad grin on his face. Ada handed him another beer and he raised it to toast whoever had bought it for him.
Joe Fisher returned to his side. Ron, boy, how are you feeling?
Not sick yet, if that’s what you mean.
Good to hear. Because you’re going to sing us a tune. The people are ready. Amsterdam is about to lose one of its most special singers.
Well I don’t know about losing, said Ron.
Yes, losing, I wish it were otherwise, but there’s no way around it, is there? I think you should feel like the star of the show one more time. These people here – he made an all-encompassing gesture with his arm – love you, Ron. You’ve felt it all evening, haven’t you? I promise you: if you sing now, you’ll be a star like never before. And – he made a subtle gesture towards Lizzie, who was now standing next to another man — you’ll feel it too, that you’re a star.
Ron said that wasn’t so straightforward, I don’t have my equipment with me, my set, I need my own microphone —
Ada, Joe called out, Ada, do you still have that karaoke stuff under the bar?
Karaoke stuff isn’t what I —
Ron, come on, do it for the people.
Ada opened a couple of cabinets and grabbed a plastic microphone and a CD. I still have this, she said, just the music without the singer. She placed the CD in front of Ron and went back to pulling beers.
That’s ideal, said Joe, right Ron? Is that not ideal?
Ron looked at the list on the back of the sleeve. Don’t know that one, don’t know that one, know that one, don’t know that one, nope, nope, nope, yep, yep, no.
Joe grabbed a beermat and wrote the numbers of the songs Ron said he knew. It’ll be fine, Ron, he said, I’ll stand by the CD player and skip to the songs you know. Is there anything else special? Anything you’d especially like to do now?
Anything I’d especially like to do now, what would I want to do especially now?
Well, anything to do with your situation?
A song about cancer?
Well, said Joe, I don’t suppose there will be many of those, but if there’s one evening when you can bring tears to people’s eyes, it’s this evening, Ron.
Ron shook his head, and then said: well all right, number 12.
Oh yeah, said Joe Fisher, I get it, I get it.

Joe had announced that Ron was going to give a special performance in half an hour’s time and Ron had walked outside to loud cheers. He took out his phone and searched for his son’s number.
Hey Dad, said his son.
Hey son, it’s Dad. Hey, I’m about to sing at Huizinga and I reckon it’s going to be a special performance. If you’d like to come, you’re always welcome.
I don’t know, said his son.
Look then. Where are you? Anywhere near Slotervaart?
Yeah, not far.
I’ll do something really great. I know you’ll love it.
Okay.
So it would mean a lot to me if you came.
I’ll pop by, okay?
Of course, son. I’m so glad you picked up your phone when I called in the first place. Shame I had to be ill for that to happen, right?
That’s a bit of a bitchy comment, Dad. But I’ll drop by, as I said.
Great, son.

*

Ron said that he’d never had any trouble before and Lizzie asked if it was the cancer.
No, it’s not the cancer, said Ron. He was sitting upright, she was still lying down.
Don’t you find me attractive then? she asked.
You’re really attractive. Ron said his head was still at the performance that evening.
It was a wonderful performance, said Lizzie.
No, it wasn’t.
It was, seriously. I swear to you, I had tears in my eyes.
Don’t believe you.
I swear to you. Come on, let’s try again, gorgeous. She pulled him towards her, but he held back. Come on, she said again.
No, sorry, said Ron. How did it come across – I mean the last song, how did that come across?
Do you mean the one about the kite?
Yes, that’s the one.
It was beautiful, really beautiful, at that point I had tears in my eyes.
I don’t believe that, said Ron. While I was replacing the word mother with father, I thought: Now I’ve gone too far. Everyone knows it’s about a little boy who’s lost his mother, not his father. He sang the line again. You can’t do that.
You didn’t go too far at all. You made money, didn’t you? Joe went round the place and if I’m not mistaken you made a load of money. Come on now.
I mean, it was only 430 euros.
That’s pretty good though isn’t it? I mean, I don’t have that left over at the end of the month. Now come here.
No, sorry, I really can’t now.
Damn it, what did you come home with me for then?
You wanted me to come home with you.
Not if I’d known this was how it would be.
I didn’t know either – it’s never been a problem before.
It could be the cancer though, right?
No, it’s not the cancer. The thoughts just won’t stop. I went too far.
Damn it, said Lizzie, I’m not the Samaritans. I just want a bloke in my bed.
Ron’s shoulders drooped a little more.
Right, up, out of my bed then, damn it, she said, giving him a shove.
He began to look for his clothes, walked out of the bedroom, into the lounge, pulled his trousers on there. He’d got halfway when he took his phone out of his pocket to see if he had any messages. No messages.
From the bedroom Lizzie called: ‘Are you still there?’
No need to nag, he called back. I’ll be gone in a moment.
He could see from the light that she had switched the lamp off and almost immediately he could hear her snoring. He put his phone away again, then picked up his cash and looked at the stack of euro notes. 430 euros.
On the wall hung a clock that read three o’ clock in the morning. I’m knackered, he said, and he lay down on the sofa.
He picked up his phone again and messaged his son.
– saw you leave, didn’t you like it
He continued to stare at his screen, and saw the ticks go blue. Then the reply came in:
– No, I didn’t like it.
– it was meant for you
– That didn’t make me like it. I found it melodramatic, just like you make everything melodramatic.
– I don’t know what that is haha but never mind
– That’s a strange reply, Dad.
– I mean you’re right
– Okay
Ron gazed at his screen for a while. Then he typed:
– I was happy when I saw you
And then:
– thanks for making me happy for a moment
And:
– the last time was a long time ago
After a couple of minutes his son sent a message back:
– I can’t even begin to explain everything that’s wrong with what you’ve said, but if you honestly mean it that you felt happy, I’m glad for you, Dad. Good night.
– night
Ron put his phone on the coffee table, lay down on the sofa and fell asleep.

Het schijnsel van de desinfecterende lichtbundels is van een uitzonderlijke schoonheid. Ik ga elke nacht naar buiten om te kijken: het is niet verboden om op het balkon op de tiende verdieping te komen, want een doorzichtig plastic scherm maakt elke poging om naar beneden te springen onmogelijk. Dat zouden we trouwens toch niet doen. Ik zou het niet doen. Ik weet dat sommigen het, lang geleden, geprobeerd hebben, maar niemand denkt nog aan de zelfmoordenaars, het zijn oude verhalen over mensen die verliefd waren op de dood of bang voor verminking en eenzaamheid. Natuurlijk zou ik graag daar willen zijn, in de prachtige stad beneden, de veilige stad die met zo veel moeite is ontworpen en gebouwd, na tientallen jaren experimenteren. Maar elk geluk vergt opoffering en op een bepaalde manier ben ik er trots op de noodzakelijke opoffering te zijn die de paradijsstad en een mogelijkheid tot leven garandeert. Elke perfectie heeft een voorwaarde of een grens. Dit is mijn plek: ik ben immuun en ik kan vanaf de tiende verdieping van het Hoofdgebouw de stad zien waar de mensen wonen die afhankelijk van ons zijn.
Wij die immuun zijn, weten dat ontsnappen uitgesloten is. Het Hoofdgebouw is het zwaarst bewaakte gebouw van Sector Zuid en elke vluchtpoging wordt binnen een paar seconden de kop ingedrukt. Daarom mogen we naar de Veilige Stad kijken. Meestal ben ik alleen op het panoramaterras omdat ik ongewone tijden kies en gezelschap liever uit de weg ga, maar soms, niet vaak, krijg ik gezelschap van andere immunen. Ik wacht alleen op CLJ. De eerste keer dat ik hem zag dacht ik dat hij een adolescent was, tot hij wat zei. Hij is erg dun omdat hij al twee ingrijpende donaties heeft volbracht. Hij heeft fijn, dun haar dat over zijn gezicht valt. Een keer veegde hij een pluk haar uit zijn mond en schaterde zoals ik nooit eerder had gehoord, een uitbarsting van vreugde in de stilte op de tiende verdieping, rechte witte tanden, opgezwollen lippen. Ik lachte en huilde, verbaasd over de zoute smaak van mijn tranen. CLJ kwam drie dagen later terug en weer keken we samen naar de banen van de desinfecterende lichtbundels. Ze worden geprojecteerd door middel van draaiende cilinders en doen denken aan siervuurwerk bij festiviteiten, maar ze zijn meer dan dat. Het heeft een bedoeling, het is nuttig vermaak. De dikte van de stralen is afhankelijk van of ze smalle straten of brede lanen of pleinen bestrijken. Ze passen zich aan. Het desinfecterende licht moet het virus verdelgen dat dagenlang in de lucht overleeft. Het heeft lang geduurd voordat deze oplossing werd gevonden. De ouderen herinneren zich nog de mislukte pogingen, de wanhoop, en net als wij zijn ze ontroerd als ze de voortzetting van het bestaan zien, verkregen met lef, kracht en schoonheid. In het begin is het licht blauw, zoals neon; je moet je ogen dichtdoen, zo fel is het. De lichtbundels gaan dwars door de transparante gebouwen heen en de hele stad glinstert alsof ze van sterren is gemaakt. De Veilige Stad is de kosmos. Daarna, in het tweede stadium, wordt het blauw donkerder en is het of er zwarte vogels omlaagduiken en neerstrijken op de snelwegen en op de auto’s, die geen moment ophouden met circuleren. Het is verboden om buiten de gebouwen te komen; bij elkaar op bezoek gaan is ook verboden, daarom zijn alle wanden doorzichtig. Het licht is heel anders en sensueel als het paars wordt en zich mengt met de duizenden beeldschermen en verlichte personen en de rode oogstmaan, dat is hoe mijn dokter de maan noemt. Zij heeft het virus overleefd en kent de verhalen nog van haar overgrootouders, die in het jaar nul leefden. Ze dachten dat het oude normaal zou terugkomen, zegt mijn dokter. Ze weet niet wat ze met ‘het oude normaal’ bedoelden, niemand weet nog wat dat is. Uiteraard is dat wat we nu hebben eindeloos veel beter dan het oude normaal, daar twijfelt niemand aan. Door de ramen van de huizen heen kun je elkaar aanraken: je kunt kussen en liefkozingen voelen, en het licht kan worden gedimd zodat je wat privacy hebt, alhoewel het de meesten niet meer uitmaakt en ze simpelweg hun lichaam laten zien. Dat is niet zo gek: de mensen negeren dit soort ontmoetingen, ze zijn gewoon geworden. Bovendien, als twee personen gezond zijn en zich met elkaar verbonden voelen, krijgen ze een huis toegewezen bij de blauwe rivier die aan de horizon te zien is en worden ze in de watten gelegd, want niets is zo belangrijk als de voortzetting van de soort.
CLJ zegt dat het waar is, dat er een oud normaal bestond, dat je lang geleden vrij rond kon lopen omdat virussen niet zo lang in de lucht overleefden. Maar CLJ is verzwakt en als wij immunen zwakker worden, gaan we fantaseren over verloren paradijzen.
Na de blauwe lichtbundels komen de rode, dat zijn de jagers. Die worden gebruikt om opstandelingen en vooral activisten te vangen, mensen die ons, de immunen in het Hoofdgebouw, willen bevrijden. Ze vinden ons lot onrechtvaardig, noemen onze opoffering een gevangenis. Er wordt gezegd dat ze geheime bijeenkomsten organiseren; ze hebben een pak ontworpen waarmee ze de jagerslichten kunnen ontwijken. Het virus tast de vitale organen aan (en andere zoals de ogen en het trommelvlies) en de enige remedie is een transplantatie; wij die immuun zijn, doneren. We zijn maar met weinigen en erg waardevol. Alles kan natuurlijk gekloond worden, voedsel en dieren en mensen, maar ons kunnen ze niet klonen en onze organen, die het virus niet kan aantasten, ook niet. De wetenschappers staan voor een raadsel en doen er alles aan om de oorzaak te achterhalen, voorlopig zonder resultaat.
De activisten zijn van mening dat onze immuniteit een wonder is en dat we het recht hebben om in de wereld te leven; we hoeven geen orgaanreserve te zijn voor de overgrote meerderheid die ziek wordt, betogen ze. Twee jaar geleden probeerde een groep het Hoofdgebouw binnen te dringen. Ze werden geliquideerd. Nu zijn er bijna geen openlijke activisten meer, tenminste, dat wordt gezegd. Desalniettemin trekken de rode lichtbundels elke nacht door de stad: ze sporen verdachte bewegingen op. De rode lichten zijn nog mooier dan de blauwe en veel spannender. Ze bereiken alle hoeken en gaten, verlichten bewegende schaduwen, glijden als druppels over een vochtige wand. Soms lijkt het of de stad gloeit en soms lijkt het of ze danst.
Als de rode lichtbundels iemand ontdekken die buiten rondhangt, dan wordt die persoon als activist beschouwd. CLJ zei een keer tegen mij, in zijn kamer, dat het gewoon mensen zijn die de regels overtreden, dat de activisten allang geëlimineerd zijn, dat de jacht een excuus is. Waarom willen ze naar buiten? vroeg ik. Niet iedereen is het eens met een leven van opsluiting en transparanties en transplantaties, antwoordde hij. Een keer hadden we geluk en zagen we hoe de lichtbundels een rondhangende persoon te pakken kregen. CLJ nam mijn hand en samen keken we naar de vreemde dans van de rode lichtbundel met het lichaam. Hij omhulde het lichaam. Het verzette zich nauwelijks: niemand heeft de kracht om het tegen het licht op te nemen. De rode lichtbundel wierp het lichaam omhoog en zodra het ver genoeg van de gebouwen verwijderd was, zelfs van het balkon op onze tiende verdieping, liet hij het in de lucht exploderen. Ze zouden hen ook op een andere manier kunnen doden, zonder die regen van bloed en ingewanden, legde CLJ uit, maar dat is minder spectaculair. Dan zou het geen les zijn. We zagen het bloed als regendruppels naar beneden vallen, als tranen van een gipsen heiligenbeeld. In alle gebouwen waren de lichten aan. Alle ogen waren gericht op het lichaam, nu niets meer dan wat menselijke resten, even rood als de lichtbundels. CLJ liet me beloven dat ik hem bij onze volgende ontmoeting gedetailleerd zou beschrijven waar de lichtbundels ronddwaalden, welke spelletjes ze deden, of de rode lichtbundels een opstandeling aantroffen, of de maan nog steeds groot en bloedrood was. Ik begreep dat hij dat vroeg omdat zijn volgende donatie dichterbij kwam en ik was verheugd omdat ik begreep dat hij alleen zijn hoornvlies zou geven en dat er nog tijd was om elkaar te leren kennen. Dat er nog nachten waren voor ons tweeën om op het balkon naar de stad te kijken die adembenemend was door haar schoonheid, en om samen de giftige lucht in te ademen die ons niet kon doden.

The rays of disinfectant light are extraordinarily beautiful. I go out to watch them every night: we’re not forbidden from going out on the tenth-floor balcony, since there’s a protective barrier of transparent plastic that will put a stop to any attempts at jumping. We wouldn’t do it, anyway. I wouldn’t do it. I know that before, some people did try, but suicides have been forgotten, they’re old stories of people in love with death or suffering from terror of mutilation and solitude. Sure, I would like to be down there, in the beautiful city, the safe city that took so much effort, dozens and dozens of tries, to design and implement. But all happiness demands a sacrifice, and in a way, I’m proud to be the sacrifice needed to guarantee the paradise city and a possible life. All perfection has a rule or a limit. This is my place: I’m immune, and from the tenth floor of the Great Building I can look down at the city where those who depend on us live.
We immune know that escape is impossible. The Great Building is the most closely guarded one in the South Sector, and any attempt at flight is suppressed in seconds. That’s why they let us look at the Safe City. I’m usually alone on the balcony because I keep strange schedules and try to avoid company, but sometimes, very rarely, other immune come to keep me company. I only wait for CLJ. The first time I saw him I thought he was a teenager, until he spoke. He’s very thin, because he has already undergone two significant donations. He has fine hair that falls over his face. One time, he brushed a lock of hair out of his mouth and burst out in a peal of laughter I had never heard before, an explosion of joy in the silence of the tenth floor, his teeth white and even, his lips swollen. I laughed and cried, surprised by the salty taste of the tears. CLJ came back three days later, and again we watched the movement of the disinfectant rays. They emanate from spinning cylinders, and they recall the fireworks at festival time, but there’s something different about them. A purpose, a useful joy. Their thickness changes as they move along narrow streets or wide avenues or plazas. They adapt. The disinfectant lights kill the virus that hangs in the air for days. It took so many years to find this solution. The oldest people remember the failed attempts, the desperation, and, like us, they are also moved when they see this continuation of existence, hard-won through audacity, effort, and beauty. At first the lights are blue, and they’re like neon: you have to close your eyes, they’re so bright. The lights pierce the walls of the transparent buildings and the city shines as if it were made of stars. The Safe City is the cosmos. Then, in the second phase, the blue darkens and it’s like black birds descending to touch the highways and the cars that never stop circulating. Walking outside the buildings is forbidden; it’s also forbidden to visit others, that’s why all the walls are transparent and the light is so different and sensual when it turns violet and blends with the thousands of screens and the people lit up and the red harvest moon—that’s what my doctor calls it. She’s a survivor of the virus and she remembers the stories of her great-grandparents, who lived through year 0. They believed that normality was going to return, my doctor says. She doesn’t know what they meant by ‘normality’, no one remembers what that is. Of course, what we have now is much better than normality, and no one doubts that. The glass of the houses allows for sensation: kisses and caresses are felt, and it’s possible to dim the light for privacy, but most people don’t care anymore and they show their bodies. It’s natural: people ignore those encounters, they’ve been normalized. Plus, if two people are healthy and united, they’re given one of the houses close to the blue river I can see on the horizon and they’re attended to with real love, because nothing is more important than the continuation of the species.
CLJ says it’s true, that there was normality, that many years ago you could walk freely because the viruses didn’t live for so long in the air. But CLJ is weak, and when we immunes are debilitated, we tend to imagine lost paradises.
After the blue lights come the red ones: the hunters. They’re used to catch rebels, especially protestors—people who want to free us, the immunes in the Great Building. They think our fate is unjust, and our sacrifice a prison. They hold secret meetings, it’s said; they design suits to evade the hunter lights. The virus attacks vital organs (and others too, like the eyes or eardrums), and the only cure is a transplant; we immune are the donors. There aren’t many of us, and we are very valuable. Everything can be cloned, sure, food and animals and people, but they can’t clone us or our organs, which the virus doesn’t know how to attack. The scientists don’t know why and they work tirelessly to find out, with no results so far.
The protestors think our immunity is a miracle and that we have a right to live in the world: they believe we should not have to be the organic stockpile for the immense majority of people who get sick. Two years ago a group of them tried to sneak into the Great Building. They were exterminated. Now there are almost no active protestors, or at least that’s what people say. In any case, the red lights traverse the city every night: they detect suspicious physical movement. The red lights are even more beautiful than the blue ones, and much more exciting. They move into corners, light up restless shadows, slide like drops down a wet wall. Sometimes the city seems to burn, other times, to dance.
If they find someone wandering outside the houses, that person is considered to be a protester. CLJ told me once, in his room, that they are really just people who break the rules, that the protestors have all been eliminated, and the hunt is an excuse. Why do people want to go outside? I asked him. Not everyone is satisfied with a life of confinement and transparency and transplants, he told me. Once, we got lucky and saw the lights trap a person who was out walking. CLJ took my hand and we watched the strange dance of red light and body. The light surrounded it. The body struggled, but barely: no one has the power to overcome the lights. The red light lifted it into the air, and once it was far above the buildings, even higher than our tenth-floor balcony, it made the body explode in the sky. They could kill in another way, without that rain of blood and viscera, CLJ explained to me, but it would be less spectacular. It wouldn’t be a lesson. We saw the blood fall like rain, or like tears of a plaster saint. All the lights in the buildings were on. All eyes were observing the body, now mere human remains just as red as the lights. CLJ made me promise that the next time we met, I would describe to him in detail where the lights were moving, what kinds of games they played, if the red lights found some rebel, if the moon was still enormous and bloody. I understood he was asking me for that because his next donation was approaching, and I was happy because I understood he was only going to surrender his corneas, and there was still time to get to know each other. The two of us would still have nights on the balcony, overlooking the city that took your breath away with its beauty, together and breathing the poisoned air that couldn’t kill us.

La luz de los rayos desinfectantes es de una belleza excepcional. Salgo a verla cada noche: no está prohibido permanecer en el balcón del décimo piso porque una protección de plástico transparente  impide cualquier intento de arrojarse al vacío. No lo haríamos, de todos modos. Yo no lo haría. Sé que algunos, antes, lo intentaron, pero los suicidas han sido olvidados, son historias viejas de enamorados de la muerte o de gente que sufría el terror a la mutilación y la soledad. Claro que me gustaría poder estar ahí abajo, en la ciudad hermosa, la ciudad segura que tanto costó conseguir y diseñar después de decenas de intentos. Pero toda felicidad exige un sacrificio y, de alguna manera, me enorgullece ser ese sacrificio necesario que garantiza la ciudad paraíso y una posibilidad de vida. Toda perfección tiene una regla o un límite. Éste es mi lugar: soy una inmune y desde el piso diez del Edificio Mayor puedo ver la ciudad donde viven quienes dependen de nosotros.
Los inmunes sabemos que escapar es imposible. El Edificio Mayor es el más custodiado del Sector Sur y cualquier intento de fuga es reprimido en segundos. Por eso nos dejan ver la Ciudad Segura. En general estoy sola en el mirador porque elijo horarios extraños y prefiero evitar la compañía pero a veces, muy pocas, vienen inmunes a acompañarme. Yo sólo espero a CLJ. La primera vez que lo vi pensé que era una adolescente, hasta que habló. Es muy delgado porque ya cumplió con dos donaciones importantes. Tiene un cabello fino que le tapa la cara. Una vez se sacó un mechón de la boca y se rió con una carcajada que yo nunca antes había escuchado, una explosión de alegría en el silencio del piso diez, los dientes blancos y parejos, los labios hinchados. Me reí y lloré,  sorprendida por el sabor salado de las lágrimas. CLJ volvió tres días después y una vez más observamos el derrotero de los rayos desinfectantes. Se lanzan desde cilindros giratorios y recuerdan a los fuegos artificiales de las festividades pero tienen algo diferente. Un propósito, una alegría útil. Cambian su grosor según recorran calles estrechas o avenidas o plazas. Se adaptan. La luces desinfectantes matan al virus que se mantiene durante días en el aire. Tantos años se tardó en  encontrar esta solución. Los más ancianos recuerdan los intentos fallidos, la desesperación y, como nosotros, también se emocionan cuando ven la continuación de la existencia, ganada con atrevimiento, esfuerzo y belleza. Las luces, al principio, son azules, como de neón: obligan a cerrar los ojos de tan brillantes. Las luces atraviesan los edificios transparentes y la ciudad brilla como si estuviera hecha de estrellas. La Ciudad Segura es el cosmos. Después, en la segunda fase, el azul se oscurece y es como si pájaros negros descendieran para tocar las autopistas y los autos que nunca paran de circular. Caminar fuera de los edificios está prohibido; también está prohibido visitarse, por eso todas las paredes son transparentes y la luz es tan diferente y sensual cuando se vuelve violeta y se combina con las miles de pantallas y las personas iluminadas y la luna roja de la cosecha, así la llama mi médica, que es una sobreviviente del virus y recuerda las historias de sus bisabuelos que vivieron el año 0. Ellos creían que iba a volver la normalidad, dice mi médica. No sabe a qué se referían con “normalidad”, nadie recuerda qué es eso. Por supuesto, lo que tenemos ahora es mucho mejor que la normalidad y nadie lo duda. Los vidrios de las casas permiten sentirse: los besos y las caricias se sienten y es posible bajar la luz para tener intimidad, aunque a la mayoría ya no le importa y muestran sus cuerpos. Es natural: la gente ignora estos encuentros, se han normalizado. Además, si dos personas están sanas y unidas se les otorga una de las casas cercanas al río azul que se ve en el horizonte y se las atiende con verdadero amor porque nada es más importante que la continuidad de la especie.
CLJ dice que es cierto, que hubo una normalidad, que hace muchos años se podía caminar libremente porque los virus no vivían en el aire tanto tiempo. Pero CLJ está débil y cuando los inmunes nos debilitamos, solemos imaginar paraísos perdidos.
Después de las luces azules llegan las luces rojas: las cazadoras. Se usan para atrapar rebeldes y sobre todo protestantes, aquellos que quieren liberarnos a nosotros, los inmunes del Edificio Mayor. Creen que nuestro destino es injusto, que nuestro sacrificio es una cárcel. Hacen reuniones secretas, se dice; diseñan trajes para burlar a las luces cazadoras. El virus ataca los órganos vitales (y otros, como los ojos o los tímpanos) y la única cura son los transplantes; los inmunes somos los donantes. Somos poquísimos y muy valiosos. Todo puede clonarse, claro, la comida y los animales y las personas, pero no pueden clonarnos a nosotros ni a nuestros órganos que el virus no sabe atacar. Los investigadores desconocen el por qué y trabajan sin descanso en descubrir la causa, sin resultados hasta el momento.
Los protestantes creen que nuestra inmunidad se trata de un milagro y que es nuestro derecho vivir en el mundo: no tenemos por qué ser la reserva orgánica de la inmensa mayoría que se enferma, afirman. Hace dos años un grupo intentó ingresar al Edificio Mayor. Fueron exterminados. Ahora ya casi no quedan protestantes activos, al menos es lo que se cuenta. De todos modos, los rayos rojos recorren la ciudad cada noche: detectan los movimientos físicos sospechosos. Las luces rojas son aún mas hermosas que las azules y mucho más emocionantes. Se meten en rincones, iluminan sombras movedizas, se deslizan como gotas en una pared húmeda. A veces la ciudad parece arder y otras bailar.
Si encuentran a alguien deambulando fuera de las casas, la persona es considerada protestante. CLJ me dijo una vez, en su habitación, que sencillamente es gente que rompe las reglas, que los protestantes ya fueron eliminados, que la caza es una excusa. ¿Por qué quieren salir?, le pregunté. No todos están conformes con una vida de encierro y transparencias y transplantes, me dijo. En una oportunidad tuvimos la suerte de ver cómo las luces atrapaban a una persona deambulante. CLJ me tomó de la mano y miramos la extraña danza de la luz roja con el cuerpo. Lo rodeó. El cuerpo se resistió, apenas: nadie tiene el poder de vencer a las luces. La luz roja lo levantó en el aire y, una vez que estuvo bien lejos de los edificios, incluso sobre el balcón de nuestro piso 10, lo hizo estallar en el cielo. Podrían matarlos de otra manera, sin esta lluvia de sangre y vísceras, me explicó CLJ, pero sería menos espectacular. No sería una lección. Vimos la sangre caer como lluvia, como lágrimas de una santa de yeso. En los edificios todas las luces estaban encendidas. Todos los ojos observando el cuerpo, ahora apenas un resto humano, tan rojo como las luces. CLJ me hizo prometer que, en nuestro próximo encuentro, iba a describirle en detalle por dónde se paseaban las luces, qué juegos hacían, si los rayos rojos encontraban a algún rebelde, si la luna seguía enorme y ensangrentada. Entendí que me lo pedía porque se acercaba su próxima donación y me alegré porque entendí que iba a entregar sólo las córneas y aún nos quedaba tiempo de conocernos. Todavía quedaban noches para los dos en el balcón, mirando la ciudad que dejaba sin aire por su belleza, respirando juntos el aire envenenado que no podía matarnos.

Het wordt tijd dat we het toegeven: mensen zijn niet echt goed in het onthouden van de dingen zoals ze echt zijn gebeurd. Als een belevenis een kledingstuk is, dan is de herinnering datzelfde kledingstuk nadat het keer op keer verkeerd is gewassen. De kleuren zijn verbleekt, het is helemaal gekrompen en de oorspronkelijke, nostalgische geur is allang veranderd in de kunstmatige orchideeëngeur van de wasverzachter.
Dit alles overdacht wijlen Dov Shviro in de wachtrij voor het hiernamaals. De rij leek lang, bijna eindeloos, maar op een of andere manier stroomde de tijd er anders en was het wachten er veel draaglijker dan, laten we zeggen, voor de securitycheck op het vliegveld of bij de dokter, situaties die Dov sowieso niet kende, want hij had altijd businessclass gevlogen en was altijd behandeld in prestigieuze privéklinieken. Maar deze bepaalde rij leek hem niet te omzeilen. Iedereen leek gelijk in het aangezicht van de dood, of in het aangezicht van de schepper of wie het ook was die daar op hen wachtte aan het eind van de onafzienbare rij. Al wist je het maar nooit, dacht Dov, misschien was er een speciale ingang voor rechtvaardigen, waar hij en de anderen geen weet van hadden. Bij nader inzien leek het hem echt voor de hand te liggen dat er een geheime vip-ingang zou zijn. Het was tenslotte niet aannemelijk dat de heilige maagd Maria of Mahatma Gandhi na hun dood net als iedereen in de rij had moeten staan.
En laat daar geen misverstand over bestaan, het was niet zo dat er geen beweging in de rij zat. Die schoof de hele tijd op, maar het eind kwam nog steeds niet in zicht en Dov stond hier nu al … nu al … al … Dat was het dus, toen we zeiden dat de tijd zich in deze rij anders gedroeg bedoelden we eigenlijk dat die niet echt bestond. Of liever gezegd, hij bestond wel, de tijd moet altijd bestaan, alleen leek het Dov en de anderen niet te lukken die in te schatten of te meten. De lange vrouw met de stip op het voorhoofd, die voor Dov in de rij stond, legde hem uit dat het leek op het nirwana, en de oude man met de slechte adem, die achter hem stond, beweerde dat het zo’n beetje was als dementie, maar dan in positieve zin. Interessant, dacht Dov, ik vraag me af wat dat is, ‘dementie maar dan in positieve zin’. Misschien dementie die je een leven doet vergeten waaraan je toch al liever niet wordt herinnerd? Maar ook deze gedachte vervloog voordat hij die kon afmaken, en net voordat een volgende vruchteloze gedachte zich aandiende in zijn brein, viel zijn oog volkomen toevallig op de witte vleugel van een engel.
Ook de engel, ongeveer twintig plaatsen voor hem, stond als alle anderen geduldig in de rij te wachten. Van veraf leek hij heen en weer te wiegen en in zichzelf te praten, en misschien was hij wel aan het bidden. Hoewel, waarom zou een engel moeten bidden als hij in een rij voor het hiernamaals stond? Dat hele bidden was een geijkte methode in de wereld van de levenden, maar na de dood zou je van een engel in de hemel verwachten dat hij op een ietsje betrouwbaarder en directer manier kon communiceren met de schepper. Dat is iets wat nader onderzoek behoeft, dacht Dov. Bij leven was hij analist geweest bij een succesvol hedgefonds en toen hij daar begon te werken was hem als eerste geleerd dat je, als een van de directeuren iets zei wat niet klopte of gewoon iets van je wilde wat je niet uitkwam, in plaats van nee te zeggen of in discussie te gaan beter kon zeggen: ‘Dat is iets wat nader onderzoek behoeft’, en geduldig te wachten tot de hele kwestie was vergeten of verdwenen. Al ging het deze keer niet om een beleefde afscheping. Deze keer ging het om een kwestie die echt zijn belangstelling trok en die hij voor zijn gevoel moest uitzoeken.
De lange vrouw met de stip en de oude man met de slechte adem beloofden Dov dat ze zijn plaats in de rij vrij zouden houden als hij de engel vragen ging stellen. Die belofte gaf hem voldoende wind in de rug om moed te verzamelen en op de engel af te stappen.
‘Sorry!’ zei hij tegen de engel, die hem aanvankelijk negeerde. ‘Sorry! Ja, u! Mag ik u iets vragen?’
De engel, die een beetje afwezig leek, knikte.
‘Dank u,’ zei Dov met een geforceerd buiginkje. ‘Kunt u me, gewoon omdat u engel bent en zo, misschien een overzichtje geven van hoe alles hier werkt in het hiernamaals? Sectorgrenzen, hiërarchische structuren, u weet wel, alles wat echt belangrijk is.’
De engel probeerde zich eronderuit te draaien en beweerde dat hij geen engel was, dat hij zomaar toevallig vleugels had, maar engelen zijn niet goed in liegen, althans niet voor lang, en na … na … Goed, we hebben het al gehad over de rare manier waarop de tijd hier verliep, zodat Dov niet echt kon zeggen na hoeveel tijd, maar op zeker moment gaf de engel toe dat hij een engel was en legde hij Dov op fluistertoon uit dat het zijn taak was zich onder de doden te mengen en zich ervan te vergewissen dat alles goed ging en er helemaal geen problemen waren.
‘En als u toch op een probleem stuit?’ vroeg Dov door. ‘Wat wordt u dan precies geacht te doen? Is er een protocol? Moet u het aan iemand rapporteren? Het zelf afhandelen?’
De engel dacht even na en begon te stotteren. Als engel was hij echt nog nooit op een probleem gestuit. Want ja, dode mensen verzamelden zich ordelijk, wat kon er nu helemaal gebeuren? Dat wil zeggen, hij herinnerde zich dat er tijdens een briefing met hem was gesproken over wat hij zou moeten doen in geval van een ordeverstoring, maar dat was zo lang geleden dat hij het zich niet meer herinnerde.
De bleke vrouw die achter de engel stond, liet Dov weten dat hij luidruchtig was en dat dat erg stoorde. Ze had onmiskenbaar het vermoeden dat heel het rare gesprek dat Dov met de engel voerde alleen maar een smoes was om voor te dringen in de rij. Dov verontschuldigde zich meteen en legde uit dat hij alleen maar even een kleine technische kwestie uitzocht met de engel en dat hij daarna meteen zou teruggaan naar zijn plek in de rij. Al kon hij zich eerlijk gezegd niet herinneren waar zijn plek in de rij was. Hij herinnerde zich een oude of lange man of vrouw met een slechte adem … of een voorhoofd dat stonk … Ondertussen was de engel vergeten wat Dov hem had gevraagd, en Dov, die dat zelf ook was vergeten, vroeg nu: ‘Zeg, hadden jullie met al die alomtegenwoordigheid en almacht en zo geen efficiëntere operatie kunnen opzetten? Je weet wel, iets zonder rij?’
De engel keek Dov verward aan. ‘Rij?’ vroeg hij. ‘Wat bedoel je precies?’
‘Wat ik bedoel?’ grinnikte Dov. ‘Ik bedoel jou, mij en al die mensen die hier al … al … ik weet niet, die hier al heel lang staan te wachten. Je weet wel, deze hele … dit,’ en hij maakte een vaag gebaar dat alle mensen moest omvatten die voor en achter hen rustig stonden te wachten.
‘Dit?’ vroeg de engel, die zijn vleugels optrok. ‘Dit, als ik het goed heb begrepen, is het paradijs.’

It’s about time we acknowledge it, people are not very good at remembering things the way they really happened. If an experience is an article of clothing, then memory is the garment after it’s been washed, not according to the instructions, over and over again: the colors fade, the size shrinks, the original, nostalgic scent has long since become the artificial-orchids smell of fabric softener.
Dov Shviro, may he rest in peace, was thinking all this while standing in line to get into the next world. The line looked long, almost endless, but somehow, time flowed differently on it and the waiting was a lot more bearable than it was, let’s say, on an airport security check line or in a doctor’s office, situations that Dov, who always flew first class and was treated in prestigious clinics, wasn’t familiar with anyway. But on that particular line, there didn’t seem to be any shortcuts. Everyone appeared to be equal in the face of death, or in the face of the Creator or whoever it was waiting for them way up there at the head of the endless line. Although, who knows, Dov thought, maybe there’s another entrance for virtuous men that he and the others didn’t know about. The more he thought about it, the more likely it seemed that there had to be a secret VIP entrance. After all, it doesn’t seem reasonable that when the Virgin Mary or Mahatma Ghandi died, they had to stand in line like everyone else.
But don’t get me wrong, it isn’t that the line didn’t move, it did, the whole time, except that even now, after Dov had been waiting in it for… for… so that’s just it, when we said that time in that line behaved differently, we actually meant to say that it didn’t really exist. I mean, it did exist, because time always has to exist, but it’s just that somehow, Dov and the others couldn’t seem to estimate or measure it. The tall woman with the tic on her forehead standing in front of Dov explained to him that it was like Nirvana, and the old guy with bad breath standing behind him claimed it was a little like dementia, but in a good way. Interesting, Dov thought to himself, what could be good about dementia? Maybe it’s the fact that dementia makes you forget a life you’d rather not remember anyway? But even that thought faded in his mind before he could finish thinking it, and an instant before another aimless thought replaced it, he caught sight of the white wing of an angel.
The angel was standing in line too, about twenty places in front of him, waiting patiently like everyone else. From that distance, it seemed to Dov as if he were swaying in place and talking to himself, and maybe he was even praying, although why would an angel waiting in line to get into the next world be praying? That whole praying thing is totally normal in the world of the living, but after death, you would expect an angel in heaven to communicate with the Creator in a slightly more direct, reliable way. That needs to be checked out, Dov thought. When he was still alive, he was an analyst in a successful hedge fund, and the first thing they taught him when he started working there was that if one of the managers makes a mistake or just asks Dov to do something that doesn’t sit right with him, instead of disagreeing or arguing, it’s better to say, ‘That needs to be checked out,’ and wait patiently until the whole thing blows over. But this time, it wasn’t a polite brushoff, this time it was about an issue Dov was truly invested in, and he really felt he had to check it out.
The tall woman with the tic and the old guy with bad breath promised Dov that, while he went to question the angel, they would save his place in line, and that promise was enough to enable Dov to work up his courage and go for it.
‘Excuse me!’ he said to the angel, who at first, ignored him, ‘Excuse me! Yes, you. Can I ask you a question?’ The angel, who seemed a bit distant, nodded. ‘Thank you,’ Dov said, giving a forced bow, ‘It’s just that maybe you could give me a quick description of this whole next-world operation, you being an angel and all? Territorial boundaries, hierarchal structures, you know, all the important stuff.’
The angel tried to evade his questions, claiming he just happened to have wings, but angels aren’t great liars, at least not for an extended period of time, and it took… it took… Okay, we already mentioned the strange way time passes here, so Dov didn’t really know how to say how long it took, but at some point, the angel admitted he was an angel and explained to Dov in a whisper that his job was to mingle with the dead to make sure everything was running smoothly and there were no problems.
‘And if you do come up against a problem?’ Dov asked, ‘What exactly are you supposed to do? Is there a protocol? Do you have to report it to someone? Take care of it yourself?’
The angel thought for a moment and then began stammering. The truth is that, as an angel, he had never come across a problem. After all, dead people congregate in an orderly way, so what could happen? He did remember that, during the briefing, they did tell him what to do if there were disruptions, but that was so long ago that he didn’t remember what it was.
The pale woman standing behind the angel told Dov that he was making noise and it was very annoying. You could tell she suspected that Dov’s whole conversation with the angel was just an excuse to get ahead of her in line. Dov apologized immediately and explained that he was just checking out some small technical thing and the second he finished he’d go right back to his place in line. The truth is, he no longer remembered where his place in line was. He remembered a man or woman who was tall or old or had bad breath… or a tic… and meanwhile, the angel managed to forget what Dov had asked him, and Dov himself, who also forgot what he’d asked earlier, now asked, ‘Tell me, with all this Divine Spirit and omnipotence and everything, couldn’t you set up a more efficient operation? You know, something without a line.’
The angel gave Dov a confused look. ‘Line?’ he asked, ‘what exactly do you mean?’
‘What do I mean?’ Dov sneered, ‘I mean you and me and all these people who have been waiting here with us… for… I don’t know, a long time. You know, all… this.’ Dov made a limp gesture with his hands that was meant to take in all the people standing in front of them and behind them, waiting quietly.
‘That?’ the angel asked, shrugging his wings, ‘that, if I understand correctly, is heaven.’

הגיע הזמן שנכיר בזה, בני אדם לא ממש טובים בלזכור דברים באופן שהם באמת קרו. אם חוויה היא מלבוש, אז זיכרון הוא הבגד אחרי שכובס שוב ושוב שלא לפי ההוראות: הצבעים שלו דהו, המידה התכווצה לגמרי, והריח המקורי, הנוסטלגי, של אותו פריט לבוש, הפך מזמן לריח הסחלבים המלאכותי של מרכך הכביסה.
את כל זה חשב לעצמו דב שבירו ז”ל בזמן שהמתין בתור לעולם הבא. התור נראה ארוך, כמעט אינסופי, אבל איכשהו, הזמן זרם בו אחרת וההמתנה בו היתה הרבה יותר נסבלת מאשר, נניח, ההמתנה לבדיקות הביטחון בשדה התעופה או לרופא, מצבים שדב, שתמיד טס במחלקה ראשונה וטופל במרפאות יוקרתיות, ממילא לא הכיר. אבל בתור המסוים הזה נראה שאין קיצורי דרך. נראה שכולם שווים בפני המוות, או בפני בורא עולם, או מי שזה לא יהיה שהמתין להם שם בסוף התור הבלתי נגמר. אם כי לך תדע, הירהר דב,  אולי יש איזו כניסה נוספת לצדיקים שהוא והאחרים לא ידעו עליה. במחשבה שניה נראה לו  ממש מתבקש שתהיה כניסת אח”מים סודית. הרי לא סביר שכשמריה הקדושה או מהטמה גנדי מתו הם נאלצו לעמוד בתור כמו כולם.
ושלא תבינו לא נכון, זה לא שהתור לא זז, הוא התקדם כל הזמן, אלא שגם עכשיו, אחרי שדב המתין בו כבר… כבר… כבר… אז זהו, שכשאמרנו שהזמן בתור הזה התנהג אחרת, התכווננו לומר בעצם שהוא לא היה ממש קיים. כלומר, הוא היה קיים, כי זמן חייב תמיד להתקיים, רק שאיכשהו נראה שדב והאחרים לא הצליחו לאמוד או לכמת אותו. האישה הגבוהה עם הטיקה במצח שעמדה לפני דב בתור הסבירה לו שזה דומה לנירוואנה, והזקן עם הריח הלא טוב מהפה שעמד מאחוריו טען שזה קצת כמו דמנציה, אבל בקטע טוב. מעניין, חשב לעצמו דב, מעניין מה זאת דמנציה אבל בקטע טוב, אולי זה כשהדמנציה גורמת לך לשכוח חיים שממילא היה עדיף לא לזכור?אבל גם המחשבה הזו התפוגגה במוחו לפני שהספיק לסיים אותה, ורגע לפני שמחשבה עקרה אחרת החליפה אותה הוא הבחין, לגמרי במקרה, בכנף לבנה של מלאך.
גם המלאך עמד בתור, בערך עשרים מקומות לפניו, והמתין בסבלנות כמו כולם. מרחוק זה נראה לדב כאילו הוא מתנדנד במקום ומדבר לעצמו, ואולי הוא בכלל התפלל,. אם כי למה שמלאך הממתין בתור לעולם הבא יתפלל?כל הקטע הזה של תפילה נורמטיבי לגמרי בעולם החיים, אבל אחרי המוות, היית מצפה ממלאך בשמיים שיוכל לתקשר עם בורא עולם באופן טיפה יותר מהימן ובלתי אמצעי. זה משהו שמצריך בדיקה, חשב לעצמו דב. כשעוד היה חי הוא היה אנאליסט בקרן גידור מצליחה, והדבר הראשון שלימדו אותו כשהתחיל לעבוד שם היה שאם אחד המנהלים אומר משהו שגוי או סתם מבקש מדב משהו שלא בא לדב טוב, במקום לא להסכים או להתווכח, עדיף לומר “זה משהו שמצריך בדיקה”, ולהמתין בסבלנות עד שכל העניין ישכח או ייעלם. למרות שהפעם לא היה מדובר בסתם אמירת נפנוף מנומסת. הפעם היה מדובר בסוגיה שדב היה  מושקע בה באמת, והרגיש שהוא חייב לברר.
האישה הגבוהה עם הטיקה והזקן עם הריח הרע מהפה הבטיחו לדב שבזמן שייגש לחקור את המלאך הם ישמרו לו את המקום בתור, וההבטחה הזאת נתנה לדב מספיק רוח גבית כדי לאזור אומץ ולגשת למלאך. “סליחה!” הוא אמר למלאך, שבתחילה התעלם ממנו, “סליחה! כן, אתה. אפשר  לשאול שאלה?” המלאך, שנראה קצת מרוחק, הינהן. “תודה,” אמר דב וקד קידה מאולצת, “פשוט, בגלל שאתה מלאך והכל, אולי תוכל לתת לי איזו סקירה  על כל האופרציה הזאת של העולם הבא? גבולות גזרה, מבנים היררכיים, אתה יודע, כל  מה שבאמת חשוב.”  המלאך ניסה להתחמק וטען שהוא לא מלאך ושסתם, במקרה, יש לו כנפיים, אבל מלאכים לא טובים בלשקר, לפחות לא לאורך זמן, ואחרי… אחרי… טוב, כבר דיברנו איתכם על האופן המשונה שבו הזמן כאן חלף, כך שדב לא באמת ידע לומר אחרי כמה זמן, אבל בשלב מסוים המלאך הודה שהוא מלאך, והסביר לדב בלחישה שהתפקיד שלו הוא להתערות בין המתים ולוודא שהכל טוב ושאין שום בעיות. “ואם אתה בכל זאת נתקל בבעיה?” חקר דב, “מה בדיוק אתה אמור לעשות? יש איזה נוהל? אתה אמור לדווח למישהו? לטפל בזה בעצמך?” המלאך חשב רגע והתחיל לגמגם. האמת שכמלאך הוא מעולם לא נתקל בבעיה. בכל זאת, אנשים מתים מתכנסים יחד בצורה מסודרת, מה כבר יכול לקרות? כלומר, הוא זכר שבתדרוך דיברו איתו  על מה הוא אמור לעשות במקרה של הפרת סדר, אבל זה היה כל כך מזמן והוא כבר לא זכר מה.
האישה החיוורת שעמדה מאחורי המלאך העירה לדב שהוא מרעיש ושזה מאוד מפריע. ניכר בה שהיא חושדת שכל השיחה המוזרה שדב מנהל  עם המלאך היא רק אמתלה לעקוף אותה בתור. דב התנצל מיד והסביר שהוא רק מברר עם המלאך משהו טכני קטן, ושבשנייה שהוא יסיים הוא יחזור מיד למקום שלו בתור. אם כי האמת היתה שהוא כבר לא זכר איפה המקום שלו בתור. הוא זכר מישהו או מישהי מבוגר או גבוה עם ריח רע מהפה… או מהמצח… ובינתיים המלאך הספיק לשכוח את מה שדב שאל אותו, ודב עצמו, שגם הוא כבר לא זכר מה שאל קודם, שאל עכשיו, “תגיד, עם כל השכינה והאומניפוטנטיות והכל, לא יכולתם לארגן איזו אופרציה יותר יעילה? אתה יודע, משהו בלי תור?” המלאך תקע בדב מבט מבולבל. “תור?” הוא שאל “למה בדיוק את מתכוון?” “למה אני מתכוון?” גיחך דב, “אני מתכוון לך, ולי ולכל האנשים האלה  שמחכים כאן איתנו… כבר… לא יודע, הרבה זמן. אתה יודע, כל…זה” דב החווה בידיו תנועה עמומה שאמורה הייתה להקיף את כל האנשים שעמדו לפניהם ומאחוריהם בהמתנה שקטה.  “זה?” משך המלאך בכנפיו, “זה, אם הבנתי נכון,  גן עדן.”

‘Als het pijn doet gaan we terug naar zekere rivieren,’ schreef Czesław Miłosz. Daar, aan het water, kunnen we ‘onze ziel over de bergen en de tijd’ heen sturen, meende de Poolse dichter, en troost vinden in de gedachte dat alles weliswaar voorbijgaat, maar ook terugkeert in een nieuwe vorm. Wat net gebeurd is zien we nog vrij scherp voor ons liggen, maar wat er nog te gebeuren staat duwt ons, met onzichtbare hand, van achteren in de rug. Haast onmerkbaar wisselen verleden en toekomst elkaar af en houden zich voor de duur van slechts een enkel ogenblik vast. Een rivier is als het lange lint van de tijd, die soms wild en bruisend, dan weer kalm en bedaard van ons weg- én op ons toestroomt. Aan de oevers kun je tot rust komen en over voorbije gebeurtenissen nadenken, maar ook je blik op nieuwe vergezichten richten.

Denkend aan Arcadië, zie ik een landschap voor me waar de glanzende rug van een rivier tussen de heuvels en velden door meandert, op weg naar het volgende dorp, de volgende stad, waar hij zowel kortstondig te gast als een permanente bewoner is. Ik houd veel van rivierlandschappen, of ik er nu zelf doorheen wandel of ze terugzie op schilderijen van Ruysdael, Segers of Rembrandt. Een rivier geeft houvast aan je blik die over het landschap dwaalt. Als vanzelf volg je met je ogen de loop van het water, die even later ook je gedachten meevoert op zijn stroom. De rivieren die op de etsen en schilderijen van de zeventiende-eeuwse kunstenaar Hercules Segers langs rotsachtige heuvels en ruïnes stromen roepen zowel melancholie op, als verwondering en hoop. De zeldzame wandelaars die we in de schitterende, door Segers gefantaseerde landschappen aantreffen, worden door de schoonheid van het rivierenlandschap opgenomen en omhelsd. De rivier lijkt hen eraan te herinneren dat in elke waterdruppel het geheim van het hele universum besloten ligt.

Als kind droomde ik ervan brugwachter te worden, net als mijn overgrootvader, die zijn leven lang de wacht hield over een brug over de IJssel. Het leek mij het mooiste beroep van de wereld. Wonen, werken en slapen in een klein huisje op de kade, met altijd de rivier in mijn blikveld, die elke ochtend opnieuw het landschap voor mij opent. De voortdurende wisseling van het licht op het geschubde oppervlak. Altijd omringd te zijn door het ruisende geluid van stromend water, af en toe een brug opendoen en verder alleen maar een beetje dromen en boeken lezen.

Een Arcadië zonder rivieren is er geen.

Sinds de oudheid worden rivieren niet alleen met de vitale kracht van het leven, maar ook met de tijd in verband gebracht. Pantha rei, zoals de bekende uitspraak van Heraclitus luidt, ‘alles stroomt’, want zowel het water als de tijd stromen maar voort en zijn voortdurend in beweging. Zonder water is er geen leven, net zo goed als dat er zonder tijd niets te ‘beleven’ valt. Elke zin die ik opschrijf heeft zijn verloop in de tijd nodig. Zelfs het begin van een melodie kan ik niet buiten de tijd zingen. Voor alles wat we zeggen, denken, dromen en doen hebben we de tijd nodig om het te kunnen ervaren, zoals we water nodig hebben om in leven te blijven.

Rivieren houden ons niet alleen in leven, maar vertellen ons ook over onze geschiedenis. Hun stroom bepaalt waar we naartoe getrokken zijn en wie we daar werden. In alle oorsprongsmythen, zoals in het ruim veertig eeuwen oude Gilgamesj-epos, stromen majestueuze rivieren, die het begin én het einde van alles in herinnering roepen; ze geven vorm aan ons specifiek menselijke bewustzijn van tijd. Want we hebben zowel weet van het verleden, alsook een vermoeden van de tijd die nog niet is aangebroken. Voortdurend situeren wij onszelf zo in de tijd, de voorbije en de toekomstige, en staan we in de rivier, die de metafoor is voor de menselijke conditie.
‘Het water van de rivier dat je met je hand aanraakt is het laatste wat voorbij stroomt en het eerste wat er aan komt,’ schreef Leonardo da Vinci, ‘en zo is het ook met de tijd.’ Aan de oevers van de tijd nemen we afscheid van de voorbije uren, maanden en jaren en dromen we over de beloftes die de toekomst nog voor ons verscholen houdt. We zien er dromen, liefdes en idealen aan ons voorbijtrekken, maar we weten ook dat er na het geleden verlies weer een nieuwe stroom in aantocht is. Geen druppel water is hetzelfde en daarom kunnen we nooit ‘tweemaal in dezelfde rivier stappen’ (Heraclitus), maar toch maken alle druppels gezamenlijk deel uit van een en dezelfde stroom.

Als kind kon ik uren achtereen aan een zijriviertje van de Amstel spelen, die door de weilanden tussen Ouderkerk en Amsterdam loopt. Vanaf een bruggetje gooide ik een tak in het water, om vervolgens snel weg te hollen en verderop in het riet af te wachten totdat ‘mijn’ tak voorbij zou stromen. Soms leek dat wachten eindeloos lang te duren en begon ik me zorgen te maken over mijn tak. Waar was hij gebleven? Als de tak dan eindelijk in zicht kwam, stond ik te juichen aan de waterkant. Vanwaar die vreugde? Freud meende dat kinderen hun speelgoed expres weggooien in een poging hun verlatingsangst – het komen en weggaan van ouders – de baas te worden. Weggooien en weer terugkrijgen, net zo lang totdat we met het afscheid om kunnen gaan. Meestal gooide ik nog wat blaadjes en bloemen achter mijn tak aan, zodat hij niet helemaal alleen zijn reis door ‘het oneindig laagland’ hoefde te vervolgen.

De rivier is voor zoveel schrijvers een metafoor voor de tijd, dat Olivia Laing zich in haar essay To the River afvraagt of het nog toeval kan zijn dat de schrijfkunst in de nabijheid van de grote rivieren – de Eufraat, Tigris en Nijl – is ontstaan. De uitvinding van het geschreven woord en de kunst van het verhalen vertellen werd als het ware ‘gevoed door rivierwater’. Waar rivieren stromen, worden mythes verzonnen, want wie schrijft neemt een duik in de tijd. De rivier stroomt niet alleen buiten ons om, als het landschap waarin we kunnen zijn en worden, maar is ook de verbeelding van de innerlijke tijd, oftewel, de rivier, dat zijn we ook zelf.

‘De rivier is in ons,’ schreef T.S. Eliot in The Dry Salvages, het gedicht waarin hij naar de zomers uit zijn jeugd, de eilanden voor de kust van Cape Ann (Massachusetts) terugkeert. De rivier ‘wacht, waakt en wacht’, in de woorden van de dichter, en is ‘geduldig tot op zekere hoogte.’ Waarschuwen doet hij ook, voor alle mogelijke gevaren die hij in zijn vaart meevoert: verraderlijke stromen, mistflarden, verdrinking. Rivieren geven een heel specifieke tijd aan; niet die van de klok, maar een tijd die ‘ouder is, veel ouder dan de tijd van chronometers’. De rivier herinnert ons aan wat ‘we verkozen te vergeten’ en roept een andere tijd in herinnering, die geen rechte lijn vertoont, maar cirkels of lussen, waarmee oud en nieuw, wat voorbij is en wat komen gaat, in een en dezelfde stroom aan elkaar verbonden wordt.

*

De meeste zomers van mijn jeugd heb ik aan Franse rivieren doorgebracht, de Loire, de Dordogne, maar vooral de Zuid-Franse rivier de Gard, op een camping die vlak naast het beroemde, door de Romeinen gebouwde aquaduct was gelegen. Hoe meer tijd er sinds die zomers verstreek, hoe weemoediger ik terugdenk aan de plek, die mijn hele leven als een Arcadië mijn herinneringen bleef kleuren. De Gard was destijds nog een onherbergzame streek van verlaten dorpen, smalle bergweggetjes en scherpe Gorges, waar hoogst zelden een kano doorheen pendelde. Ik herinner me het licht dat rond het middaguur zo scherp en helder was, dat het rechtstreeks uit de hemel leek te komen. Ik herinner me de indringende geur van lavendel en wilde tijm, en de zoete harsgeur van de pijnbomen, die een tapijt van droge naalden op de grond neerlegden en dwars door onze espadrilles prikten. Ik herinner me het zingen van de krekels en het ruisen van de rivier, als ik ’s nachts alleen in mijn kleine tentje lag.

Het weerzien met de rivier was iedere zomer een magisch moment. Zodra de auto tot stilstand was gekomen, sprongen we eruit en renden naar de rots die hoog boven de rivier uittorende. Uitgelaten wezen we elkaar elke geringste verandering die de loop van de rivier gedurende onze elf maanden durende afwezigheid had ondergaan. Daar was het strand iets breder geworden, daar was een heel stuk verdwenen, en daar was een nieuwe rots verrezen. Alles was anders, en toch was alles ook hetzelfde. Het was nog altijd onze rivier, onze plek, onze zomer. Daarna renden we als berggeiten over de rotsen snel naar beneden, om eindelijk de lang verwachte duik in het koele water te nemen.

Elke dag lagen we in het water, zwommen we van oever naar oever en dobberden eindeloos ver op onze luchtbedden langs de jungle van onze dagdromen, terwijl de ijsvogels vlak voor onze ogen over het water scheerden. Ik hield van het zingende geruis waarmee de rivier zich een weg tussen de rotsen baande en van de aardse, kiezelachtige geur van het water. Ik hield van het uiteenspatten van het licht op het wateroppervlak en van de lichte angst die me bekroop als de stroom me plotseling een eindje meesleurde. Ik hield van de hitte van de zon die op mijn schouders brandde en de frisheid van het water, die mijn zwetende huid verkoelde.

Een jaar of vijf geleden, vlak nadat mijn vader was overleden, besloot ik terug te gaan naar die plek aan de rivier. Nooit eerder was ik teruggegaan, maar ineens kon ik niet langer wachten en ging midden in de winter op reis. Waarom ik juist daar naartoe wilde, is een vraag die ik in mijn roman Rivieren keren nooit terug (2019) heb proberen te beantwoorden. Ik worstelde met het rouwproces, wist niet goed wie ik nu precies verloren had, een liefdevolle vader of een wanhopige driftkop, en hoopte dat er aan de oevers van de Gard nog een paar herinneringen op mij lagen te wachten, die me konden vertellen wie dat meisje was geweest, dat zo vrijmoedig van de hoogste rotsen dook en keer op keer de wetten van haar vader tartte. Ik hoopte dat het weerzien met de Gard de pijn over het verlies van mijn vader zou weten te verzachten, want ik hield van de rivier, die groots en dreigend was, even woest als zacht, zoals ik van mijn vader had gehouden.

Na een reis van ruim een week, waarbij ik eerst de loop van de Cure en de Saône in de Bourgogne, en vervolgens heel langzaam het Rhône-dal volgde, kwam ik uiteindelijk aan bij de plek aan het water, waar mijn tent al die zomers had gestaan. Maar de rivier die ik hoopte terug te vinden, bleek niet meer te bestaan. De tijd was, net als de rivier, dertig jaar voort gestroomd en had alles onherkenbaar veranderd. Ik kon de rivier niet terugvinden. Op de plek waar vroeger de brede, snelstromende Gard was, lag nu een rotsplateau, waar nog slechts een smalle waterstroom overheen sijpelde. Het duurde enige tijd voordat ik me realiseerde dat ik naar de bodem van de rivier stond te kijken, waar ik vroeger altijd overheen had gezwommen. Het grootse deel van het water had zich, net als de herinneringen aan de zomers van mijn jeugd, voorgoed teruggetrokken.

De ooit zo sterke en wilde rivier was door de aanleg van een kerncentrale even verderop, die koelwater nodig had, niet meer dan een smalle beek geworden. In het vrij liggende rotsplateau zaten geulen en bassins, waarin brak water stond en plastic zakjes en ander zwerfvuil zich hadden vastgehaakt. Ik voelde een immense spijt opkomen, spijt dat ik was teruggegaan. Waarom had ik mijn herinneringen niet gekoesterd in plaats van ze met de werkelijkheid van het heden te willen vergelijken? Wie zijn herinneringen achterna reist, wordt al gauw door teleurstellingen ingehaald.
Staande aan de oever van de verdwenen rivier, werd ik overvallen door weemoed, die eeuwige stroom van levens en liefdes, van afscheid en vertrek, van ‘o en voorgoed voorbij.’ Dertig jaar later stond ik aan dezelfde rivier, maar de tijd stroomde de ene kant op en mijn herinneringen de andere; ze leken niets meer met elkaar van doen te hebben. Ik keek verdwaasd om me heen en tuimelde in de afgrond van de tijd, waarin ik nog slechts oog in oog stond met wat er allemaal verdwenen was, de rivier, mijn jeugd, mijn vader.

Een eindje verderop langs de lage, traag voortkabbelende beek, in de richting van het Romeinse aquaduct, werd het water, net voorbij de bocht, weer iets breder en dieper. Ik ging op een rotsblok zitten, richtte mijn blik op de overkant, waar de platanen en cipressen als voormalige badmeesters aan de oever stonden en zag toen een ijsvogel over het water scheren. Die was er dus nog wel. Vanuit het felle blauw van zijn veren schoten er onmiddellijk beelden van vroeger door mijn hoofd. De met lavendelbloemen versierde tent. De vuurtjes die we op het kiezelstrand stookten. Het zwemmen in de nacht.

Mijn herinneringen waren voor een deel ook in het landschap opgeslagen, hoezeer dit ook veranderd was in de tijd. Ze slingerden tussen de met kiezels en boomtakken bezaaide oeverwal en zaten nog altijd ergens tussen de blauwe veren van de ijsvogel verborgen. Mijn herinneringen waren niet alleen van mijn eigen gedachten afhankelijk, maar hadden zich ook vastgehecht aan de bamboestengels op het strand en de zanderige, rotsbodem van de rivier. Ik bleek niet de enige archivaris van mijn geheugen te zijn.

Alle tijd die voorbijgegaan was, en het landschap voor mij op bijna onherkenbare wijze had veranderd, lag ergens nog onderhuids in mij opgeslagen, aan de oevers van mijn bewustzijn, en behoefde slechts een duikvlucht van een ijsvogel om weer naar de oppervlakte te komen drijven. Het verleden blijft altijd mee resoneren in elk nieuw ogenblik dat aanbreekt, hoe volstrekt anders zich dit ook aan ons voordoet. Tijd is stromend water, maar onze herinneringen vormen als het ware de bodem, de kleine en grotere kiezels, waarlangs de rivier zijn weg zoekt. Elk moment, elke druppel, heeft over de bodem van het verleden geschraapt, over de zachte en de scherp uitstekende stenen en heeft daar iets losgewoeld en opgenomen in zijn stroom: een stukje mos, een korrel zand; dit alles bepaalt het moment waarin we nu zijn.
Schrijvend aan de roman heb ik mij van de verwarring en hevige melancholie die mij na het overlijden van mijn vader overvielen kunnen losmaken. Het schrijven schiep de noodzakelijke afstand – en dus de ruimte en het inzicht – waardoor er een verhaal verteld kon worden, dat een contrapunt vormde voor het verlies, en daarmee de hoop inluidde voor een nieuw begin. Ik heb tijdens het schrijven menige duik genomen in de rivier van de zomers van mijn jeugd, en handenvol kiezels van de rivierbodem geraapt om deze vervolgens in mijn roman over het water te keilen: ‘Al het verdriet kan gedeeld worden indien opgenomen in een verhaal,’ zoals Isak Dinesen schreef.

Op de laatste dag van mijn verblijf aan de Gard verkende ik de omgeving van Uzès, waar onderaan de heuvel de rivier de Eure ontspringt. Tot mijn verrassing ontdekte ik in het dal de bron van deze zijrivier van de Gard. Voor dat zachte, mineraalrijke water van de Eure hadden de Romeinen ooit de Pont du Gard gebouwd. Ze geleidden het via ingenieus aangelegde watergeulen langs de heuvels naar de hoogste verdieping van het aquaduct, waar het tot aan de tientallen kilometers verderop gelegen pronkstad Nîmes werd vervoerd. Die brug vormde de kern van mijn herinneringen aan het rivierenlandschap van mijn jeugd. Zomer na zomer had ik eronder door gezwommen, in het diepe, donkere water, dat soms gevaarlijk kolkte, omhoogkijkend naar het immense gebouw boven mij, alsof ik daarmee een blik op het immense verleden voor mij wierp. Nooit eerder had ik echter met eigen ogen de rivier gezien die er eeuwen geleden overheen werd geleid. Ik was weliswaar een rivier kwijtgeraakt, de Gard van mijn jeugd, maar kreeg er ook een nieuwe bij, de Eure. Deze ontdekking leidde uiteindelijk tot een van de slotscènes van mijn roman Rivieren keren nooit terug, waarin het vrouwelijke hoofdpersonage bij toeval op de bron van de Eure stuit:
‘Van alle kanten werd het dal omsloten door bergen en kalkrotsen. Ze bevond zich in een komvormige waterdelta, omgeven door bomen, beken en ruïnes van oude watermolens en torens. Gekwetter van vogels in de bomen, flarden felblauwe lucht erboven. Het was een mythisch landschap van rotsen, water en lang vervlogen tijden, alsof ze door een schilderij van Hercules Segers struinde en zij de eenzame wandelaar bij de rivier was. Ze stak een stenen bruggetje over, het geraas van water nam toe, en toen stond ze ineens voor de bron van de Eure. Het heldere bronwater borrelde voor haar voeten met grote kracht uit de grond omhoog. Niets dat het water, dat al eeuwenlang door onderaardse meren en rivieren omhoog werd gestuwd, kon tegenhouden. Die schittering van water, dacht ze, dat onafgebroken stromen, verbredend of versmallend, dezelfde rivier, maar toch telkens anders. Een rivier is eenmalig en veranderlijk, net als het leven, maar haar bestemming blijft uiteindelijk altijd dezelfde: de zee. Wild of kalm, smal of breed, elke rivier of beek heeft een bestemming, en daarmee ook een doel en een vanzelfsprekendheid, waarmee ze zich een weg door het landschap zoekt.’ (p. 222)

Rivierdal, Hercules Segers, ca. 1626 – ca. 1630 (Rijksmuseum, Amsterdam)

‘When it hurts we return to the banks of certain rivers,’ Czesław Miłosz wrote. At the water, you can ‘send your soul beyond the mountains, beyond time,’ the Polish poet believed, and find comfort in the thought that everything does indeed pass, but it also comes back in a new form. We see what has just happened clearly, but what remains to be done pushes us, with an invisible hand, from behind. Almost imperceptibly the past and future alternate and only hold on for a single moment. A river is like the long ribbon of time: wild and cascading at times, calm and tranquil at other times, flowing away and towards us. You can relax on its banks and think about past events but also turn your thoughts to new prospects.

Thinking of Arcadia, I picture a landscape in which the gleaming surface of a river meanders through the hills and fields, on its way to the next village, the next town, where it is both a fleeting guest and a permanent inhabitant. I love river landscapes, whether walking through them myself or seeing them in paintings by Ruysdael, Segers or Rembrandt. A river gives your gaze something to hold on to as it roams over the landscape. Your eyes automatically follow the course of the water, which a little later also carries your thoughts in its flow. The rivers in the etchings and paintings of seventeenth-century Dutch painter Hercules Segers, which flow past rocky hills and ruins, evoke melancholy as well as wonder and hope. The few wanderers we come across in the stunning river landscapes Segers contrives are incorporated into and embraced by the beauty of the river landscape. The river seems to remind them that each drop of water contains the secret of the entire universe.

As a child I dreamed of becoming a bridge keeper like my great-grandfather, who spent his whole life keeping watch over a bridge across the IJssel. To me it seemed like the best job in the world. Living, working and sleeping in a little house on the waterfront, with the river always in view, opening the landscape for me every morning anew. The constant change of the light on the scaly surface. Always being surrounded by the murmuring sound of streaming water, opening a bridge every now and then, and simply dreaming a bit and reading books for the rest.

An Arcadia without rivers isn’t one.

Since antiquity rivers haven’t only been associated with vitality but also with time. Pantha rei, Heraclitus’ famous aphorism, means ‘everything flows’ because both water and time flow continuously and are constantly in motion. As there is no life without water, there is nothing to experience without time. Every sentence I write needs its passage in time. I can’t sing even the start of a melody outside time. We need time to be able to experience everything we say, think, dream and do, as we need water to stay alive.

Apart from keeping us alive, rivers tell us about our history. Their flow determined where we settled and who we became there. In all origin myths, such as the over four-thousand-year-old Gilgamesh epic, majestic rivers flow, calling to mind the start and end of everything; they shape our specific human sense of time. For we are both aware of the past and have a notion of the time yet to come. We continuously situate ourselves like this in time, between the past and future, and we stand in the river, which is the metaphor for the human condition.

‘The water you touch in a river is the last of that which has passed, and the first of that which is coming,’ wrote Leonardo da Vinci, ‘thus it is with time present.’ On the banks of time, we bid farewell to the hours, months and years passed and we dream of the prospects the future holds in store. We see dreams, romances and ideals pass us by, but we know too that after suffering a loss a new flow is on its way. No two drops of water are the same and so we can never ‘step into the same river twice’ (Heraclitus), and yet all the drops together are part of the same flow.

As a child I could spend many hours playing on a small tributary of the Amstel, which flows between the meadows separating Amsterdam from Ouderkerk aan de Amstel. From a bridge I would throw a stick into the water before scampering off to a reed bed further along, where I would wait for ‘my’ stick to float past. The wait sometimes seemed endlessly long, and I started worrying about my stick. Where had it got to? When the stick eventually did appear, I would jump for joy next to the water. Why such exultation? Freud thought that children threw away their toys on purpose to overcome their separation anxiety – the coming and going of parents. Discarding and retrieving, until we can deal with the parting. I would usually toss some leaves and flowers after my stick so it wouldn’t have to continue its journey alone through the ‘endless lowlands’.

So many writers have used the river as a metaphor for time that Olivia Laing wonders in her essay To the River whether it is coincidence that the art of writing came into being in the vicinity of great rivers – the Euphrates, Tigris and Nile. The invention of the written word and the art of storytelling were as it were ‘nourished by river water’. Myths are dreamed up where rivers flow because when you write you are taking a plunge in time. The river doesn’t only flow outside us, like the landscape in which we can be and become, it is also the representation of inner time – that is, the river is also within ourselves.

‘The river is within us,’ T.S. Eliot wrote in The Dry Salvages, the poem – named after a group of islands off the coast of Cape Anne, Massachusetts – in which he returns to his childhood summers. The river is ‘waiting, watching and waiting,’ in the words of the poet, and is ‘patient to some degree’. He also warns us of all the possible dangers it brings: treacherous currents, silent fog and drowning. Rivers indicate a specific kind of time, not clock time, but ‘a time older than the time of chronometers.’ The river reminds us ‘what men chose to forget’ and recalls another time, not manifested in a straight line but in circles or loops, in which old and new, what has passed and what is to come are connected in a single flow.

*

Most of my childhood summers were spent on French rivers, the Loire, the Dordogne and especially the southern-French Gard, at a campsite near the famous aqueduct built by the Romans. As time has gone by since those summers, I have looked back more and more wistfully at that place, which has coloured my memories my whole life as an Arcadia. The Gard was still an inhospitable region at the time, with deserted villages, narrow mountain roads and craggy gorges, where canoes only rarely ventured. I remember the light which was so sharp and clear at noon that it seemed to come directly from heaven. I remember the penetrating aroma of lavender and wild thyme, and the sweet scent of resin from the pines, which dropped a carpet of dry pine needles on the ground that pierced straight through our espadrilles. I remember the singing of the crickets and the gurgling of the river when I lay alone in my little tent.

Seeing the river again every summer was a magical moment. As soon as the car came to a halt we leapt out and ran to the rock towering high above the river. Elated, we would point out the smallest change the course of the river had undergone in our eleven-month absence. The riverbank had grown a little wider here; an entire section had disappeared there; and a new rock had appeared over there. Everything was different and yet everything was also the same. It was still always our river, our place, our summer. Then like mountain goats we would scuttle over the rocks down to the bottom, finally having our long-awaited dive into the cool water.

We were in the water every day, where we swam from bank to bank and floated endlessly past the jungle of our daydreams, while kingfishers skimmed over the water right in front of us. I loved the lilting burble of the river coursing between the rocks and the earthy and gravelly smell of the water. I loved how the light fragmented on the surface of the water and the slight fear that came over me when the current unexpectedly dragged me along for a bit. I loved the heat of the sun which burnt my shoulders and the freshness of the water which cooled my sweaty skin.

About five years ago, shortly after the death of my father, I decided to return to that place on the river. I had never been back, but then I couldn’t wait any longer and undertook the journey in mid-winter. Why exactly I wanted to go back is a question I tried to answer in my novel Rivers Never Return (2019). I was struggling with the mourning process, I didn’t know exactly who I had lost – a loving father or a frantic hothead – and I hoped that a few memories would await me on the banks of the Gard which could tell me who that girl had been, who so confidently dived from the highest rocks and time and again defied her father’s decrees. I hoped that seeing the Gard again would soften the pain of losing my father because I loved the river, which was grand and threatening, savage as it was gentle, as I had loved my father.

After a journey of more than a week, first following the course of the Cure and the Saône in Burgundy and then sedately going down the Rhone valley, I finally arrived at the place next to the water where my tent had stood all those summers. But the river I had hoped to find again no longer existed. Time, like the river, had flowed on by thirty years and changed everything beyond recognition. I couldn’t find the river. The place where the broad, fast-streaming Gard had flowed was now a rocky plateau, with only a slender rivulet trickling over it. Some time went by before I realised that I was looking at the riverbed, above which I had always swum. Most of the water, like the memories of my childhood summers, had vanished for good.

A little upstream a nuclear power plant had been built, and its appetite for cooling water had reduced the once mighty and wild river to no more than a narrow stream. On the exposed plateau there were gullies and pools, containing brackish water in which plastic bags and other litter had been caught. I felt immense regret rising – regret that I had come back. Why hadn’t I cherished my memories instead of wanting to confront them with the present? When you chase after your memories you soon meet with disappointment. Standing on the banks of the vanished river I was overcome by melancholy, that eternal flow of lives and love, parting and departure, of something being well and truly over and done with. Thirty years later I was standing on the banks of the same river, but time had flowed in one direction and my memories in another; they seemed to have nothing to do with each other. I looked about in a daze and tumbled into the abyss of time, where I only came face to face with everything that was gone – the river, my childhood, my father.

A bit further towards the Roman aqueduct, just around the bend, the water in the low, slow-moving brook grew a little broader and deeper. Perching on a boulder, I gazed towards the far side, where the plane trees and cypresses stood on the banks like erstwhile pool lifeguards, and I saw a kingfisher skim over the water. So, they were still here. The cerulean blue of its feathers prompted images of the past to flash through my mind. The tent adorned with lavender flowers. The fires we made on the pebble beach. Swimming at night.

My memories were also partly stored in the landscape, however much it had changed over time. They twisted around the riverbank strewn with pebbles and branches and were hidden somewhere in the kingfisher’s blue plumage. My memories weren’t only dependent on my own thoughts but had also clung to the bamboo shoots on the beach and the sand and rocks on the riverbed. I discovered that I wasn’t the sole archivist of my memory.

All the time that had passed, and that had almost unrecognisably changed the landscape before me, was stored somewhere beneath the surface in me, at the edges of my consciousness; it merely needed a kingfisher’s dive to emerge. The past always resonates with each new moment that comes, as completely different as they might appear to us. Time is flowing water, and our memories are the riverbed as it were, the smaller and larger pebbles the river runs past. Every moment, every drop, has scraped along the riverbed of the past, over smooth and sharp-edged stones, and has churned up and absorbed something of this in its flow: a scrap of moss, a grain of sand; all of it determines the moment we are in now.

While writing the novel I was able to extricate myself from the confusion and deep melancholy that had overcome me after my father’s death. Writing created the distance – and so the space and insight – needed to tell a story, which represented a counterpoint to my loss, and this heralded the hope for a new beginning. As I was writing I took many dips in the river of my childhood summers and collected handfuls of pebbles from the riverbed and then skimmed them on the water in my novel: ‘All sorrows can be borne, if you put them in a story,’ as Isak Dinesen wrote.

On the last day of my stay on the Gard I explored the area around Uzès, which is on a hill above the source of the river Alzon. To my surprise I discovered the source of this tributary of the Gard in the valley. For the soft, mineral-rich water of the Alzon the Romans built the Pont du Gard. They transported it through ingeniously constructed water channels to the highest level of the aqueduct, and it was carried some fifty kilometres to the magnificent city Nîmes. This bridge was at the heart of my memories of my childhood river landscapes. Summer after summer I had swum beneath it, in the deep dark water, which sometimes swirled dangerously, looking up at the immense edifice above me, as though in doing so I was gazing at the immense past. But I had never seen with my own eyes the river that had been diverted over it centuries ago. I might have lost a river, the Gard of my childhood, but I had found a new one, the Alzon. This discovery eventually resulted in one of the closing scenes of my novel Rivers Never Return, in which the female protagonist stumbles on the source of the Alzon:

‘On all sides the valley is bounded by mountains and limestone cliffs. She found herself in a bowl-shaped delta, surrounded by trees, brooks and ruins of old watermills and towers. Chirping birds in the trees, above them snippets of bright-blue sky. It was a mythical landscape of rocks, water and times past, as though she were wandering through a Hercules Seger painting and she was the lonely wanderer at the river. She crossed a small stone bridge; the roaring water grew louder, and she suddenly found herself standing in front of the source of the Alzon. Out of the ground in front of her feet, the clear spring water bubbled up forcefully. Nothing could stem the water, which had been thrust up for centuries by underground lakes and rivers. This resplendence of water, she thought, this uninterrupted flow, broadening or narrowing, the same river, and yet always different. A river is singular and changeable, like life, but in the end its destination is always the same: the sea. Wild or calm, narrow or wide, every river or stream has a destination, and with it a purpose with which it seeks a way through the landscape.’ (p. 222)

River Valley, Hercules Segers, c. 1626 – c. 1630 (Rijksmuseum, Amsterdam)

Eindelijk begint de ochtendnevel weg te trekken en zie ik voor de eerste maal, dat de rotsen om mij heen zich als een soort zeemonster aftekenen op de vlakte van de Stille Zuidzee. Een lange, onregelmatige rij zwartachtige stenen met grillige vormen en van verschillende grootte. Het rif strekt zich uit van het westen naar het oosten. De kolossale steen waarop ik sta, vormt de westelijke grens van de rotsbank en ligt nog geen dertig vadem van de plaats waar mijn zeilschip is gezonken. De zee moet daar erg diep zijn want er is niets meer te zien van mijn schip, zelfs niet de toppen van de mast. Misschien is hij onder water wel van een steile rots naar beneden gegleden en zo de diepte in gesleurd.

Er is geen dorp of huis te zien. Maar het is land en ik sta op het punt dit land te betreden. Ik val op de grond en sla mijn vingers in het zand. De uitputting heeft mij compleet uitgezogen. Boven mijn hoofd blinken palmkruinen.
Langzaam kruip ik.

Weken liggen nu achter mij, onverdroten speurde en snuffelde ik op dit eiland maar vond geen enkel spoor van een gehucht of zelfs maar een paar huizen. Geen enkele rookpluim in de lucht dat op de aanwezigheid van mensen zou kunnen wijzen. Geen minaret of kloktoren, die ergens boven uitstak, geen molen op een verlaten helling, niets. Zelfs geen hut of een wigwam, helemaal niets! Als hier mensen wonen, dan kan dat alleen maar ondergronds zijn, want boven de grond is geen enkele mensenspoor te bekennen.
Ik ben hier volstrekt alleen, liefste. Ik zou zo graag hier samen met jou willen zijn, alleen met jou. Wanneer kom je?

Elke dag, bij de gloed van de zakkende zon, schrijf ik je een brief.
Steeds vraag ik je, smeek ik je, naar mij toe te komen.

Ik vertel je hoe ik voor de zoveelste maal de hoogste berg beklim, vanaf de top uitkijk op zee, in de hoop een schip te zien, maar telkens niet weet of het nou werkelijkheid is of verbeelding als ik in de mijlenverre verte een onscherpe top van een zeilmast waarneem, en dan in alle opgewondenheid blijf turen en turen, net zo lang tot mijn ogen pijn doen, om vervolgens ontgoocheld toe te zien hoe de (ingebeelde) zeilmast vervaagt en langzaam uit het zicht verdwijnt. Ik vertel je hoe ik door mijn knieën zak en op de grond val en als een kind schokkerig begin te huilen. Ik mis je, ik mis je zo erg.

Alles vertel ik je, alles wat ik meemaak. Alles wat ik zie en voel schrijf ik op, in de vurige hoop dat het jou bereikt. Over die hopeloos mislukte poging tot ontsnapping. Hoe ik moedeloos terugkeerde van die fatale kanotocht en met een bijna-doodervaring achter de rug afgemat in slaap tuimelde in m’n hutje en kort erna wakker schrok van een stem die zei: ‘Adam, doe wat je moet doen.’
Dit was geen mens die tot mij sprak, beslist niet – deze stem moet van God zijn.

Ik verhaal je over de geheime schatten van dit eiland, waar God mij liet aanspoelen. Ik vertel je over de baai die sierlijk uitloopt in een zandige landtong vol lelieblanke koraalbanken. Als jij hier bent, zal ik speuren naar geurige bloemen en kruiden om voor jou een verrukkelijk parfum te destilleren. Ik leg een koffieplantage aan, planten waarvan het glanzende groen getooid is met witte, zoete bloemen en de takken omhangen zijn met bruinrode bonen. De aanvallen van groene mieren trotserend, pluk ik de bonen, verwijder het vruchtvlees en laat de pitten drogen in de zon. Met gekookt water trek ik de meest verrukkelijke koffie. Ik zal roeren in je mok en net zo lang proeven, telkens een beetje suiker toevoegend, tot de koffie zoet genoeg is.

Elke morgen struin ik met een hengel en een netje van zeewier langs de oevers van een kreek, verborgen door een zoom van dicht struikgewas. Elke dag vang ik sappige vis voor jou.

Ik ontdek zwermen kwelende zwaluwen, haviken, bijen, vlinders, schildpadden, kevers, honingnippende vogels, kwinkelerende vuurvinken, zwavelgele kaketoes, eetbare schelpen. Ook tref ik een troep wilde geiten aan op de heuvels (het is een hele toer om melk aan ze te ontfutselen!) en een verzameling reuzenschildpadden met heerlijke, voedzame eieren.
Omgeven door guirlandes en slingerplanten die zich in wijde bogen tussen de bomen kronkelen, bekwaam ik mij in allerhande ambachten. Met roodgebakken aardewerk knutsel ik een tabakspijp in elkaar, ik hak hout, ik verbouw rijst en graan, maak vuur met buskruit, vlecht manden, schiet geiten, vil ze, hol een boomstam uit tot een kano, timmer een hut in elkaar, kerf streepjes in een paal om de dagen bij te houden. Ach, wat zou ik je graag deze heerlijke ambachten willen bijbrengen!

Een eiland omarmen is niet niks. Je moet ervoor vechten en bloeden. Maar wanneer ik als een salamander in m’n rotshol schuil en in de avond de ziltige wind zijn tonen hoor fluiten, dan weet ik dat jij binnenkort bij mij zult zijn en dat dan alles goed is.

We verbouwen samen een stuk land, we houden schapen en lammeren, langs het strand zoek ik eetbare schelpen en in de duizenden rotsspelonken vind ik vogelnesten met de heerlijkste eieren, die ik voor jou zal meebrengen.
In de warme jaargetijden ontluik je als een anjer in m’n armen en in de koude winters schuilen we in ons hutje met een zelfgemaakte houtkachel. ’s Avonds schep je een klont geitenvet in een pan, zet de peulen op het vuur en doet het deksel erop. Met onze baby op je rug gebonden schud je de peulen om.

Ik maak voor ons koeken van gerstemeel. Ik rooster rijst in een aarden pot. We genieten van ons maal bij een verkwikkende zeelucht.

’s Avonds wandel ik met blote voeten in het warme zand.
Op een eiland is de maan altijd groter en zijn de sterren talrijker. Dag en nacht droom ik van jou, ik droom van onze wandelingen in ’t maanlicht. Liggend in het zand, turend naar de horizon droom ik weg, wachtend op jouw komst.

Ik onderzoek elke vierkante meter, beklim duizend keer de heuvels en staande op de top geniet ik van schitterende panorama’s die elke dag weer een andere vorm en kleur aannemen. Soms overvallen mij nachtmerries over kannibalen tegen wie ik vecht, dan weer zijn het wilde beesten die mij achternazitten (en die ik soms te slim af ben).
Bij het vuur van kaarsstolpen breng ik je verslag uit. Tot diep in de nacht. Tot ik omval van uitputting. Ik val in slaap met het geluid van golven en zangvogels en ik word wakker bij het geluid van golven en zangvogels. Ik kan niet wachten tot wij samen in slaap vallen bij deze klanken.

De zon is heet en de regen soms laveloos. Ik knutsel een parasol voor je, die je in elkaar kan klappen en onder je arm dragen. Ik bedek hem met dierenhuiden, met het haar aan de bovenkant zodat de regen eraf kan glijden als van een luifel.

Duizenden zeezwaluwen leggen hun eieren tussen de glinsterende koraalbrokken. Zwaluwen die hun eigen jong onder de duizenden in vorm en kleur volkomen gelijke dieren feilloos herkennen. Zo zou ik ook jóu herkennen, blind, uit miljoenen.

De zuivere lucht, de tintelende zee vol heerlijke vis, de groene hellingen vol amandelbloesems, koffiebomen en mangobomen, het witte zand, de zoete geur van bloemen en bananen, het dauwdruppelend gras in de ochtend, het glanzende purper in de avond … en iedere dag de glimlach van ongestoorde vrede.
Kom toch, liefste, kom. Ik wacht op je.

Vanaf dat de zon de heuveltoppen met gloeiend geel overgiet tot het moment dat hij in vuurrood ondergaat, staat dit rijk tot onze beschikking. Wat een zorgeloze kalmte!

De inhaligste vrek ter wereld zou op dit plekje subiet van zijn hebzucht genezen. Hij kan zich kronen tot koning van de hele landstreek en niemand die dat kan betwisten, maar de behoefte aan deze titel is er stomweg niet: er bestaat immers geen macht. Er is geen baas of knecht. Er is geen geld, geen goud. Alles is samengesmolten tot één kalme, welluidende biotoop.
Hier is de vrede uitgevonden, lieverd.

Mijn maagd. Mijn onbevlekt, ongerept, onbewoond stukje aarde midden op zee, volkomen vrij van menselijke smet en plompheid, lieflijk in zijn veelbladerig gewaad en rijk in zijn vruchtbaarheid. Hier wil ik zijn met jou, liefste. Hier zullen wij kinderen maken, een gezin stichten. Hier, in dit nieuwe, kleine, ondoordringbare rijk te midden van het eeuwige blauw, en onder een zon die onverschillig voor de droefenis van de wereld elke avond z’n duizenden purperen tinten over ons uitstort. Hier, lieverd, hier beginnen wij een nieuw volk. Een nieuwe mensheid.

Langzaamaan zie ik het.
Langzaamaan omarm ik het.
Dit godvergeten eiland.
Ver weg, héél ver weg op zee. Een stuk onbedorven aarde, met wuivende palmen en paradijsvogels die de hemel inkleuren en waar de golven op de rotsen slaan en de branding bij ondergaande zon prismatisch explodeert. De mooiste en vredigste plek op aarde.
Langzaam zie ik het. Langzaam begrijp ik het.
Wij horen bij elkaar, liefste. Wij vormen een eiland, dit eiland. Hier ligt ons geluk. Hier, precies hier, wil ik met jou de schepping overdoen, Eva. Kom je?

Je Adam

At last the morning mist begins to disperse and for the first time I see the rocks around me standing out like a kind of sea monster against the surface of the Pacific. A long, irregular row of blackish stones in wayward shapes and varying sizes. The reef stretches from west to east. The colossal stone on which I’m standing forms the western border of the bank of rocks and lies not thirty fathoms from the place where my sailing ship sank. The sea there must be extremely deep, as there is nothing more to be seen of my ship, not even the tips of the mast. Perhaps once under water it slid downwards off a steep rock and was thus carried into the depths.

There is no village or house to be seen. But it is land and I am about to enter it. I fall to the ground and beat my fingers in the sand. The effort has utterly drained me. Above my head gleam the crowns of palm trees.
I crawl along slowly.

Weeks now lie behind me, I have searched and snuffled tirelessly around this island but found no sign of a settlement, not even the odd dwelling here or there. Not a single plume of smoke in the air that might point to the presence of human beings. No minaret or bell tower standing out, no mill on an abandoned hillside, nothing. Not even a hut or a wigwam, nothing whatsoever! If humans live here, it could only be underground, as above ground there is no trace of them to be found.
I am completely alone here, my dearest. I would so love to be here with you, alone with you. When are you coming?

Every day, in the glow of the setting sun, I write you a letter.
I keep on asking you, begging you, to come to me.

I tell you I’m climbing the highest mountain yet again, that I’m looking out from the summit at the sea, in the hope of seeing a ship, but each time I’m unsure whether it’s reality or fantasy when I discern the tip of a mast in the far distance, and then, in great excitement, I continue staring and staring, until my eyes hurt, only to watch in disillusionment as the (imagined) mast fades and slowly disappears. I tell you how I sink to my knees and fall to the ground and begin to sob like a child. I miss you, I miss you so much.

I tell you everything, everything I experience. Everything I see and feel I write down, in the fervent hope that it will reach you. That hopelessly failed attempt to escape. How I returned despondent from that fatal canoe journey and, with a near-death experience behind me, fell asleep in my little hut, completely spent, and shortly afterwards awoke with a shock to a voice saying: ‘Adam, do what you have to.’
This was no human speaking to me, certainly not – this must have been the voice of God.

I regale you with tales of the secret treasures of this island where God washed me up. I tell you about the bay which ends elegantly in a sandy tongue covered in lily-white coral banks. When you’re here, I will forage for fragrant flowers and herbs to distil a delightful perfume for you. I’ll start a coffee plantation, plants whose gleaming green is studded with white, sweet flowers, branches hung with brownish-red beans. Braving the attack of green ants, I’ll pick the beans, remove the flesh of the fruit and dry the pits in the sun. With boiled water I’ll brew the most exquisite coffee. I’ll stir your mug and keep tasting, each time adding a little sugar, until the coffee is sweet enough.

Every morning I’ll stroll with my fishing rod and net of seaweed along the banks of a creek, hidden by a seam of dense thicket. Every day I’ll catch succulent fish for you.

I discover flights of chorusing swallows, goshawks, bees, butterflies, tortoises, beetles, honey-sipping birds, trilling firefinches, sulphur-yellow cockatoos, edible shellfish. I also encounter a herd of wild goats in the hills (it’s quite a trek to worm some milk out of them!) and a collection of giant tortoises with delicious, nourishing eggs.
Surrounded by garlands and creepers which twist in wide arcs between the trees, I become skilled in all kinds of crafts. With terracotta clay I fashion a tobacco pipe, I cut wood, I cultivate rice and grain, make fire with gunpowder, plait baskets, shoot goats, flay them, hollow out a tree trunk to make a canoe, construct a hut, carve lines into a pole to keep track of the days. Ach, how I would love to impart these wonderful crafts to you!

Embracing an island is no small thing. You have to fight and bleed for it. But when I hide like a salamander in my cave and hear the whistling tones of the salty evening wind, then I know that you will soon be with me and that all is well.

Together we’ll cultivate a stretch of land, we’ll keep sheep and lambs, along the beach I’ll look for edible shellfish and in the thousands of caves among the rocks I’ll find birds’ nests with the most delicious eggs, which I will bring back for you.
In the warm seasons you’ll bloom in my arms and in the cold winters we’ll take shelter in our little hut with the wood stove we’ve built. In the evenings you’ll throw a knob of goat fat into a pan, place pea pods on the heat and cover them with a lid. With our baby bound to your back you’ll shake the peas around.

I’ll make us biscuits from barley flour. I’ll cook rice in an earthenware pot. We’ll enjoy our meal in the invigorating sea air.

In the evenings I walk barefoot on the warm sand.
On an island the moon is always bigger and the stars more numerous. Day and night I dream of you, I dream of our walks in the moonlight. Lying in the sand, staring at the horizon, I dream away, awaiting your arrival.

I explore every square metre, climb the hills thousands of times and standing on the top I enjoy stunning panoramas which take on a different shape and colour every day. Sometimes I’m overcome by nightmares about fighting cannibals or being pursued by wild beasts (which I sometimes manage to elude).
By candlelight I report it all to you. Until deep in the night. Until I’m so exhausted I can no longer remain upright. I fall asleep to the sound of waves and songbirds and awake to the sound of waves and songbirds. I cannot wait until we fall asleep to these sounds together.

The sun is hot and the rain sometimes relentless. I’ll craft a parasol for you, which you can fold up and carry under your arm. I’ll cover it with animal hides, with the hair on top so that the rain can run off as it does from a roof.

Thousands of sea swallows lay their eggs among the glistening chunks of coral. Swallows who unfailingly recognise their own young among thousands of creatures identical in shape and colour. In the same way I would recognise you, blind, among millions.

The clean air, the sea tingling with delicious fish, the green slopes covered in almond blossom, coffee trees and mango trees, the white sand, the sweet fragrance of flowers and bananas, the dew-dripping grass at dawn, the shining purple dusk … and every day the smile of undisturbed peace.
Come to me, my darling, come. I’m waiting for you.

From the time the sun pours its yellow glow over the hilltops to the moment it sets in fiery red, this kingdom is at our disposal. What carefree calm!

In this place the most voracious miser in the world would instantly be cured of his greed. He can crown himself king of the whole region, with no one to dispute his claim, but the need for such a title is simply absent: after all, no power exists. There is no boss or servant. There is no money, no gold. Everything fuses into a single, calm, harmonious biotope.
This is where peace was invented, my love.

My maiden. My immaculate, untouched, uninhabited patch of earth amidst the sea, entirely free of human blot and blundering, lovely in its copiously leafy robes and abundantly fertile. I want to be here with you, my love. Here we will make children, start a family. Here, in this new, small, impenetrable kingdom amidst the eternal blue, and under a sun which, indifferent to the world’s sorrows, pours thousands of shades of purple over us each evening. Here, my darling, here we will begin a new people. A new humanity.

Slowly I see it.
Slowly I embrace it.
This godforsaken island.
Far away, so far away at sea. A patch of unspoilt earth, with waving palms and birds of paradise which colour the sky, where the waves hit the rocks and the foam forms a prismatic explosion in the setting sun. The most beautiful and most peaceful place on earth.
Slowly I see it. Slowly I understand it.
We belong together, my love. We form an island, this island. Here lies our happiness. Here, precisely here, I want to recreate creation, Eve. Are you coming?

Yours,
Adam

Shakespeare, dakloos, schraapt zijn keel. Het kleine gezelschap, dat al niks zei, valt stil. Dat geeft Shakespeare de gelegenheid te doen alsof hij schichtig om zich heen kijkt. Dan neemt hij het woord, dat hij eigenlijk al heeft vanaf het moment dat hij zijn keel begon te schrapen.

Maar weet niet wat hij moet zeggen. Houdt zijn mond. Schraapt zijn keel opnieuw, nu zonder betekenis.

Het kleine gezelschap is bijeen in een parkeergarage bij een supermarkt. Om de tijd door te komen. Om elkaar te vertellen over de wereld waar ze allemaal in rondlopen. Rondhangen, op betonnen muurtjes zitten of tegen geparkeerde auto’s leunen. De regen valt uit de hemel, de wind blaast een deel ervan naar binnen. Natte betonnen vloer. Opeenhoping van opgewaaid afval achter de auto’s en de pilaren. Verpakkingsmaterialen, blikjes, mondkapjes.

Dan vraagt Wittgenstein, ook dakloos, of hij een verhaal mag vertellen. En steekt meteen van wal:

‘Terwijl er tijdens de dierenshow tussen de konijnen een lijk wordt gevonden, houdt de regisseur een voorbijganger tegen. Hij wil wat zeggen, maar er komt nog een andere regisseur aanlopen. Die roept, alsof hij een overwinning heeft behaald: Ik had toch beloofd dat ik het niet zou vergeten? Hier ben ik dan! In de gang bij de slaapkamer. Dat had ik nog moeten zeggen: het verhaal speelt in een slaapkamer. En gedeeltelijk in de gang bij de slaapkamer. Daar is hij dan. En daar staan oude archiefkasten met in de laden de afgedragen kleding uit andere tijden. Trek zo’n la open en je ziet broeken waar je nog in kunt schilderen en ondergoed waar je poetslappen van kunt maken. En in een andere la: schoenen die je in de bomen kunt hangen, als nestkastjes voor de vogels.’

Nu krijgt het gezelschap bezoek van een veelbelovende maar wat afwezige choreograaf. Die loopt in een strakke lijn over het beton, mindert vaart bij een van de pilaren, staat stil bij het opeengehoopte afval. Maakt een halve draai op zijn standbeen, trekt zijn speelbeen bij.

Hier had ik wel even een foto van willen maken, zegt Diderot, ook dakloos. Er begint een rustige koelte het tafereel in te stromen.

Je zou haast niet zeggen dat deze wereld een hel is. In de huizen in de omgeving van de parkeergarage zitten de bewoners naar hun laptops te kijken en op hun telefoons, en hopen dat er iemand iets ergs heeft gezegd. Als het heel erg is, reageren ze. Hun kanonnen schelden erop los.

Een wethouder vindt de kracht om haar laptop dicht te doen, en begint na te denken over de toespraak die ze morgen moet houden. Ze debatteert op verongelijkte toon maar altijd met verve. Daarom heeft ze er ook plezier in zich voor te bereiden. Ze denkt na over voordelen en nadelen, van wat dan ook, en dat noemt ze: haar standpunt overwegen. En ze trekt haar zelfstandigste gezicht, ook als er niemand kijkt. Dan gaat ze naar de badkamer om in de spiegel te kijken. Restanten van haar idealen zijn op de een of andere manier nog zichtbaar. Hoe? Misschien is het in de lichte wanorde van haar haar. Of is het de leesbril, die ze achteloos op haar haar heeft gezet, als een merkwaardige diadeem. Wat te denken van de gesubsidieerde windmolenparken? Van de gesubsidieerde megastallen? Van de gesubsidieerde datacenters? Van de gratis bedreigingen die de sociale media op haar afvuren?

Halverwege haar overwegingen gekomen, bevindt ze zich niet meer in haar badkamer. Ze weet niet waar ze is. Ze staat in gedachten voor twee bij elkaar gezette megastallen en luistert naar het zoeven van twintig windmolens. Ze zit in gedachten in het gemeentehuis en peilt de stemming van de burgemeester. Ze voelt zich een influencer. Ze zit achter haar laptop en wil een redevoering schrijven. Maar er is geen regisseur die zegt: doe het.

Een Onbekende rijdt op zijn brommer de parkeergarage in. Rijdt een rondje, geeft gas en neemt de helling die naar de eerste verdieping voert. Rijdt een rondje op de eerste verdieping, geeft gas en scheurt door naar de tweede verdieping. Waar Shakespeare, Wittgenstein en Diderot in gesprek zijn met de choreograaf, ze noemen hem Noerejev. En omdat Noerejev niet goed stil kan staan, is het hele gezelschap overeind gekomen. Ze staan allemaal wat heen en weer te bewegen. Hun standbenen veranderen in speelbenen terwijl hun speelbenen standbenen worden. Ook de jonge dakloze Van Gogh, die zich in het gesprek heeft gemengd, net als zijn vriend de nog jongere dakloze Scarlatti. En de tot nu toe zwijgzame maar alom gewaardeerde Tesselschade.

En daar nadert de Onbekende op zijn brommer. Remt af, geeft terwijl hij afremt nog een paar keer gas om lawaai te maken, staat nu stil en zet zijn motor uit.

Diderot vraagt: ‘Wat kom jij hier doen?’

De Onbekende zegt: ‘Allo, ik ben Jean-Henry. D’Anglebert. Ook in Arcadië heers ik. Of laat ik zeggen: ik ben er ook geweest. Nee, beter, ik ben er ook altijd geweest. Ik ben zogezegd in de wereld maar ook in Arcadië. Voor mij is dat hetzelfde.’

Dat laatste is geen volzin, het is een zucht.

Sommige bewoners van de huizen in de omgeving zijn nu voor hun ramen gaan staan, die uitkijken op de wereld. Ze zien op naar de lucht boven de supermarkt en de parkeergarage. Ze hebben hun laptops dichtgeklapt en hun telefoontjes omgekeerd neergelegd op hun tafels. Ze waarschuwen elkaar met gebaren. Er komen ganzen overvliegen, een onstabiele V die recht op een onbekend doel afvliegt. En de geluiden die ze voor elkaar maken, worden ook gehoord door de daklozen in de parkeergarage. De choreograaf, ook regisseur, houdt zijn wijsvinger voor zijn lippen. Onnodig, iedereen is stil. En luistert.

Nog meer ganzen in de lucht, het zijn er vijftien. Of zestien, of zeventien. En daar: achtendertig. Ze strijken neer tussen de ganzen in de weilanden, waar de wethouder bij vlagen in gedachten vertoeft. Het zijn er honderd, duizend, rusteloos op zoek naar rust.

Het regent niet meer. De late zon schijnt door de randen van de wolken aan de horizon. Het is donker, maar het is ook nog licht. Je kunt sterren zien en de grote maan komt op.

Via het kortetermijngeheugen kom je in het langetermijngeheugen. En van daaruit weer terug in het kortetermijngeheugen. Als een mol die zijn gangen heeft gegraven en op zoek is naar hij weet niet wat. Hij komt de andere mollen tegen en ze beraadslagen: in welke gang gaan ze feestvieren? Als het zover is. Dan begint de heel erg lange termijn.

Shakespeare, homeless, clears his throat. The small party, which had said nothing to begin with, falls silent. It gives Shakespeare the opportunity to pretend to glance around furtively. Then he takes the floor, which had been his from the moment he started clearing his throat.

But doesn’t know what to say. Says nothing. Clears his throat again, this time to no purpose.

The small party has gathered in a multi-storey car park next to a supermarket. To pass the time. To tell one another about the world in which they all wander around. Hang around, perch on low concrete walls or lean against parked cars. Rain falls from the sky, the wind blows some of it inside. Wet concrete floor. Accumulation of windblown detritus behind the cars and the pillars. Packaging, cans, face masks.

Then Wittgenstein, also homeless, asks if he can tell a story. And launches straight in.

‘When a dead body is found among the rabbits during the animal show, the director stops a passer-by. He wants to say something, but then another director approaches. He shouts, as though he’s triumphed: I told you I wouldn’t forget, right? Here I am! In the corridor outside the bedroom. I should have said: the story is set in a bedroom. And partly in the corridor outside the bedroom. So there he is. And over there are old filing cabinets with drawers filled with the threadbare clothes from yesteryear. Open one such drawer and you’ll see trousers you can paint in and underwear you can use for cleaning rags. And in another drawer: shoes you can hang in the trees as nesting boxes for the birds.’

Now the party is joined by a promising but somewhat absent-minded choreographer. He walks across the concrete in a straight line, slows down beside one of the pillars, halts in front of the heaped rubbish. Does a half-turn on his supporting leg, pulls up his working leg.

I would’ve liked to have taken a photo of that, says Diderot, also homeless. A gentle breeze is beginning to sweep across the scene.

You wouldn’t know that this world is hell. The occupants of the houses near the car park are staring at their laptops and at their phones, hoping someone has said something bad. If it’s really bad, they’ll react. They’ll bring out the big guns and let rip.

A councillor finds the strength to close her laptop and starts thinking about the talk she’s due to give tomorrow. She tends to sound aggrieved but passionate in debates. That’s why she enjoys preparing herself. She thinks about pros and cons, of anything, it’s what she calls: considering her position. And she’ll put on her most nonpartisan face, even when no one’s watching. She’ll go into the bathroom to look in the mirror. Somehow or other, remnants of her ideals remain visible. How? Perhaps it’s the slight unruliness of her hair. Or the reading glasses, which she’s casually pushed into her hair, like a strange tiara. What to make of the subsidised wind farms? The subsidised factory farms? The subsidised data centres? The free threats fired at her on social media?

Halfway through her reflections, she no longer finds herself in her bathroom. She doesn’t know where she is. In her mind, she stands in front of two adjacent factory farms and listens to the swooshing of twenty wind turbines. In her mind, she’s at the town hall, gauging the mayor’s mood. She feels like an influencer. She’s at her laptop and wants to write a speech. But there’s no director to say: go ahead.

A Stranger enters the car park on his motorbike. Rides around, accelerates and ascends the ramp leading to level one. Rides around the first floor, accelerates and zips up to level two. Where Shakespeare, Wittgenstein and Diderot are having a conversation with the choreographer; they call him Nureyev. And because Nureyev isn’t good at standing still, the whole party has got to its feet. They’re all swaying back and forth. Their supporting legs turn into working legs, while their working legs become supporting legs. This includes the young homeless Van Gogh, who has joined the conversation, just like his friend, the even younger homeless Scarlatti. As well as the still silent but well-liked Tesselschade.

The Stranger approaches on his motorbike. Slows down, and while he slows revs a few times just to make a noise, stops and switches the engine off.

Diderot asks: ‘What are you doing here?’

The Stranger says: ‘Allo, my name is Jean-Henry. D’Anglebert. I’m the king of Arcadia. Or let’s say: I’ve been there. Or rather, I’ve always been there. I’m in the world, if you will, but also in Arcadia. To me it’s one and the same.’

The latter is not a complete sentence, it’s a sigh.

Some of the occupants of the nearby houses are standing in front of their windows overlooking the world. They glance up at the sky above the supermarket and the car park. They’ve closed their laptops and have put their phones face down on their tables. They warn each other with gestures. Geese fly over in an unstable V heading straight for an unknown destination. And the noises they make for one another are also heard by the homeless in the car park. The choreographer –and director – raises his index finger to his lips. Unnecessarily – everybody’s quiet. And listening.

More geese in the air, fifteen in total. Or sixteen, or seventeen. And over there: thirty-eight. They alight among the geese in the meadows, where the councillor’s mind wanders from time to time. A hundred, a thousand, restless in search of rest.

It has stopped raining. The late sun illuminates the edges of the clouds on the horizon. It’s dark, but it’s still light too. The stars are out and the full moon is rising.

Short-term memory leads to long-term memory. And from there you go back to short-term memory. Like a mole that’s dug its burrows and is looking for it knows not what. It comes across the other moles and together they deliberate: in which burrow are they going to party? When it’s time. And the very long-term begins.

I 
Een keurige man en een doorleefde man zitten in een achtertuin en kijken naar een vuur. De doorleefde man probeert zijn nieuwe sigaret aan te steken met het voorgaande exemplaar. De keurige man is met ducttape en een dik touw vastgebonden aan zijn klapstoel. Het touw snijdt in zijn welvaartsbuikje, dat is gestoken in een spierwit, strak gesteven overhemd.
‘Het is gek,’ zegt de doorleefde man. ‘Het ene moment heb je zo’n kleine baby in je handen, helemaal afhankelijk van jou en voortdurend op zoek naar contact. En twintig jaar later kunnen jullie niet eens meer op dezelfde bank zitten, omdat het ongemakkelijk voelt als jullie knieën elkaar per ongeluk raken. Herken je dat?’
De keurige man probeert te verzitten. In plaats daarvan verplaatst hij de hele klapstoel twee centimeter naar links. Hij zit goed vast. ‘Sorry,’ zegt hij. De doorleefde man blaast zijn rook uit in kringetjes en tuurt ze gebiologeerd na.
‘Ik bedoel, als kind leer je praten, gewoon zeggen wat je bedoelt en wat je wilt. Snap je? Maar dan – als het erop aankomt – verandert dat langzaam in het uitwisselen van lege woorden. Niet praten. Alleen geluid. Trillingen!’
‘Mijn kinderen zijn nog wat jonger,’ mompelt de keurige man.
‘Ach ja, misschien heb ik het ook wel verkeerd gedaan. Ik hoop dat het bij jou anders uitpakt. Ik bedoel, ik ken je verder niet, maar toch.’
‘Dankjewel,’ zegt de keurige man. Hij probeert zijn bierflesje naar zijn mond te brengen, maar het touw om zijn lichaam laat het niet toe. De doorleefde man staat op, neemt het flesje over en zet het tuitje voorzichtig aan de mond van zijn gast. ‘Hoofd naar achter. Ik houd m’n hand er wel onder.’
De keurige man opent zijn mond.
Voorzichtig begint de doorleefde man te schenken, zijn sigaret bungelend in zijn mondhoek. De keurige man klokt het bier weg, het hoofd achterover, totdat hij het tempo niet meer kan bijbenen. Hij hikt en proest. Bier druipt over zijn kin en verdwijnt in de boord van zijn witte overhemd. De zweetplekken onder zijn oksels zijn zo groot dat ze onder zijn over elkaar geslagen armen uit piepen.
‘Ik ga een doekje halen,’ zegt de doorleefde man. ‘Ambtenaren kunnen gewoon niet zo goed zuipen, ik was het even vergeten. Mijn excuus.’

II 
Die ochtend had de keurige man al getwijfeld aan dat spierwitte overhemd. Moest hij dat nou wel aantrekken, precies op de dag van de tuincontrole? Het laatste wat hij wilde was overkomen als een wereldvreemde kantoorklerk. Zo eentje die vanonder een systeemplafond de levens van andere mensen moeilijk maakt. Maar het overhemd lag klaar op de stoel, naast zijn sokken, onderbroek en pantalon. Alles was al zorgvuldig gestoomd en gestreken door zijn vrouw.
Met zijn overhemd nog open liep de keurige man de trap af, naar de woonkeuken. Daar stond zijn vrouw de broodtrommels klaar te maken. Nog tien minuten en dan zou ze de ontbijttafel dekken en de kinderen wakker maken. Om half acht stipt zouden ze samen alles weer opruimen – hij de afwas, zij de ontbijtproducten – en elkaar gehaast een fijne dag kussen.
Hij at twee bruine boterhammen met ei en avocado. Zijn gedachten dwaalden af naar de open dag op de scheepswerf in het dorp, een paar weken eerder. Hij was er alleen heengegaan; de jongens waren naar voetbal en zijn vrouw wilde de voorraadkasten aanpakken. De scheepsbouwers lieten zien hoe hout gebogen wordt. Met drie man sterk dansten ze om de gestoomde planken heen. Ze plaatsten houtklemmen, snel en als een geoliede machine, zonder tussentijds ook maar iets te hoeven overleggen. Naderhand vertelde de voorman dat je het in een keer goed moest doen, zonder treuzelen en zonder te praten. Iedereen moest vooraf zijn taak kennen. Zo deden ze het al generaties lang.
‘Een beetje zoals mijn vrouw en ik geen tijd meer hebben om te praten omdat we rechtschapen kinderen proberen groot te brengen in een kromme wereld,’ had de keurige man gegrinnikt. De timmerman had hem meewarig aangekeken.
‘Hallo? Siep? Zijn we er nog?’
‘Sorry, lieve, ik ben nog niet wakker. Heb je voor mij wat extra brood ingepakt? Ik heb een lange dag.’
‘Hm?’
‘Ik heb een lange dag. Het is tuincontrole.’
‘Waarom moet jij dat weer doen? Gaat er iemand mee?’
‘Nee, het is maar een kleine wijk.’
‘Maar ook een slechte wijk.’
Zijn vrouw klikte de broodtrommels dicht met extra venijn. Dat deed ze altijd als ze bezorgd was. Eigenlijk voortdurend, vooral sinds de kinderen er waren. Soms
hoorde hij het geluid op kantoor nog steeds. Bij de voordeur knoopte ze zijn overhemd dicht, helemaal tot aan het bovenste knoopje.

III 
Het vuur knispert luid. Zo nu en dan vallen er kleine vonkjes op de kleren van de mannen. De doorleefde man deert het niet, de keurige man zit nog altijd vastgebonden op zijn stoel. Naast zweet en bier zitten er nu ook kleine brandgaatjes in zijn witte overhemd. Het bovenste knoopje snijdt in zijn keel.
De keurige man zegt: ‘Afijn, ik kan het niet mooier maken. Het onkruid moet weg, het witgoed naar de stort, even die vuilniszakken in de container, kattendrollen opruimen, enzovoorts. Doet u dat niet, dan zijn we genoodzaakt een hoveniersbedrijf langs te sturen en de kosten op u te verhalen.’
‘Ik heb geen geld voor tuingereedschap.’
‘Maar u heeft wel geld voor een grote televisie.’
‘Dat komt omdat ik geen tuingereedschap heb.’
‘En een koelkast in de voortuin?’
‘Het is winter, dat ding verbruikt veel stroom.’
‘Toch zal je tuin opgeruimd moeten worden.’
De doorleefde man staat op. Hij gaat voor de keurige man staan. Zijn joggingbroek zit losjes om zijn heupen. De touwtjes waarmee je de boord kunt verstellen hangen er werkeloos bij. Onhandig friemelt hij eraan.
‘Alsjeblieft, niet doe-’
‘Nee, ik wil iets laten zien.’
De doorleefde man gaat nog iets dichterbij staan. Zijn knieën raken nu de benen van de keurige man. Hij trekt aan het linkerkoord van de broek. Aan de andere kant verdwijnt het touwtje daardoor in de elastische band. De doorleefde man peutert het uiteinde opnieuw tevoorschijn; het puntje van zijn tong steekt uit zijn mond. Dan ademt hij diep in, trekt zijn buik naar binnen en bindt de beide touwtjes aan elkaar vast. Zodra hij gaat zitten, schiet de strik weer los. Zelfvoldaan kijkt hij op, alsof hij zojuist een prestatie van formaat heeft geleverd.
‘Kijk, zo gaat dat dus. Betaal ik de ene rekening, dan heb ik geen geld voor de andere. Koop ik tuingereedschap, dan heb ik geen eten. Ga ik op mijn knietjes het onkruid wieden, dan heb ik geen energie meer voor sollicitatiebrieven. Schrijf ik geen sollicitatiebrieven, dan ben ik helemáál de sjaak.’
‘Ik begrijp het,’ zegt de keurige man.
‘Nee, dat doe je niet. Maar ik waardeer het dat je het probeert.’

IV 
Die ochtend was de doorleefde man de dag begonnen met een kop Senseo en een halve joint. Hij moest eerst maar naar de winkel. Hij trok zijn jas aan en zocht zijn sleutels. Waar waren die toch? Niet onder de folders op de salontafel. Hij liep naar de keuken, zocht op de ontbijttafel, verplaatste koffiekopjes met aangekoekte bodempjes bruine drek. Stond het hier gister ook al zo vol?
De kat miauwde om eten.
‘Ja, ja – rustig maar.’
Hij haalde een geopend blikje kattenvoer uit de koelkast, spoelde een vork af onder de hete kraan en schepte het vlees in het Tupperware-bakje waar hij gisteravond stamppot zuurkool uit had gegeten. Dat had de buurvrouw gemaakt. Die was ook maar alleen en sinds haar maagverkleining kon ze niet veel meer eten, zei ze. Ze zei het wel vier tot zes keer per dag. Soms liet hij daarom de gordijnen dicht. De kat vleide zich tegen zijn benen.
‘Baasje gaat naar de winkel. Maar eerst even ruimte maken hier.’ De doorleefde man maakte een warm sopje en gooide er zoveel mogelijk vuile vaat in. De mouwen van zijn jas werden nat, maar om ‘m nou weer uit te doen terwijl hij zo toch naar buiten zou gaan, dat sloeg ook nergens op. Woest begon hij te schrobben, maar het vuil op de borden leek wel ingebrand. Bovendien stond het afdruiprek nog vol met schone vaat van de week ervoor. De doorleefde man droogde zijn handen en drukte het Senseo-apparaat opnieuw aan.
Eerst koffie.
In de middag appte hij zijn zoon. Hij zat op de bank bij het woonkamerraam, nog altijd in zijn jas. Er verschenen twee blauwe vinkjes, net zoals bij zijn andere berichten. Onbeantwoorde kreten in de woestijn, zoals de berichten van mensen die via Marktplaats nieuwe liefdes, reisgenoten en wandelmaatjes proberen te vinden.    Nog wat uit te houden op het werk? Fijne verjaardag, gr Pa. Nog belang bij die vishengel + toebehoren? Kwam Richard tegen, die van de middelbare, hij doet de groeten. Hij wist niet eens zeker of zijn zoon nog wel hetzelfde nummer had. Misschien kwamen alle berichten al maanden aan bij een of andere raddraaier die de telefoon had gekocht op de zwarte markt. Hij zou kunnen bellen om te kijken wie er op zou nemen. Of er überhaupt iemand op zou nemen. En als hij zijn zoon dan aan de lijn zou krijgen, dan zou hij sorry zeggen en ‘natuurlijk hou ik wel van je’ en al dat soort dingen meer. Maar nu moest hij eerst naar de winkel.

V 
De meeste mensen hadden de gordijnen nog dicht, ook al was de keurige man laat begonnen aan zijn ronde. Het werk was in principe simpel: alle voortuinen in het aan hem toegewezen gebied beoordelen aan de hand van een checklist. Was er sprake van hinderlijke begroeiing (zichtbaar vanaf de straatkant), rondslingerend afval (voorbeeld: vuilniszakken, witgoed, afgedankte meubels e.d.) of vernieling (voorbeeld: gesneuvelde ramen, verrotte hekjes e.d.) dan moest hij aanbellen en een formele waarschuwing uitdelen.
Het probleem was dat niemand opendeed. Sommigen hadden de bel onklaar gemaakt. Anderen hadden de deur beplakt met leuzen als: BLIJF VAN MIJN BEL AF en WORD WAKKER!!! MEDIA = VIRUS. Eén persoon zat bij het raam en staarde hem aan zonder de deur te openen, zelfs na drie keer bellen. De keurige man had gezwaaid en daarbij zijn notitieblok tussen het metershoge onkruid laten vallen.
In de middag trof hij een tuintje dat aan werkelijk alle voorwaarden voor een berisping voldeed. Een doorleefde man in een winterjas deed open. Om een of andere reden waren zijn mouwen doorweekt. Het water was opgetrokken tot aan zijn ellebogen, maar het leek hem niet te deren. Onmiddellijk begon de man te praten, een sjekkie bungelend in zijn mondhoek.
‘Ik wilde net naar de winkel.’
‘O, het duurt niet lang, het gaat even om de staat van uw voortuin. Ik zie dat het wat overwoekerd raakt. Bij de corporatie willen we de mensen stimuleren om hun eigen wijk op orde te houden, dat is voor iedereen wel zo prettig.’
‘Kom maar binnen. Ik ben Harco, trouwens.’
‘Dat is niet nodig, het gaat puur om het perceel om het huis hee-’ Voor de keurige man er erg in had, greep de man die zichzelf Harco noemde hem bij zijn bovenarm. Opnieuw viel het notitieblok op de grond. Hij wilde bukken om het op te pakken, maar de greep was sterker dan hij had verwacht. ‘Bakje erbij,’ gebood de man. ‘Gewoon, van mens tot mens.’
De greep verlichtte.
De keurige man tuurde naar zijn notitieblok. Hij had er nog geen enkele mond-tot-mond-waarschuwing in kunnen noteren en briefjes in de brievenbus werkten simpelweg minder goed, was uit vorige rondes gebleken. ‘Een bakje kan geen kwaad,’ besloot hij. ‘Dan kan ik direct horen hoe we u het beste kunnen helpen, daar zijn we bij de corporatie altijd benieuwd naar.’
De doorleefde man trok hem naar binnen – de keuken door – linea recta richting de achtertuin. Daar scheen de zon nog tot laat in de middag en was het keurig opgeruimd, beweerde hij. Wel verontschuldigde de doorleefde man zich voor de rommel in de keuken. Hij was druk geweest met de grote boodschappen, vandaar.

VI 
Het vuur smeult na. De doorleefde man en de keurige man zitten tegenover elkaar en kijken naar de gloeiende stukken hout. Op de grond liggen een hoopje touw en wat stukken ducttape. De geur van frituur walmt uit het schuurtje.
‘Waarom had je me eigenlijk vastgebonden?’
‘Omdat jij er zo eentje bent die van de klok is. Altijd rennen, vliegen, draven. Net als mijn zoon. Nergens meer tijd voor, zeker niet voor een gesprek.’
‘Dat is misschien wel waar, ja.’
‘Luister, hoe heet je eigenlijk, meneer de controleur?’
‘Siep.’
‘Ben jij gelukkig, Siep?’
‘Ja, ik weet niet. Ik denk daar niet zo over na.’
‘Wat vind je leuk om te doen?’
‘Pfoe. Ja, ik heb laatst een drone gekocht. Nog niet heel veel aan toegekomen. En nou ja, wandelen met mijn vrouw, dat soort dingen. Ze zal wel bezorgd zijn trouwens, ik moet er zo wel vandoor -’
‘Siep, moet je luisteren. Wij zijn niet zo verschillend, jij en ik.’
De doorleefde man knijpt zijn ogen samen en bestudeert zijn gast. Dan pakt hij een bitterbal, zet zijn tanden erin en vloekt hartgrondig.
‘Te heet?’
‘Nee, gewoon godverdomde lekker. Neem er ook eentje.’
Onzeker pakt de keurige man een bal uit het Tupperware-bakje. Op de bodem zit harde bruine smurrie vastgeplakt.
‘Dankjewel. Lekker, hoor.’
De doorleefde man glundert. Hij steekt zijn sigaret opnieuw aan en zegt: ‘Eerlijk, ik wilde ook gewoon eens een echt mens spreken. Van de instanties, weet je wel. Kijken of jullie nou echt… zó zijn. Zoals ze zeggen.’
‘Hoe?’
‘Gewoon, azijnpissers. Verklikkers. Nazi’s.’
‘Aha.’
‘Maar jij doet ook maar gewoon je best, eigenlijk.’
De keurige man tuurt naar het overgebleven stukje bitterbal. Op de onderkant van de bal zit ook al smurrie, het lijkt wel wat op kattenvoer. Dan schraapt hij zijn keel en zegt: ‘Ja, maar waarom eigenlijk? Waartoe?’
‘Breek me de bek niet open.’ De doorleefde man staat op, plotseling onrustig. ‘Maar ik moet nu echt naar de winkel. Hij gaat zo dicht.’
De keurige man klopt het paneermeel van zijn broek. De doorleefde man drukt hem een laatste bitterbal in de handen en pakt een gehavende boodschappentas uit het schuurtje. Vanuit de deuropening wijst hij naar het overwoekerde bloemperk op de hoek.
‘Zeg, hoort dat stuk ook bij mijn verantwoordelijkheden?’
‘Nee,’ antwoordt de keurige man. ‘Dat is gemeenschapsgrond. Dat moeten we samen doen. Geen zorgen.’

I 
A spruce man and a world-weary man are sitting in a back garden, looking at a fire. The world-weary man is trying to light a new cigarette with his previous one. The spruce man is bound to a folding chair with duct tape and a thick rope. The rope is cutting into his middle-class paunch, which is clad in a brilliant-white, crisply starched shirt.
‘It’s mad,’ the world-weary man says. ‘One moment you’re holding a tiny baby in your hands, completely dependent on you and constantly looking for contact. And twenty years later you can’t even sit on the same couch because it’d feel awkward if your knees happened to touch. D’you know the feeling?’
The spruce man tries to shuffle. Instead, he moves the entire folding chair two centimetres to the left. He is tightly bound. ‘Sorry,’ he says. The world-weary man exhales circles of smoke and stares at them mesmerised.
‘I mean, as a kid you learn to talk, to say just what you mean and what you want. You know? But then – when it comes to the crunch – that slowly turns into exchanging empty words. Not talking. Just sound. Vibrations!’
‘My children are still a little younger,’ the spruce man mumbles.
‘Ah well, maybe I also did it wrong. I hope things work out differently for you. I mean, I don’t know you, but anyway.’
‘Thanks,’ the spruce man replies. He tries to lift the bottle of beer to his mouth, but the rope around his body prevents him from doing so. The world-weary man gets up, takes the bottle and carefully places the lip against his guest’s mouth.
‘Bend your head backwards. I’ll keep my hand beneath it.’
The spruce man opens his mouth.
Carefully the world-weary man starts pouring, his cigarette dangling from the corner of his mouth. The spruce man gulps down the beer, his head bent backwards, until he can’t keep up with the flow. He coughs and splutters. Beer trickles over his chin and disappears into the collar of his white shirt. The sweat marks beneath his armpits are so large that they can be seen beneath his folded arms.
‘I’ll get a cloth,’ the world-weary man says. ‘Civil servants just aren’t any good at downing, I’d forgotten. My apologies.’

II
That morning the spruce man had been in two minds about this brilliant-white shirt. Should or shouldn’t he wear it, on the very day of the garden inspections? The last thing he wanted was to come across as an otherworldly office clerk. One of those who sit beneath a modular ceiling and made other people’s lives difficult. But the shirt had been ready on the chair, next to his socks, underpants and trousers. Everything had already been meticulously steamed and ironed by his wife.
With his shirt still open, the spruce man had gone downstairs to the open kitchen, where his wife had been preparing the lunch boxes. In another ten minutes she would prepare the breakfast table and wake the children. At half-past-seven on the dot they would clear up everything together – he the washing up and she the breakfast things – and hurriedly kiss each other goodbye.
He had eaten two brown sandwiches with egg and avocado. His thoughts had wandered to the open day at the shipyard in the village, a few weeks ago. He had gone alone; the boys had been at football and his wife had wanted to sort out the store cupboard. The shipbuilders had shown how they bent wood. A group of three men had danced around the steamed planks. They had placed wood clamps, swiftly and like a well-oiled machine, without having had to discuss the least thing during the process. Afterwards the foreman had said that you had to get it right the first time, without dawdling and without talking. Everybody had to know their tasks beforehand. They had been doing it like this for generations.
‘A bit like how my wife and I no longer have time to talk because we’re trying to raise upright children in a crooked world,’ the spruce man had chuckled. The carpenter had looked at him pityingly.
‘Hello Siep? Are you still there?’
‘Sorry, darling, I’m not awake yet. Did you pack me some extra bread? I’m going to have a long day.’
‘Mm?’
‘I’m going to have a long day. Garden inspections.’
‘Why do you have to do that again? Is someone going with you?’
‘No, it’s just a small area.’
‘But a bad one too.’
His wife had snapped shut the lunch boxes with extra vitriol. She always did so when she was worried. In fact, constantly, especially since they had had children. Sometimes he could still hear the sound at his office. At the front door she had buttoned up his shirt, right up to the top button.

III
The fire is crackling loudly. Every now and again little sparks fall on the men’s clothes. This doesn’t bother the world-weary man; the spruce man is still tied up on his chair. As well as sweat and beer, there are now also tiny burn holes in his white shirt. The upper button is chafing his throat.
The spruce man says: ‘Well, I can’t make the situation sound better than it is. The overgrowth must go, the white goods must be taken to the dump; the bin bags put in the container, clean up the cat shit and so on. If you don’t, we’ll be forced to contract a gardening company and send you the bill.’
‘I don’t have the money for gardening tools.’
‘But you do have money for a large television.’
‘That’s because I don’t have gardening tools.’
‘And a fridge in the front garden?’
‘It’s winter – that thing uses tonnes of electricity.’
‘Even so, your garden will have to be tidied up.’
The world-weary man gets up. He stands in front of the spruce man. His sweatpants hang loosely around his hips. The drawstrings for adjusting the waistband hang idly by. He awkwardly fiddles with them.
‘Please, don’t do –’
‘No, I want to show you something.’
The world-weary man shifts a little closer. His knees touch the spruce man’s legs. He pulls the left drawstring on his trousers. This causes the string on the other side to disappear into the elastic band. The world-weary man picks out the end, with the tip of his tongue sticking out of his mouth. Then he inhales deeply, pulls in his belly and ties the two strings together. As soon as he sits down the bow comes undone. Filled with satisfaction he looks up, as though he has produced a magnificent achievement.
‘Look, that’s how things go. If I pay one bill, then I don’t have money for the other one. If I buy gardening tools, then I don’t have food. If I get on my knees and weed the garden, then I don’t have the energy to write job applications. If I don’t write job applications, then I’m really in for it.’
‘I understand,’ says the spruce man.
‘No, you don’t. But I appreciate that you’re trying to.’

IV
That morning the world-weary man had started his day with a cup of instant coffee and half a joint. He first had to go to the shop. He had put on his jacket and looked for his keys. Where were they? Not under the leaflets on the coffee table. He had walked to the kitchen, looked on the breakfast table, moved around coffee cups with dried brown residue. Was it also this cluttered yesterday?
The cat had miaowed for food.
‘Yes, yes – hush, hush.’
He had fetched an opened can of cat food from the fridge, rinsed a fork under the hot water tap and scooped the meat into a Tupperware tub in which he had eaten mashed potatoes and sauerkraut the evening before. The neighbour had made it. She was also on her own and could no longer eat as much since her gastric bypass, she had said. She said so four to six times a day. Which is why he sometimes kept his curtains closed. The cat had rubbed against his legs.
‘Daddy’s going to the shop. But first he’s going to make some space here.’ The world-weary man had filled the sink with hot soapy water and chucked as many dirty dishes into it as possible. The sleeves of his jacket had been soaked but taking it off hadn’t made much sense as he had been about to go out. He had started scrubbing furiously, but the dirt almost seemed to be fired into the plates. To boot, the dish drainer had still been cluttered with clean dishes from the previous week. The world-weary man had dried his hands and turned the kettle back on.
First coffee.
In the afternoon he had messaged his son. He had sat on the sofa by the sitting-room window, still in his jacket. Two blue ticks had appeared, as with his other messages. Unanswered cries in the desert, like messages sent by people trying to find new romances, travelling companions, hiking buddies on Craigslist… Still sticking it out at work? Enjoy your birthday, cheers Dad. Still interested in the fishing rod + accessories? Bumped into Richard, from secondary school, he says hi. He didn’t even know for sure whether his son still had the same number. Perhaps all the messages had been received for months by some or other good-for-nothing who had bought the telephone on the black market. He could call to see who picked up. Or whether anyone would answer at all. And if he were to speak to his son on the phone then he would have said sorry and ‘of course I love you’ and things like that. But he first had to go to the shop.

V
Most people’s curtains were still closed, even though the spruce man had started his rounds late. The job was basically simple: assess all the front gardens in the area allotted to him according to a checklist. If there was obstructive vegetation (visible from the street), rubbish lying around (e.g.: bin bags, white goods, unwanted furniture or the like) or damage (e.g.: broken windows, dilapidated gates or the like) he would have to ring at the door and give a formal warning.
The trouble had been that nobody opened their door. Some of them had disabled their doorbells. Others had plastered their walls with slogans like: STAY AWAY FROM MY DOORBELL and WAKE UP!!! MEDIA = VIRUS. One person had sat at the window and stared at him without opening the door, even after he had rung the bell three times. The spruce man had waved, in the process dropping his notebook amongst the towering weeds.
In the afternoon he had come across a garden which truly satisfied all the conditions for a reprimand. A world-weary man in a winter jacket had opened the door. For some reason, his sleeves had been soaked. The water had risen to his elbows, but it hadn’t seemed to bother him. The man had started talking immediately, a fag hanging out of the corner of his mouth.
‘I was about to go to the shop.’
‘Oh, it won’t take long, it’s just about the state of your front garden. I see that it’s getting a little overgrown. We at the housing corporation want to stimulate people to keep their neighbourhood in order, which is nice for everyone.’
‘Come in. I’m Harco by the way.’
‘That won’t be necessary, it’s only about the plot around the hou–’ Before the spruce man had realised what was happening, the man who had called himself Harco had grabbed hold of his upper arm. Once again, the notebook had fallen to the ground. He had wanted to stoop to pick it up, but his grip had been stronger than he had expected. ‘Cup of coffee,’ the man had offered. ‘Just person to person.’
His grip had loosened.
The spruce man had gazed at his notebook. He hadn’t been able to note a single verbal warning, and previous rounds had shown that notes in the post box simply didn’t work as well. ‘A coffee can’t do any harm,’ he had decided. ‘Then I can hear directly how best we can help you, something that always interests us at the corporation.’
The world-weary man had dragged him inside – through the kitchen – straight towards the back garden. The sun shone until late in the afternoon there and it was neat and tidy, he had claimed. The world-weary man had apologised for the mess in the kitchen. He had been preoccupied with the big shop, had been the reason.

VI
The fire is still smouldering. The world-weary man and the spruce man are sitting opposite each other and looking at the embers. On the ground is a small pile of rope and some bits of duct tape. The smell of a chip pan wafts from the shed.
‘Why did you actually tie me up?’
‘Because you’re one of those people who keep time. Always running, flying, on the go. Like my son. No time for anything, certainly not for a conversation.’
‘Perhaps that’s true, yes.’
‘Listen, what’s your name actually, Mr Inspector?’
‘Siep.’
‘Are you happy, Siep?’
‘Yeah, I don’t know. I don’t really think much about it.’
‘What do you like to do?’
‘Gee. Yes, I recently bought a drone. Haven’t got round to it much. And, um, going for walks with my wife, things like that. She’ll be worried by the way; I’ll have to go in a minute –’
‘Siep, you must listen. We’re not so different, you and me.’
The world-weary man narrows his eyes and studies his guest. Then he takes a meat croquette, bites into it and swears vehemently.
‘Too hot?’
‘No, just damned tasty. Have one too.’
Unsure, the spruce man takes a ball out of the Tupperware tub. There is hard brown gunge stuck to the base.
‘Thanks. Delicious.’
The world-weary man beams. Relighting his cigarette, he says: ‘Honestly, I just wanted to speak to a real person for once. From the authorities, you know. See if you’re really… like that. Like they say.’
‘Like what?’
‘Just, sourpusses. Snitches. Nazis’
‘Aha.’
‘But you also just do your best, really.’
The spruce man stares at the remnants of the croquette. There is also gunge on the base of the ball; it looks like cat food. Then he clears his throat and says: ‘Yes, but why exactly? For what?’
‘Don’t get me started.’ The world-weary man gets up, suddenly unsettled. ‘But now I really must go to the shop. It’s closing just now.’
The spruce man brushes the breadcrumbs from his trousers. The world-weary man thrusts a final croquette in his hand and grabs a battered shopping bag from the shed. From the doorway he points to the overgrown flowerbed around the corner.
‘Hey, is that area also my responsibility?’
‘No,’ the spruce man replies. ‘That’s common land. We have to do it together. Don’t worry.’

Ze staat bij de gootsteen die ze net met de uittrekbare slang heeft schoongespoten en kijkt op van het gele vaatdoekje dat ruikt naar iets vreselijks en uit over de oprit. Een moment terug dacht ze nog dat je blijft schoonmaken, opruimen, wassen, dat dat is wat zorgen is, koffiedrab wegspoelen, de korrels koffiepoeder onwillig, als opgejaagde, bokkende dieren en het holle geluid van water op roestvrijstaal en ineens was haar vader daar en het moment van onvrede voorgoed weg, dat wil zeggen: dat moment, dát gevoel van onvrede. Haar vader, zijn zachte, hangende wangen, een hamster, Dag hond, zei hij tegen haar; konijn tegen haar moeder. En nog. Op de heldere dagen — de heldere momenten. Hopelijk vanmiddag.
Hoe laat is het? Kwart over negen. Isabella is hier om tien uur en nog niet alle was is droog. Ze heeft nog iets voor haar, een cadeau voor haar kinderen in Brazilië.
Ze ademt diep uit, bewust. Concentreert zich op de hoge heg langs het grindpad, de wind is erin te zien. De toppen zijn te hoog, de dunne takjes zwieren, en als je achteruit het pad afrijdt, raken de lagere takken met uitgestoken handen je auto, gelovigen die met hun vingers de zoom van Zijn gewaad zoeken. Behalve dan, dat die auto natuurlijk de uiteindelijke dood betekent van al het groen in de wereld. Of gingen de bomen en struiken nu juist beter groeien van alle koolstof en waren het de vogels en de mensen, was het dit laagland dat ten dode was opgeschreven? Komt het water tot halverwege de kastanjeboom te staan?
Het hout onder haar handpalmen voelt zacht aan, te zacht; het heeft te veel water gehad. Je weet nooit waarop je kunt vertrouwen: je geheugen is een composthoop waarop elke dag weer wat nieuws wordt uitgestort, wat eronder ligt broeit, verrot, bacteriën en schimmels, verandert wezenlijk van substantie, verandert wie jij bent; als je ziet wat er nu in de kreukels van de hersenen van haar vader gebeurt; het lichaam heeft zijn eigen wil of weg, die je samen bewandelt — samen, je geest en je lijf, al heeft ze ergens eens gelezen dat je geest de stemming op het feestje van je lijf is en is ze die woorden nooit vergeten.
Toen ze vanochtend om kwart voor zeven wakker werd, van Richard, die tegenwoordig om de dag voor zijn werk gaat zwemmen, voelde ze het weer: het drukkende gevoel op haar borst. Ze wachtte even — wat? twintig seconden, ze had naar de wekker moeten blíjven kijken — en jawel, die luide slag, een extra slag, als de halfuurslag van de klok bovenop haar moeders secretaire, vroeger. Zijn kleren heeft hij klaar gehangen aan de wandlamp op de gang, boven de opgevouwen, opgestapelde trainingskleding die hij naar het zwembad draagt. Hij geeft haar geen zoen meer. Hij laat haar slapen. Dat is een optie. De andere optie, denkt ze, is dat ze er gewoon niet is, voor hem. Dat niet alleen alles wat ze doet maar wie ze is voor hem onzichtbaar is.
Janet Sobel maakte al lang vóór Pollock haar grote doeken met verfspetters. Alleen ging híj er met de eer vandoor. Omdat vrouwen — en hun werk — onzichtbaar zijn. Drie kilometer verderop, in een klein kistje waar ze niet te lang over na kan denken, ligt haar dochter, anderhalve meter onder de grond en niemand weet nog haar naam.
De echoscopiste hoorde geen hartslag meer, riep de dokter erbij. Ze stuurden haar iets later naar huis. Vier dagen later kon ze terugkomen en werd de bevalling ingeleid. Vier dagen! Ze gaven haar een middel om de weeën op te wekken. En nu ligt haar dochter in de grond, onder een groen bed van mos. Ze hadden haar in het ziekenhuis kalmeringstabletten meegegeven, en slaappillen. Maar de trap maakte haar duizelig. Ze begreep niets van de stilte in huis. Licht maakte haar misselijk, ze wilde ervan af zijn. En wat overdag één ding was, was ’s nachts iets heel anders, dan hoorde ze de stilte die onder de dagelijkse stilte lag.
Gisteravond in bed las ze over het onzichtbare, maar cruciale werk van bacteriën en schimmels onder de grond, de basis van bossen, en dacht aan zichzelf. Ergens tussen dat bos en haar zelfbeeld en de composthoop in haar hoofd, in haar vaders hoofd, ergens ín dat bos, ín de composthoop, ín háár hoofd, ligt een dolk van een argument, de leren hoes licht aangetast maar het lemmet blinkend, helder, scherp. Ze kan er niet bij. Ze is te moe, te druk.
Een jaar of vijf, zes geleden, Aniek was zes, in deze keuken bezig met haar huiswerk.
Mama, werken er ook vrouwen in de politiek?
Ja, natuurlijk.
Waarom staan er dan alleen maar mannen op de plaatjes?
En het was echt zo, alle politici in het werkboek waren man. Vrouwen: broedmachines, zonder naam of gezicht, die, in het gezicht van de westerse geschiedenis, pas net mochten stemmen.
Het gevoel onzichtbaar te zijn, ongehoord en ongezien; enkele jaren geleden ging ze ervoor in therapie, een Hawaïaanse vergevingstherapie in het huis van een internist uit Soest — Vrieling!, dat was het —, de kahuna en zijn vrouwelijk gevolg sliepen in het tuinhuis. Ze had van hen gehoord via een vriendin die in scheiding lag, haar man een Israëlische concertviolist, een maestro, een genie die nog geen ei kon bakken en nog voor de scheiding was voltrokken samenwoonde met zijn meest recente minnares, een vrouw van begin twintig.
Zevenenveertig! Zevenenveertig is ze! Haar vader drieënzeventig, dus. Aniek twaalf, volgend jaar gaat ze al naar de middelbare school. Als ze had geweten hoe snel de tijd zou gaan, als ze had geweten hoe waar de clichés waren, had ze het anders gedaan. Niet de kinderen, natuurlijk niet, maar ze was blijven schilderen. Nu schildert ze ook, maar ze had het zo gedaan dat ze was blijven exposeren, dat er naast Aniek nog iemand was geweest die zich interesseerde voor haar werk.
En weer! Dat hart. Die versnelling, een dubbelslag. Inademen. Zeven seconden. En rustig, diep uitademen. Elf seconden lang. Een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven en een, twee, drie vier vijf —
Die therapie had haar ook niets gebracht, behalve dan het inzicht dat ze al haar woede over het patriarchaat op de misleiding van de cursusleider projecteerde.
Terecht, dacht ze.
Op haar plek gezet, gehouden door de zoveelste corpulente man met een messiascomplex. Er is geen vergevingstherapie die dit oplost, geen therapie, punt. Alleen een revolutie. En zij is er te moe voor, te oud —
Onrust. De blik op het pad. Het roodborstje. Het licht. Haar vaders wangen, die ze zich dus herinnert zoals ze nu zijn: zacht, hangend, met de lichtste, witte stoppels. Ze wilde dat ze het kon schilderen, het licht, de lucht, precies zoals het nu is. Zwanger van onweer. Wat een vreemd weer was het deze maand, onstuimig als het gemoed van een kind. Klimaatverandering. Had ook te maken met de onzichtbaarheid van Moeder Aarde als uitgebuite entiteit, zo in dit eerste jaar van de eenentwintigste eeuw. Dus uiteindelijk …
Een houten aanrecht. Wat dachten de vorige eigenaren? Het rot in grijstinten weg. Neem dan een nieuwe keuken, mam, roept Christiaan, de oudste, hij roept het al jaren, alsof het een broodje is dat je bestelt, maar Aniek wil het niet, Aniek wil niet eens dat haar moeder de laden van de kast in de hal laat maken. Het is niet dat ze van verval houdt, haar jongste kind; Aniek houdt gewoon niet van verandering. Ze is sinds haar grootvaders diagnose ook niet meer mee geweest naar Zutphen. Het is nu een halfjaartje bekend, denkt ze, zo ongeveer, wat haar vader heeft. Daarvoor viel het ook al op: de krassen op de auto, de vergeten boodschappen, de boosheid, dat vreemde telefoontje waarin hij zei niet langer de krant te willen ontvangen; hij vond dat je in een hoek werd geduwd.
Als de regen straks valt zal het witte grind buiten donker kleuren, nat zijn, zoals het vroeger was, voortbewegend op de bedding van de rivier. En nu ligt het hier, een vis op het droge, happend naar water. Rivieren bewegen, oevers bewegen, zelfs de grond waarop je loopt, ligt los. De grond onder je voeten, ook al niet te vertrouwen.
Een klikkend geluid, tweemaal, als een geweer dat wordt geladen in een Tweede-Wereldoorlogfilm met John Wayne of Richard Burton, Aap die een poot door het kattenluik steekt. Hij wacht maar even, ze gaan straks u—i—t. Aniek noemde toen ze net kon spreken alle dieren aapjes: Dribbel op de boerderij: aapje, aapje, aapje. Een bezoek aan de dierentuin (dat barbaarse instituut!): aapje, aapje, aapje. Elke hond, elke huiskat, het konijn van de buren: aapje, aapje, aapje. De pup? Aapje.
Ze had nooit zo slecht geslapen als de weken, maanden, na Anieks geboorte, zelfs nu nog niet. Elke nacht opnieuw ging het luchtalarm af, Londen in de Blitz. Drie, vier, vijf keer per nacht zat ze rechtop in bed en moest eruit. Het rechtop zitten ging door, zelfs nadat het huilen was gestopt. Auditieve hallucinaties, had de huisarts gezegd. U denkt dat u uw dochter hoort huilen, zelfs als dat niet zo is. Gestoord hard, had Richard die avond gezegd. Hij moest hard lachen om zijn eigen grap, om alles dat uit elkaar viel.
Wat deed hij in die tijd? Richard? Hij was bezig carrière te maken, bleef liggen, in het warme bed, omdat hij de volgende dag een belangrijke afspraak had. Een roodborstje vliegt nu langs de groene gevels van de heg. Alleen zij kan deze vogel zien, zo. Erover denken.
Ze denkt aan wat haar moeder zei als de bakjes op tafel kwamen en ze naar vla reikte: Moet jij wel een toetje? Waarom nú? Deze herinnering?
Je kunt als mens altijd ergens anders zijn. Een zegen, als je met een jongen van wie je de geur niet kunt verdragen in zijn hoogslaper ligt, maar ook een vloek, want zelden is iets enkel wat het is: douchen, de zilveren messen afwassen, de hond uitlaten en een begraafplaats bezoeken, een roodborstje bekijken door het keukenraam. De vingers van het ene moment reiken over dagen heen, jaren, en raken een ander moment aan, grijpen het vast. En wat zei haar vader tegen haar moeder? Zei hij, Laat dat kind? Nog zo’n vloek: de wens die de vader van je gedachten is. Maar goed, zo worstelt iedereen met herinneringen. Ze moet aan de slag: de was in de machine, met Aap de hei langs, boodschappen doen. En je wilt nog schilderen, vandaag. Of niet?
Jezus, die lucht. En ineens, een scherp geluid, glas dat springt. Het koffiezetapparaat. Dat rook ze! Een gebarsten pot. Richard die vanochtend voor twee koppen koffie had gezet, die had gedronken, en waarschijnlijk was vergeten de warmhoudstand uit te zetten. Eén ding. Hij moet één ding doen, ’s ochtends! Ze draait naar het apparaat, klikt het oranje lampje om.
En de buurman die de groene bak aan de straat zet. De groene bak, niet vergeten. Isabella is hier over een half uur.
Ze draait naar het fornuis, pakt de theeketel op, zet de radio aan. En dan staat ze er weer, bij de gootsteen, aan het aanrecht, voor dit uitzicht. Het gulzige geluid van de lege ketel, een pianoconcert op de achtergrond. Ze vindt de muziek van Sjostakovitsj chaotisch. De muziek van Prokofjev is óók chaotisch, maar maakt haar niet zo nerveus als die van Sjostakovitsj. Richard krijgt van de bank vaak kaartjes voor het concertgebouw. Soms zitten ze zo dichtbij het podium dat je het zweet op de neusbrug van de pianist kan zien. Als je dat eenmaal hebt gezien, hoor je in de muziek ook het constante verlangen van de componist, vind je de sporten terug in de vingers van de muzikant, in de toetsaanslag van de pianist, en wie dat verlangen hoort, uitgevoerd, hoort ook alle gekeelde, niet-gespeelde klanken. Ze moet naar haar atelier, voordat Isabella er is de keuze maken met welk schilderij ze vandaag verder wil. Nadat ze de ketel op het vuur heeft gezet —tik, tik, tik — loopt ze terug naar de gootsteen en gooit het gele doekje weg in de prullenbak onder de schoorsteen.
Ze had een bonkend hart, lang voordat ze wakker werd. Ze sliep in, werd twee uur later wakker, Richard naast haar, het geluid van de oceaan, de golf die zich met wat tegenzin terugtrok en daarna weer vol overgave over het strand uitstortte. Drie kwartier lag ze wakker, kijkend naar de fluorescerende wijzers van de wekker. En weer dat onrustige hart, anders dan normaal. Als knikkers dit keer, die van een trap rolden. En daarna, haar droom: zij en John in hun slaapkamer, maar anders: een rustgevende kleur blauw op de muren, en buiten bomen die met hun groene takken de ruimte kleurden, zacht tegen het raam wiegden, gelukzalig het glas streelden als een mensenhand een hond, en zijn tong tussen haar benen en het warme gevoel in haar onderbuik en toen kwam ze klaar, in haar slaap, maar ook echt, en daarna, toen ze naar John wilde toegaan, om hem vast te houden, om zich door hem te laten vasthouden, zat ze ineens vast, met haar voeten, en was Susan daar, en waren de kinderen er ook en moest ze ontkennen wat er net was gebeurd maar Susan noch de kinderen geloofden haar.
Er zijn nachten dat hij in haar dromen stil de kamer binnenkomt en bij haar in bed komt liggen en dat hij haar vasthoudt en dat er verder niets gebeurt.
En soms heeft ze dromen, nachtmerries, met beelden van wat ze overdag probeert te verwerken. Haar lichaam als dat van een heiden, een heks, en het enige middel om iets te bewijzen: zonder te schreeuwen in de hitte van het geluid van de vlammen opgaan, tonen dat ze een mens is maar te trots om dat ook nog eens te zeggen, te trots om haar pijn op die wijze te tonen. (Maar ook, denkt ze nu, om haar kinderen niet voorgoed met haar geschreeuw op te zadelen. Voorgoed, tot ook bij hen de verkreukeling en de verrotting begint.) Wie goed kijkt, kan zien dat ze brandt.
De losse tegeltjes onderaan de trap. Een onbestemde plastic zak naast het kastje in de hal. Ze wijkt uit voor de deur, haar schouder raakt het kunstwerk van de zittende vrouw maar het glas beschermt de olieverf op papier en in de spiegel boven het fonteintje in de hal, tegenover de wc, vlak voordat ze in het licht van de spotjes van het washok stapt, ziet ze zichzelf, en blijft staan. Dit is zoals de rest van de wereld haar ziet — het haar pluizig, en droog; de lijntjes naast haar ogen; de aderen ónder haar ogen; en de mond, schrale lippen met te weinig kleur — door haar ogen, dan. En dat zegt niets, zegt Richard dan, over hoe de rest van de wereld je werkelijk ziet.
Dan hoort ze Isabella haar sleutel steken in het slot.

She is standing in front of the sink which she has just sprayed down with the extractable sprayer and looks up from the yellow dishcloth which smells of something awful and out over the driveway. A moment before she had been thinking that you keep cleaning, tidying, washing and that is what caring is, washing away coffee grounds, the grains of coffee powder recalcitrant, like hounded, bucking animals and the hollow sound of water on stainless steel and suddenly her father was there and the moment of discontent was gone for good, that is: this moment, this sense of discontent. Her father, his soft, droopy cheeks, a hamster, Hallo dog, he said to her; rabbit to his mother. And still did. On the clear days – in the clear moments. Hopefully this afternoon.
What is the time? Quarter past nine. Isabella will be there at ten o’clock and not all the washing has dried yet. She has something for her, a present for her children in Brazil.
She exhales deeply, consciously. Concentrating on the tall hedge along the gravel driveway; the wind is visible in it. The tops are too tall, the thin twigs sway, and when you reverse down the driveway, the lower twigs touch your car with outstretched hands, believers reaching for the hem of His robe. Except of course, this car ultimately meant death to all the green in the world. Or would all the trees and bushes grow better from all the carbon and was it the birds and people, this low-lying country which was doomed? Will the water rise halfway up the chestnut?
The wood beneath her hand palms felt soft, too soft; it has had too much water. You never know what you can rely on: your memory is a compost heap onto which something new is tipped every day, everything beneath it heats up, rots, bacteria and fungi, fundamentally changes in substance, changes who you are; if you saw what was happening now in the folds of her father’s brain; the body has its own will or way, that you take together – together, your spirit and your body, even though she once read somewhere that your spirit is the mood at your body’s party and she has never forgotten these words.
When she had been woken at quarter to seven that morning, by Richard, these days he goes for a swim every other day before work, she had felt it again: the oppressive feeling on her chest. She had waited a moment – what? twenty seconds, she should have kept looking at the alarm clock – and sure enough, that loud gong, an extra gong, like the half-hour stroke of the clock on top of her mother’s secretaire in years past. He had hung up his clothes on the wall lamp in the passage, on top of the folded pile of workout gear he wears to the swimming pool. He no longer gives her a kiss. He left her sleeping. That is one explanation. The other explanation, she thinks, is that for him, she simply isn’t there. That not only everything she does but who she is is invisible to him.
Janet Sobel had been making her large canvases with splashes of paint long before Pollock. Only he took all the credit. Because women – and their work – are invisible. Three kilometres away, in a little coffin which she couldn’t think about for too long, her daughter lies, one-and-a-half metres below the ground and nobody knows her name anymore.
The ultrasound operator no longer heard a heartbeat, called in the doctor. A little later they sent her home. Four days later she was allowed to return for an induced labour. Four days! They gave her a drug to cause contractions. And now her daughter lies in the ground, under a bed of green moss. In the hospital they had given her tranquillisers to take with her and sleeping pills. But the stairs made her giddy. She couldn’t make sense of the silence in the house. Light nauseated her, she wanted to be rid of it. And what was one thing in the daytime was something quite different at night, when she heard the silence which lay beneath the daytime silence.
Yesterday evening in bed, she had read about the invisible but crucial work bacteria and fungi did beneath the ground, the basis of forests, and she had thought of herself. Somewhere between that forest and her self-image and the compost heap in her head, in her father’s head, somewhere in that forest, in the compost heap, in her head, was a dagger of an argument, the leather scabbard slightly damaged but the blade gleaming, clear, sharp. She can’t get to it. She is too tired, too busy.
Five or six years ago, Aniek had been six, doing her homework in this kitchen.
Mum, do women also work in politics?
Yes, of course.
Then why are there only men in the pictures?
And it was true, all the politicians in the workbook were men. Women: incubators, lacking a name or face, who, in the course of western history, have only just been given the vote.
The feeling of being invisible, unheard and unseen; she had had therapy for it a few years ago, Hawaiian forgiveness therapy at the home of a physician from Soest – Vrieling!, that was his name – the kahuna and his female retinue slept in the summer house. She had heard about them from a friend who was going through a divorce, her husband an Israeli concert violinist, a maestro, a genius who couldn’t fry an egg and had moved in with his most recent lover, a woman in her early twenties, even before the divorce was through.
Forty-seven! She is forty-seven! So, her father is seventy-three. Aniek twelve, next year she will go to secondary school. If she had known how fast time would go by, if she had known how true the clichés were, she would have done things differently. Not the children, of course not, but she would have carried on painting. She still paints now, but she would have made sure that she had kept exhibiting her work, that there was someone other than Aniek who took interest in her work.
And again! That heart. That quickening, skipping a beat. Inhale. Seven seconds. And exhale slowly, deeply. Eleven seconds long. One, two, three, four, five, six, seven and one, two, three, four, five –
That therapy hadn’t done anything for her, except make her realise that she had projected all her fury at the patriarchy on the course instructor’s deceit.
Rightly, she thought.
Put in her place, kept there by the umpteenth corpulent man with a messiah complex.
There isn’t any kind of forgiveness therapy that would sort this out, no therapy, full stop. Only a revolution. And she is too tired for that, too old –
Agitation. The view of the driveway. The robin. The light. Her father’s cheeks, which she recalls as they are now: soft, drooping, with the lightest, white stubble. She wished she could paint it, the light, the air, exactly as it is now. Foreboding a storm. How strange the weather had been this month, as tempestuous as a child’s mind. Climate change. Also had to do with the invisibility of Mother Earth as an exploited entity, in this first year of the twenty-first century. So, finally…
A wooden worktop. What had the previous owners been thinking? It is rotting away in tints of grey. Then get a new kitchen, mum, exclaims Christiaan, her eldest, he has been saying it for years, as though it is a sandwich that you ordered, but Aniek is against it, Aniek doesn’t even want her mother to get the drawers of the cabinet in the hall repaired. It isn’t that she likes dilapidation, her youngest child; she just doesn’t like change. Neither had she come along to Zutphen since her grandfather’s diagnosis. It had been known for half a year by now, she thinks, just about, what her father has. It was already noticeable before then: the scratches on the car, the forgotten shopping, the anger, that odd telephone conversation in which he had said that he no longer wanted to receive the newspaper; he felt that you were pinned down.
When it rained in a while the white gravel outside would darken, be wet, as it used to be, moving forward along the riverbed. And now it lies here, a fish out of water, gulping for water. Rivers move, banks move, even the ground you walk on isn’t fixed. The ground beneath your feet, not to be trusted either.
A clicking sound, like a gun being loaded in a second world war film with John Wayne or Richard Burton, Monkey sticking a paw through the cat flap. He will have to wait a moment, they are about to go o-u-t. When Aniek first learnt to speak she called all animals monkeys: Spot Goes to the Farm: monkey, monkey, monkey. A trip to the zoo (that barbaric institution!): monkey, monkey, monkey. The puppy? Monkey.
She had never slept as badly as the weeks, months after Aniek was born, not even now. The air-raid siren went off every night, London in the Blitz. Three, four, five times a night she sat bolt upright in bed and had to get out. She kept sitting bolt upright, even when the crying had stopped. Auditive hallucinations, her GP had said: you think you hear your daughter crying even when it isn’t so. Insanely loud, Richard had said that evening. He had had a good laugh at his own joke, at everything that was falling apart.
What had he been doing at that time? Richard? He had been making a career for himself, stayed in bed, the warm bed, because he had an important meeting the next day. A robin now flew past the green gables of the hedge. Only she can see this bird, like this. Think about it.
She thinks of what her mother had said when putting the bowls on the table, and she had reached for the custard: Should you be having pudding? Why now? This memory.
You can always be somewhere else as a person. A blessing, if you are in a bunkbed with a boy whose odour you can’t stand, but a curse too, for seldom is something merely what it is, showering, washing the silver knives, taking out the dog and visiting a cemetery, watching a robin through the kitchen window. The fingers of one moment reach over days, years, and touch another moment, and grasp hold of it. And what did her father say to her mother? Did he say, Leave the child? Another one of those curses: the wish is the father to your thoughts. Anyway, everybody struggles like this with memories. She must get going: the laundry in the machine, take Monkey round the heath, do the shopping. And you also want to paint today. Or don’t you?
Christ, that stench. And suddenly, a sharp sound, glass breaking. The coffee machine. She smells it! A cracked pot. Richard, who had made two cups of coffee that morning, had drunk them, and had probably forgotten to turn off the warmer switch. One thing. The one thing he had to do in the morning! Turning towards the machine, she switches off the orange light.
And the neighbour putting the organic waste container on the curb. The organic waste container, don’t forget. Isabella will be here in half an hour.
She turns to the stove, picks up the teakettle, turns on the radio. And then she is standing there again, at the worktop, with this view. The voracious sound of the empty kettle, a piano concerto in the background. She finds Shostakovich’s music chaotic. Prokofiev’s music is also chaotic, but it doesn’t make her as nervous as Shostakovich’s does. Richard often gets tickets for the Concertgebouw from the bank. Sometimes they sit so close to the stage that you can see the sweat on the bridge of the pianist’s nose. Once you have seen that you can hear the composer’s constant yearning, recognise the practice in the musician’s fingers, in the pianist’s key strikes, and when you hear that yearning, performed, you hear the throttled, unplayed sounds too. She must go to her studio, choose a painting to carry on with before Isabella arrives. After she has put the kettle on the hob – tick, tick, tick – she walks back to the sink and chucks the yellow dishcloth in the dustbin beneath the chimney.
Her heart had been racing, long before she awoke. She had slept in, had woken up two hours later, Richard next to her, the sound of the ocean, the wave which had retreated with some reluctance and then crashed once more on the beach with absolute commitment. For three quarters of an hour, she had lain awake, looking at the fluorescent hands on the alarm clock. And that agitated heart again, different from usual. Like marbles this time, rolling down a staircase. And then, her dream: she and John in their bedroom, but different: a calming tint of blue on the walls, and outside trees coloured the space with their green branches, gently swaying against the window, blissfully stroking the glass like a human hand would a dog, and his tongue between her legs and the warm sensation in her groin and she came, in her sleep, but in reality too, and then, when she wanted to go to John, hold him, be held by him, all at once she was stuck, by her feet, and Susan was there, and the children were there too and she had to deny what had just happened, but neither Susan nor the children believed her.
There are nights that he silently enters the room in her dreams and lies down in bed with her and he holds her and nothing else happens.
And sometimes she has dreams, nightmares, with images of what she tries to process by day. Her body like a heathen’s, a witch’s, and the only means to prove something: being absorbed by the heat of the sound of the flames without screaming, showing that she is a human but too proud to say it again, too proud to show her pain like that. (But also, she thinks, not to burden her children forever with her screams. Forever, until they too start wrinkling and decaying.) If you look hard you can see that she is aflame.
The loose tiles at the bottom of the stairs. A non-descript plastic bag next to the cupboard in the hallway. She side-steps the door, her shoulder touches the work depicting a sitting woman, but the glass protects the oil painting, and in the mirror above the washbasin in the hallway, opposite the loo, just before she walks into the light from the spotlights in the laundry room, she sees herself and halts. This is how the rest of the world sees her – her hair frizzy and dry; the creases next to her eyes; the veins beneath her eyes; and her mouth, thin lips with too little colour – in her eyes, in any case. And that says nothing, Richard then says, about how the rest of the world really sees you.
Then she hears Isabella putting her key in the lock.

‘Getver … Dit vind ik dus écht goor!’
Jildau trekt een vies gezicht en schudt even heel wild met haar hoofd. Dan buigt ze zich een stukje voorover en pulkt met haar vork in de gele groente die op haar bord ligt. ‘Dit smaakt naar gras. Of naar modder. En het stinkt nog ook! Bah! Ik eet dit écht niet, hoor!’
‘Doe niet zo overdreven, Jildau,’ zegt papa, ‘dat hoort niet. Je hebt het wel over eten.’
‘Ik noem dit geen eten,’ zegt Jildau, ‘dit lijkt meer op varkensvoer.’
‘Nou, ik vind koolraap wel lekker,’ zegt Sipke. ‘En mama zegt dat het heel gezond is en dat het boordevol vitamines zit.’
Jildau kijkt haar broer aan. Lekker? Meen hij dat nou? Of maakt hij een grapje? ‘Vind jij dit lekker, Sipke?’ vraagt ze.
Sipke knikt. ‘Ja, hoor. Een mens heeft nou eenmaal vitamines nodig en die zitten hierin. En als je maar genoeg vitamines eet, dan krijg je ook geen scheurbuik!’
‘Scheurbuik?’ Jildau kijkt Sipke verbaasd aan. ‘Wat is dat nou weer?’
Sipke, die net een hap heeft genomen van zijn koolraap, doet demonstratief zijn mond een stukje open en wijst ernaar met zijn vork.
‘Hier! Allemaal vitamines!’ murmelt hij met volle mond. ‘Zie je ze wel?’
Jildau knijpt haar ogen dicht en trekt weer een vies gezicht.
‘Dat hebben wij op school gehad,’ gaat Sipke verder, als hij zijn mond heeft leeggegeten. ‘Juf vertelde dat de mensen op de VOC-schepen vroeger ziek werden en doodgingen omdat ze geen verse groente kregen. En dus ook geen vitamines. Bedorven water, dat kregen ze. Verder niets. Nou, en dan kregen ze dus scheurbuik.’
Daar schrikt Jildau wel een beetje van. ‘Scheurbuik? En ging je dood, als je dat had?’
Sipke knikt. ‘Als je geluk had niet, maar als je pech had wel.’ Hij lacht even. ‘Maar als je doodging, kreeg je wel een zeemansgraf en dat was dan weer een gelukje.’
Mama kijkt verbaast naar Sipke. ‘Een gelukje? Hoe bedoel je?’
Sipke haalt zijn schouders op. ‘Nou, als ik dood was, zou ik liever in de zee liggen, dan onder de modder.’
Als Jildau ‘modder’ hoort, ruikt ze nog eens aan de koolraap op haar bord en kijkt papa aan. ‘Vind jij koolraap lekker, pap?’
Papa is even stil. Dan legt hij zijn vork neer en kijkt Jildau aan.
‘Tja, Jildau, wat zal ik zeggen. Mama heeft haar best gedaan om eens wat anders te maken. En vandaag is dat dus koolraap geworden. Ik moet eerlijk toegeven dat ik dat ook nog nooit eerder gehad heb.’
‘Dat is geen antwoord op haar vraag, Fokko,’ lacht mama. ‘Vind je het lekker? Dat vraagt Jildau.’
Ze kijkt papa aan, maar die zeg niets. Hij kijkt naar de koolraap op zijn eigen bord, waar hij nog geen hap van genomen heeft.
‘Dan weet ik wel genoeg,’ zegt mama. ‘Weet je, ik dacht: laat ik eens wat anders op tafel zetten dan sla, worteltjes of spinazie.’
Met een opscheplepel haalt ze een hapje koolraap uit de pan en houdt het omhoog. ‘Dit noemen ze tegenwoordig een vergeten groente. En Sipke heeft gelijk, het zit boordevol vitamines. Vroeger werd dit veel gegeten. Mijn opa en oma aten het ook vaak. Die vonden het heerlijk.’
Jildau slaat haar armen over elkaar en kijkt mama boos aan.
‘Ik eet het in ieder geval niet! En ik hoef ook geen vitamines. Die vind ik ook vies!’
Dan slaat se plotseling hard met haar vuist op de rand van haar bord. Met een boog vliegt een kwak koolraap door de lucht en ploft op de vloer.
‘Zo is het wel genoeg geweest, Jildau,’ zegt papa kalm. ‘Nu ben ik er klaar mee en mama ook, denk ik. Ga maar naar boven, naar je kamer.’
‘Maar ik wil nog wel yoghurt hebben,’ zegt Jildau.
‘Nee, dat doen we vandaag niet. Ik zei, het is genoeg zo! Naar boven, jij! En rap een beetje!’
Jildau kijkt naar papa. Die is kwaad, dat kun je wel zien.
Ze kijkt even heel boos terug en stapt dan driftig weg. Met een klap trekt ze de deur achter zich dicht en ze stampt extra hard op de trap.
Papa is kwaad? Nou, zij is nog veel kwader! En dat allemaal door die vieze koolraap.

Als mama een poosje later op haar kamer komt, doet Jildau net of ze slaapt. Ook papa kijkt nog even om het hoekje en vraagt zacht of ze al slaapt. Jildau hoort het wel, maar ze zegt niets. Net goed. Dat is zijn eigen schuld.
Jildau doet dan wel net alsof ze slaapt, maar slapen, dat lukt helemaal niet. Want als je kwaad bent, kun je niet slapen. En Jildau is nog steeds kwaad. En: klaarwakker. Voorzichtig glijdt ze haar bed uit om bij de wastafel wat water te drinken. Het water is koud, maar in ieder geval niet bedorven, zoals het water op die zeeschepen waar Sipke het over had. Want als je bedorven water had gedronken, dan kon je dood gaan en een zeemansgraf krijgen. Wat zou dat zijn, een zeemansgraf?
Ze heeft geen idee. Morgen maar even aan Sipke vragen. Die wijsneus zit al in groep 7 en weet alles. Dat zegt hij tenminste.

Als papa en mama naar bed gaan, is Jildau nog wakker. Ze stopt vlug haar hoofd onder de dekens als papa en mama nog even bij haar kijken.
En dan, even later, voelt Jildau plotseling haar buik. Die doet een beetje pijn. Zou dat misschien van het koude water komen, dat ze heeft gedronken?
Of zou ze … hoe noemde Sipke dat ook alweer? Scheurbuik. Zou ze misschien scheurbuik hebben? Want als je geen groente eet en ook geen vitamines, dan krijg je scheurbuik. Ja, dat zei Sipke immers.
Jildau denkt na. Ze heeft vandaag helemaal geen groente gehad. En dus ook geen vitamines. Want de appel die mama haar had meegegeven naar school, die heeft ze niet opgegeten. En die van gister ook niet. Toen had ze immers een stroopwafel gekregen van Saskia.

Scheurbuik. Hoe zou dat voelen? En hoe kun je zien dat je dat hebt? Zouden er dan zomaar scheuren in je buik komen?
Jildau knipt haar bedlampje aan en schuift haar dekens aan de kant. Met trillende handen knoopt ze haar pyjamajasje los. Er is geen scheur te bekennen, maar buikpijn heeft ze nog wel. Misschien is dat wel het begin. Misschien heeft zij ook pech en komt die scheurbuik straks.

Heel voorzichtig schuift Jildau haar bed uit en doet de deur van haar slaapkamer open. Het is helemaal stil in huis, ze slapen allemaal.
Op haar tenen sluipt ze naar beneden en gaat naar de keuken. Voor de koelkast blijft ze staan. Haar handen trillen als ze de koelkastdeur opendoet.
In welke groente zouden de meeste vitamines zitten? Jildau weet het niet.
Dan haalt ze een tomaat uit de koelkast en bekijkt hem van alle kanten. Het groene steeltje met het sterretje zit er nog aan.
Ze doet haar ogen dicht en neemt dan een grote hap. Het is niet alleen tomaat. Ze voelt dat ze ook het steeltje in haar mond heeft en allemaal kleine pitjes. Maar ze spuugt het niet uit, want daar zullen ook wel vitamines in zitten.
Er ligt ook nog een komkommer in de koelkast. Jildau trekt het plastic eraf en neemt een paar grote happen. Met schil en al, want daar zitten misschien ook wel vitamines in.
In de groentebak onderin de koelkast ziet ze nog meer groente liggen.
Jildau haalt de plastic zak met spinazie eruit en scheurt die open.
Ze moet even slikken, maar dan propt ze haar hele mond vol. Het voelt wel raar om zo op die droge bladeren te kauwen, maar ze vindt het niet vies.
Dan ziet ze boven in de koelkast een glazen bakje staan met een stukje aluminiumfolie eroverheen.
Jildau pakt het eruit en kijkt erin. Het is het overgebleven restje van de koolraap van vanavond. Ze ruikt er even aan. Het ruikt nu niet meer naar gras, of naar modder.
Ze zucht en doet dan haar ogen dicht. Met haar hand schept ze het kliekje koolraap eruit en propt het in een keer in haar mond. Ze kokhalst wel een beetje, maar dan slikt ze het zo door. Net als ze nog een hap wil nemen, gaat het licht in de keuken aan. Het is mama.
Die zegt niks, maar gaat naast Jildau op de koude keukenvloer zitten. Zonder verder wat te zeggen slaat mama haar arm om Jildau heen.
‘Ik had zo’n buikpijn,’ fluistert Jildau. Haar stem trilt en ze voelt dat er zomaar tranen over haar wangen lopen. ‘Wat denk jij, mama, zou ik scheurbuik hebben?’
Mama kijkt haar aan en lacht even.
‘Jij, scheurbuik? Denk je dat? Welnee, lieverd! Natuurlijk niet!’
‘Maar ik heb wel buikpijn,’ fluistert Jildau, ‘en daar begint het mee.’
‘Misschien heb je buikpijn van al die groente die je opgegeten hebt,’ zegt mama zacht en veegt voorzichtig de tranen van Jildau’s wangen.
‘Zal ik je nu maar weer naar bed brengen?’
Jildau knikt en samen gaan ze naar boven. Mama stopt Jildau lekker in en legt haar knuffels naast haar hoofd op het kussen.
‘Ben je niet meer boos, mama?’ vraagt Jildau.
Mama schudt haar hoofd. ‘Nee, hoor,’ zegt ze, en ze haalt een blaadje spinazie uit Jildau’s haar.
‘En papa dan? Is die nog boos?’ fluistert Jildau.
Mama schudt haar hoofd nog eens. ‘Nee, hoor,’ zegt ze, ‘papa wilde nog even bij je kijken, maar toen lag je al te slapen.
Ze lacht even en dan fluistert ze: ‘Papa wilde even tegen je zeggen dat hij die koolraap ook niet lekker vond. Hij heeft er zelf ook niets van gegeten …’
‘Echt waar?’ vraagt Jildau. ‘Vond hij het ook niet lekker?’
Ze lacht even, maar dan gaat ze ineens rechtop zitten en pakt mama’s hand vast.
‘Mama … heb ik echt geen scheurbuik?’ fluistert ze.
‘Nee, lieverd! Echt niet!’ zegt mama.
‘En kan dat vannacht ook niet meer komen?’
‘Nee, geen sprake van!’ zegt mama.
‘Dan heb ik dus echt geluk gehad,’ zegt Jildau en ze gaat weer liggen.
‘Nou, we moeten het allemaal maar vlug vergeten,’ zegt mama, ‘en jij moet nu gaan slapen, Jildau. Morgenochtend moet je weer naar school en dan zijn we die koolraap weer vergeten, afgesproken? Vergeten groente, heet het immers …’

‘Yuck… This is so gross!’
Jildau pulls a disgusted face and shakes her head wildly for a moment. Then she bends forward a little and picks with her fork at the yellow vegetable on her plate. ‘This tastes of grass. Or mud. What’s more, it stinks! Bah! No way am I eating this!’
‘Stop exaggerating, Jildau,’ says Dad, ‘that’s rude. This is food we’re talking about.’
‘I don’t call this food,’ says Jildau, ‘this looks more like pigswill.’
‘Well, I think swede is delicious,’ says Sipke. ‘And Mum says it’s really healthy and packed full of vitamins.’
Jildau looks at her brother. Delicious? Does he mean that? Or is he joking? ‘You think this is delicious, Sipke?’ she asks.
Sipke nods. ‘Yeah, I do. A person needs vitamins and this contains them. And if you eat enough vitamins, they’ll stop you getting scurvy too!’
‘Scurvy?’ Jildau looks at Sipke in surprise. ‘What’s that?’
Sipke, who has just taken a bite of his swede, demonstratively opens his mouth some way and points inside with his fork.
‘Here! All vitamins!’ he murmurs with his mouth full. ‘See?’
Jildau closes her eyes tight and pulls another disgusted face.
‘We had it at school,’ Sipke continues, once he’s swallowed his mouthful. ‘Our teacher told us that people on the ships of the Dutch East India Company became ill and died because they didn’t get any fresh vegetables. So no vitamins either. Fetid water, they had that. Nothing else. Well, so then they got scurvy.’
Jildau feels a little scared now. ‘Scurvy? And did you die, if you had that?’
Sipke nods. ‘Not if you were lucky, but if you were unlucky then yes.’ He laughs a moment. ‘But if you died, you were buried at sea and that was a piece of luck.’
Mum looks at Sipke in surprise. ‘A piece of luck? How do you mean?’
Sipke shrugs. ‘Well, if I were dead, I’d rather lie in the sea than under the mud.’
When Jildau hears the word ‘mud’, she smells the swede on her plate again and looks at Dad. ‘Do you like swede, Dad?’
Dad is quiet for a moment. Then he puts down his fork and looks at Jildau.
‘Er, Jildau, what can I say? Mum’s done her best to make us something tasty. And today that was swede. I have to admit I’d never had it before either.’
‘That’s not an answer to her question, Fokko,’ Mum laughs. ‘Do you like it? That’s what Jildau is asking.’
She looks at Dad, but says nothing. He looks at the swede on his own plate, of which he hasn’t yet taken a single bite.
‘Enough said then,’ says Mum. ‘You know, I thought: why don’t I serve something different from lettuce, carrots or spinach for a change.’
With a serving spoon she takes a bite of swede from the pan and holds it up. ‘This is what they call a forgotten vegetable these days. And Sipke’s right, it’s packed with vitamins. This used to be eaten a great deal. My granddad and granny ate it frequently. They loved it.’
Jildau crosses her arms and looks at Mum crossly.
‘Well I’m not eating it in any case! And I don’t need any vitamins. I think they’re disgusting too!’
Then she suddenly bangs the edge of her plate hard with her fist. A lump of swede flies through the air and splats onto the floor.
‘That’s enough, Jildau,’ says Dad calmly. ‘I’m done with this and I think Mum is too. Go upstairs, to your room.’
‘But I still want yoghurt,’ says Jildau.
‘No, we’re not doing that today. I said that’s enough! Upstairs with you! And quick!’
Jildau looks at Dad. He’s angry, you can see that.
She looks back angrily for a moment, then stomps away. She slams the door behind her and stamps extra hard on the stairs.
Dad’s angry? Well, she’s far angrier! And all that for that disgusting swede.

When Mum comes to her room a little while later, Jildau pretends to be asleep. Dad also peeks in and asks softly if she’s already sleeping. Jildau hears, but she doesn’t say anything. Serve him right. It’s his own fault.
Jildau might be pretending to sleep, but actual sleep doesn’t come at all. Because if you’re angry, you can’t sleep. And Jildau is still angry. And wide awake. Cautiously she slips out of bed to drink some water at the basin. That water is cold, but at least it’s not fetid, like the water on the ships Sipke was talking about. Because if you’d drunk fetid water, you could die and be buried at sea. What would that be like, being buried at sea?
She has no idea. Ask Sipke tomorrow. That know-it-all is already in year 6 and knows everything. So he claims, anyway.

Jildau is still awake when Dad and Mum go to bed. She quickly hides her head under the covers when Dad and Mum look in on her.
And then, a little later, Jildau suddenly feels her stomach. It’s a bit sore. Could that be from the cold water she drank?
Or might she have… what did Sipke call it again? Scurvy. Might she have scurvy? Because if you don’t eat vegetables or vitamins, then you get scurvy. Yes, that’s what Sipke said.
Jildau ponders this. She hasn’t had any vegetables today. So no vitamins either. That apple Mum gave her to take to school, she didn’t eat that either. Nor yesterday’s. After all, yesterday Saskia gave her a syrup waffle.

Scurvy. How would that feel? And how do you know you have it? Could it cause a tummy ache?
Jildau switches on her bedside lamp and pushes her covers aside. Hands trembling, she unbuttons her pyjamas. There’s nothing to see, but her tummy still hurts. Perhaps that’s the beginning. Perhaps she’s unlucky and the scurvy is on its way.

Very carefully Jildau shuffles out of her bed and opens her bedroom door. It’s silent in the house, they’re all asleep.
On her tiptoes she creeps downstairs and enters the kitchen. She stops in front of the fridge. Her hands tremble as she opens the fridge door.
Which vegetable contains the most vitamins? Jildau doesn’t know.
Then she takes a tomato from the fridge and examines it from all sides. The green stem with the little star is still attached.
She closes her eyes and takes a large bite. It’s not just tomato. She can feel that she also has the stem in her mouth and lots of tiny pips. But she doesn’t spit it out, because there will be vitamins in it.
There’s also a cucumber in the fridge. Jildau pulls the plastic off and takes a couple of big bites. Skin and all, because perhaps there are vitamins there too.
In the vegetable drawer at the bottom of the fridge she sees even more vegetables.
Jildau takes out the plastic bag of spinach and tears it open.
She pauses to swallow first, but then she stuffs her mouth full of it. It feels a bit strange, chewing on those dry leaves like that, but it’s not disgusting.
Then she sees a glass bowl higher up in the fridge with a piece of aluminium foil over it.
Jildau takes it out and looks inside. It’s the leftovers of this evening’s swede. She sniffs it. It doesn’t smell of grass anymore, or of mud.
She sighs and closes her eyes. With her hand she scoops some leftover swede out and stuffs it into her mouth in one go. She wretches a little, but then swallows it down. Just as she’s about to take another bite, the light goes on in the kitchen. It’s Mum.
She doesn’t say anything, but sits down next to Jildau on the kitchen floor. Without saying anything more, Mum puts her arm around Jildau.
‘I had such a tummy ache,’ Jildau whispers. Her voice trembles and she suddenly feels tears running down her cheeks. ‘What do you think, Mum, could I have scurvy?’
Mum looks at her and laughs.
‘You, scurvy? Is that what you think? No, darling! Of course not!’
‘But I do have a tummy ache,’ Jildau whispers, ‘and that’s how it starts.’
‘Perhaps you have a tummy ache from all those vegetables you’ve eaten,’ says Mum softly, carefully wiping the tears from Jildau’s cheeks.
‘Shall I take you back to bed now?’
Jildau nods and together they go upstairs. Mum tucks Jildau in nice and cosy and puts her cuddly toys beside her head on the pillow.
‘Are you still cross, Mum?’ asks Jildau.
Mum shakes her head. ‘No,’ she says, and she pulls a spinach leaf out of Jildau’s hair.
‘What about Dad? Is he still cross?’ whispers Jildau.
Mum shakes her head again. ‘No,’ she says, ‘Dad wanted to look in on you but you were already asleep.’
She laughs and then whispers: ‘Dad wanted to come and tell you he didn’t like that swede either. He didn’t eat any of his either…’
‘Really?’ asks Jildau. ‘Didn’t he like it either?’
She laughs for a moment, but then she sits upright and grabs Mum’s hand.
‘Mum… do I really not have scurvy?’ she whispers.
‘No, darling! You really don’t!’ says Mum.
‘Could it still come on in the night?’
‘No, absolutely not!’ says Mum.
‘Then I’ve been really lucky,’ says Jildau and she lies down again.
‘Well, we should all forget the whole thing as quick as we can,’ says Mum, ‘and you need to go to sleep now, Jildau. You have school tomorrow morning and then we’ll have forgotten about that swede, okay? They are called forgotten vegetables after all…’

Toen wij de laatste bocht van de rivier uitvoeren en tussen de overhangende takken van een treurwilg door zicht kregen op de oude villa, was het Patrick die riep: ‘Dit lijkt het paradijs wel.’ Patrick was met Johnny, Ralf, Tiffany, Berber en Grace uitgekozen als deelnemer aan de Reis naar het Paradijs. Hij begreep, zo leek het, als eerste waar het ons in essentie om ging.
Reis naar het Paradijs was anders dan de meeste opvoedkundige uitstapjes van Stichting De Toekomst. Doorgaans staat bij jeugdprojecten het probleem centraal: deelnemers kommen uit een sociaal zwak milieu, zijn mishandeld, seksueel misbruikt, hebben een rugzakje met ADHD, PDD-NOS of een andere afkorting, en als het tegenzit zijn en hebben ze alles tegelijk. Doelstelling van de hulpvereniging is om deze kinderen zover te krijgen dat ze niet al te jong gewelddadig worden, aan de drugs raken of andere criminele paden inslaan.
Wat de deelnemers aan de Reis naar het Paradijs met elkaar gemeen hadden, was dat ze tot nog toe altijd uit handen van De Toekomst en andere hulpverleners waren gebleven. En dat ze allemaal negentien of twintig jaar oud waren. Het enige dat wij   als begeleiders vooraf wisten, was het geslacht – de helft jongens, de helft meisjes – maar ook daar waren wij, met het erkennen van een steeds grotere genderdiversiteit – niet zeker van. Of pa nu bouwvakker was of musicus, ma schoonmaakster of hoogleraar, wij hadden geen idee. In de praktijk een tamelijk overbodige geheimzinnigdoenerij, zolang duurt het meestal niet voordat de deelnemers aan dergelijke projecten een en ander prijsgeven over hun sociale achtergrond. Een gymnasiast met academisch opgeleide ouders uit zich doorgaans anders dan een vmbo-leerling uit een arbeidersgezin.
Reis naar het Paradijs was er niet om de deelnemers een uitweg te bieden uit hun problemen, maar om hun uitzicht te geven op een mooi, in het gunstigste geval ideaal, leven. In oude, armoediger tijden droomden mensen van een leven zonder materiële zorgen en zonder werkdagen van twaalf uren; wat blijft er in rijkere, paradijselijke tijden voor mensen over om van te dromen? Dat was het idee.

Villa Rivierzicht is aan het einde van de negentiende eeuw gebouwd als buiten voor een familie die rijk was geworden met de handel in koloniaal goud. Sinds de jaren zestig werd het gebruikt om uit huis geplaatste kinderen onderdak te bieden, drie jaar geleden is het gerestaureerd en heeft het weer de allure gekregen van een rijkeluiswoning. Het erf wordt voor een groot deel in beslag genomen door een moestuin – prei, bloemkool, andijvie, aardbeien, er is geen nee te koop – en een boomgaard met appel-, peren-, pruimen- en kersenbomen. Ook is er een kas met komkommers, paprika’s, tomaten en druiven. Ooit moet het erf de bewoners van Rivierzicht hebben voorzien van nagenoeg al het eten en drinken dat ze nodig hadden.

Ralf stapte als eerste aan wal. Hij maakte het voorste touw vast aan een appelboom, bij het overeind komen stootte hij zijn hoofd tegen een laaghangende appel. Hij trok de appel van de tak, nam een hap en smeet hem meteen zo ver hij kon het water in.
‘Je mag hem wel opeten. Het is geen verboden vrucht.’
‘Dat ding is hartstikke zuur.’
Al gauw zou duidelijk worden dat Ralf niet de enige was bij wie het woord ‘paradijs’ andere associaties opriep dan bij mij, hun begeleider.

Tijdens het theedrinken verdeelden we de taken. Johnny en Tiffany zouden in de tuin op zoek gaan naar aardappelen en groente, Patrick en Grace zouden daar een maaltijd van koken, Berber en Ralf zouden na afloop koffiezetten en de afwas doen.
Het was Patrick, dezelfde die villa Rivierzicht het paradijs genoemd had, die het eerste stukje van het door De Toekomst geboetseerde ideaalbeeld hakte. In afwachting van de aardappelen en de groente van Johnny en Tiffany bladerde hij een paar minuten in een krant die op de grote tafel in de woonkamer lag, maakte met Grace een rondje door de boomgaard en ging naast mij zitten op de tuinbank voor de serre. ‘Wanneer krijg ik mijn mobiel terug? Ik verveel me dood.’
Geduldig legde ik hem uit dat ze het vier weken lang zonder mobieltje moesten stellen en dat hij daar zelf mee had ingestemd. ‘Oh ja, dat is ook zo.’
Hij kwam overeind, liep een paar meter naar voren en draaide zich om. Met zijn armen hoog en wijd gespreid, als riep hij alle goden in de hemel aan, sprak hij plechtig: ‘Hier begint het paradijs.’ Daarmee liet hij zijn armen zakken. Bijna zakelijk voegde hij eraan toe: ‘En we moeten het zelf afmaken.’
Patrick liet zich op de leuning van de tuinbank zakken en zei: ‘Als ik het goed begrepen heb, is het aan ons om te ontdekken wat er nog aan deze rijkeluisplek ontbreekt om er een paradijs van te maken. En daarin zijn wij geheel eigen baas.
Ik knikte. ‘Dat is waar het in dit experiment om gaat: zien hoe mooi de wereld wordt wanneer jonge mensen die naar eigen inzicht inrichten.’
‘Als wij het eens zijn over wat we willen veranderen, hoeven we dat eerst niet met jou te overleggen.’
‘Dat is de kern van het hele project. Jullie hebben vier weken de tijd om van dit paradijselijke plekje echt een paradijs te maken.’
‘Ik heb een geweldig idee,’ zei Patrick. ‘Ik roep de anderen bij elkaar om democratisch tot een besluit te komen. Maak je maar geen zorgen, het wordt hier erg mooi.’

Hij liep naar de groentetuin voor overleg, ik ging het huis in om via de vaste telefoon – ik had mijn mobieltje ook ingeleverd – verslag uit te brengen aan collega Afke van De Toekomst. Twee uur later hoorde ik een auto het erf oprijden. Dat was het laatste wat ik verwacht had, want de vervoermiddelen waar wij ons vier weken lang mee zouden behelpen waren zeven fietsen en de elektrische sloep waarmee we waren gekomen.
Door het raam van de woonkamer zag ik hoe de zes deelnemers uit een oude BMW kwamen gerold. Patrick was, nadat hij eerst nog een pluim donkergrijze rook door de uitlaat had gejaagd, de laatste. Toen hij mij voor het raam zag staan, riep hij: ‘Hoe vind je ’m? Vijf barkies, geen geld toch?’
Wat kon ik doen? Ik kon wel een verhaal afsteken over mijn eigen voorstelling van het paradijs en dat oude, vervuilende dieselauto’s daarin geen plaats hadden, maar dat was nu net de bedoeling van dit experiment. Het paradijs van de deelnemers was het uitgangspunt en dat mocht ik niet beïnvloeden.
‘Oh ja,’ hield Tiffany twee plasticzakken omhoog. ‘We hebben pizza’s meegenomen. Die groente in de tuin zag er waanzinnig fris uit, maar toen ik een krop sla uit de grond trok, zag ik meteen een dikke slak. Ik zei tegen Johnny: “We halen pizza’s.” We hebben voor jou een Campagnola Speciaal meegenomen. Of ben je geen vegetariër?’

Na een onrustige nacht, met een hoop verkeer tussen de heren- en damesslaapkamers, gingen vijf van de zes deelnemers naar de tuin om onder leiding van een gepensioneerde tuinier te leren hoe mooi en bevredigend het kan zijn om je eigen eten te verbouwen. Alleen Johnny was met de BMW naar het dorp, een paar kilometer verderop. Hij zou, in opdracht van de anderen, het een en ander regelen om de villa nog paradijselijker te maken dan die al was. Tuinier Jabik legde ons het nut uit van het dieven van tomaten, deed voor hoe dat moest en zette ons aan het werk. Berber lachte me toe en zei dat ze nooit had gedacht dat ze zulk dom werk nog eens leuk zou gaan vinden. ‘Niks mooiers dan je eigen eten verbouwen.’
‘Jammer dat je geen pizza’s kunt verbouwen,’ zei Grace en mikte een handvol loten van een tomatenplant in een emmer.
Ik had iets willen zeggen over tomaten als onmisbaar ingrediënt voor een pizza, maar net op dat moment hoorde ik een geluid uit de verte dat mij heel bekend voorkwam, zonder dat ik het zo een-twee-drie thuis kon brengen. De vijf tomatendievers wisten niet hoe gauw ze bij de uitgang van de kas moesten komen.
Ik liep hen achterna, ik was halverwege de boomgaard toen ik in de gaten kreeg wat het geluid dat ik niet kon thuisbrengen veroorzaakte. Een oranje betonauto leegde zijn geel-grijze lading op een stuk grond naast het huis. Vier mannen in oranje overalls en Johnny stonden eromheen, druk bezig het beton te egaliseren. Het stuk grond van grofweg tien bij drie meter hadden ze met planken afgezet.
Het deed pijn aan mijn ogen, dat beton tussen de gerestaureerde serre en de bedden met sla en andijvie, maar volgens de projectregels was ik verplicht om iedere mogelijke interpretatie van het paradijs te respecteren. Toch kon ik het niet nalaten om te vragen hoe al dat beton het paradijs dichterbij bracht.
Johnny: ‘Moet je dat nog vragen? Je kunt op dit hele erf nergens met goed fatsoen een auto kwijt zonder dat hij in de weg staat of wegzakt in het gras.’
‘Maar waarom zo groot?’ vroeg ik.
‘Wat denk je?’ Tiffany glimlachte bijna triomfantelijk. ‘Wij willen allemaal een auto. Als je een paradijs wilt creëren, moet je vooruitdenken.’

Twee dagen later ging ik ’s ochtends al voor achten de deur uit voor een tweedaagse vergadering van de staf van De Toekomst. Ik was er – omdat ze mij beloofd hadden serieus werk te zullen maken van het uitbouwen van het paradijs – niet gerust op hoe ik villa Rivierzicht bij terugkomst zou aantreffen.
Om halfvijf de volgende dag stapte ik na een tamelijk overbodige conferentie uit de trein op de fiets, een kwartier later trapte ik het erf van de villa op. Wat ik zag toen ik tussen de grote palen door de oprit op fietste, raakte mij harder dan ik voor mogelijk had gehouden. Een derde deel van de groentetuin was verdwenen onder een laag beton en in twee stukken opgedeeld met een tennisnet. Patrick en Berber dubbelden tegen Ralf en Grace. Ralf sloeg net een bal in het net toen ik tot stilstand kwam. Tiffany liep mij tegemoet. ‘Hoe vind je het?’ vroeg ze.
Ze merkte dat ik zo gauw niet wist wat ik moest zeggen. ‘Wij hebben er goed over nagedacht,’ zei ze. Het is niet alleen een tennisbaan, we kunnen ook volleyballen en voetballen, racen met modelautootjes en als we een feestje houden, hebben we genoeg parkeerruimte voor de gasten. Eerst kon je hier alleen groente verbouwen, dat kun je net zo goed in de winkel kopen.

De week daarna kwamen er elke dag één of twee auto’s bij, op vrijdag stonden er zes auto’s op de nieuwe parkeerplaats. Stuk voor stuk diesels van op zijn minst vijftien jaar oud. Ze hadden de auto’s betaald van het geld dat ze op Marktplaats gekregen hadden voor de fietsen.
De zaterdag daarna zat ik ’s avonds om een uur of tien de krant te lezen toen Berber mij naar buiten riep. Nog voordat ik een jas had kunnen aantrekken, hoorde ik een luide knal en werd de kamer van buitenaf verlicht.
‘Kom gauw,’ riep Berber naar mij. ‘Je hebt nog niks gemist.’
Op datzelfde moment joeg Johnny een vuurpijl de lucht in, die een eind verder hoog in de lucht uiteenspatte in honderden lichtpuntjes. Patrick stak de volgende aan, daarna was Tiffany aan de beurt. Met het hoofd in de nek stonden ze alle zes zichtbaar genietend te kijken naar een uitbarsting van licht en kleur.
Twintig minuten later was de laatste pijl de lucht ingegaan en praatten wij, ieder met een flesje bier voor ons en de zwavellucht in de neus, nog wat na.
‘Wij zijn gisteravond, toen jij al naar bed was, even flink de diepte ingegaan,’ begon Berber. ‘Wat vinden wij nou echt belangrijk in het leven? En: wat vinden wij nou echt leuk om te doen?’
Ralf nam het van haar over. ‘Wij weten ook wel dat we niets te klagen hebben. Vergeleken met leeftijdsgenoten in arme landen hebben wij het hartstikke goed, maar daar gaat het nu niet om. Daarom hebben wij ons gewoon afgevraagd: wat houdt ons tegen om het leven te leiden zoals wij dat het liefst willen? Patrick is dol op vuurwerk. Of niet, Patrick?’
‘Dat is het mooiste wat er is. Het paradijs is voor mij een plek waar je altijd vuurwerk mag afsteken.’
Grace: ‘Een eigen tennisbaan, nooit wachten tot er een baan vrij is, dat is voor mij het ultieme genot. Het paradijs.’
Johnny: ‘Ik wil best een stukje rijden voor een potje tennis, maar dan moet er wel genoeg parkeerruimte zijn. Als ik eerst een eind moet lopen, hoeft het voor mij niet.’
Berber: ‘Wij zijn in die twee dagen dat jij weg was aardig opgeschoten, toch? Vuurwerk, tennissen, parkeerruimte en een pizza op z’n tijd.’
Ze pakte haar flesje bier van het tafeltje voor haar om te toasten. ‘Op het paradijs.’

Na vier weken startte ik de elektromotor voor de terugreis. Zo’n honderd meter verderop keek ik, tussen de overhangende takken van de treurwilg door, terug op het paradijs. Of op wat, volgens Patrick, het paradijs geleken had. Ik zat als enige in de sloep. De anderen waren eerder die dag al vertrokken. Het nieuwe parkeerterrein lag er verlaten bij.

As we rounded the last curve in the river and caught a glimpse of the old villa through the overhanging branches of a weeping willow, it was Patrick who called out: ‘This place is like paradise.’ Patrick, along with Johnny, Ralf, Tiffany, Berber and Grace, had been selected as a participant in the Journey to Paradise. He was the first, or so it seemed, to understand the essence of what we hoped to achieve.
Journey to Paradise was different from most of the Future Foundation’s educational trips. Usually, in youth projects, the focus is on the problem: participants come from a socially disadvantaged background, have been physically and/or sexually abused, have a history of ADHD, PDD-NOS or some other acronym, and if they’re unlucky, all of these at the same time. The aim of the foundation is to get these children to a point where they don’t become violent at a young age or start taking drugs or embark upon other criminal paths.
What all the participants in the Journey to Paradise had in common was that until then they had always stayed out of the clutches of the Future Foundation and other care providers. And that they were all nineteen or twenty years old. The only thing we supervisors knew in advance was their gender – half of them boys, half girls – but, with the recognition of increasing gender diversity, we weren’t even sure about that. We had no idea if Dad was a builder or a musician, or if Mum was a cleaning lady or a professor. In practice, this secrecy was somewhat superfluous. It doesn’t usually take that long for the participants in such projects to start revealing this and that about their social background. A grammar-school student with university-educated parents generally expresses himself differently from a working-class student at a vocational college.
Journey to Paradise was not there to offer participants a way out of their problems but to give them a prospect of a beautiful life, in the best-case scenario even an ideal one. In older, more impoverished times, people dreamed of a life without material worries and without twelve-hour working days; in richer, more paradisiacal times, what is left for people to dream of? That was the idea.

Villa Rivierzicht was built in the late eighteenth century as a country retreat for a family who had become rich through trading in colonial gold. Since the 1960s, it had been used to house children who had been removed from their homes; three years ago it was restored and once again has all the charm of a rich person’s mansion. Most of the land is occupied by a vegetable garden – leeks, cauliflower, endive, strawberries, you name it – and an orchard with apple, pear, plum and cherry trees. There’s also a greenhouse with cucumbers, peppers, tomatoes and grapes. Once upon a time, the garden must have supplied the residents of Rivierzicht with practically all the food and drink they needed.

Ralf was the first to step ashore. He tied the front rope to an apple tree. As he stood up, he bumped his head on a low-hanging apple. He pulled the apple from the branch, took a bite and immediately threw it as far as he could into the water.
‘You’re allowed to eat it. It’s not forbidden fruit.’
‘That thing was totally sour.’
It would soon become clear that Ralf was not the only one for whom the word ‘paradise’ had different associations than it did for me, their supervisor.

As we drank tea, we divided up the jobs. Johnny and Tiffany would look for potatoes and vegetables in the garden, Patrick and Grace would use them to cook a meal, Berber and Ralf would make coffee afterwards and do the washing-up.
It was Patrick, the same one who had called Villa Rivierzicht paradise, who chipped off the first piece of the idealised image created by the Future Foundation. While waiting for Johnny and Tiffany’s vegetables, he spent a few minutes leafing through a newspaper that lay open on the big table in the living room, went for a walk around the orchard with Grace and then sat down beside me on the bench in front of the greenhouse. ‘When can I have my phone back? I’m bored to death.’
Patiently, I explained to him that they were going to have to do without their mobiles for four weeks and that he had agreed to that arrangement himself. ‘Oh yeah, you’re right.’
He stood up, walked a few metres and turned around. With his arms outspread, high and wide, as if invoking all the gods in heaven, he spoke solemnly: ‘This is where paradise begins.’ Then he lowered his arms. In a matter-of-fact tone, he added: ‘And we have to finish it ourselves.’
Patrick dropped down onto the arm of the bench and said, ‘So, if I’ve understood this correctly, it’s up to us to find out what’s missing from this rich people’s place to make it a paradise. And we are completely in charge.’
I nodded. ‘That’s what this experiment is all about: to see how beautiful the world can become when young people are free to organise it as they see fit.’
‘And if we agree about what we want to change, we don’t have to discuss it with you first.’
‘That’s the core of the whole project. You have four weeks to make this heavenly place an actual paradise.’
‘I’ve got a cool idea,’ Patrick said. ‘I’ll call the others together so we can reach a democratic decision. Don’t you worry. This place is going to be really beautiful.’

He headed to the vegetable garden for a discussion, and I went into the house to use the landline – I’d handed in my mobile as well – to report back to Afke, my colleague at the Future Foundation. Two hours later, I heard a car driving up to the house. That was the last thing I was expecting – the vehicles we’d have to get by with for four weeks were seven bikes and the electric boat we’d arrived on.
Through the living-room window, I saw the six participants climbing out of an old BMW. Patrick, after sending a plume of dark-grey smoke out of the exhaust pipe, was the last. When he saw me at the window, he yelled: ‘What do you think of it? Five hundred. Bargain, huh?’
What could I do? I could have launched into a story about my own notion of paradise and said that old, polluting diesel cars had no place there, but that wasn’t the idea behind this experiment at all. The participants’ paradise was key, and I wasn’t allowed to influence things.
‘Oh yes,’ said Tiffany, holding up two plastic bags. ‘We brought pizzas. Those vegetables in the garden looked super fresh, but when I pulled a lettuce out of the soil, there was a big fat slug on it. So, I said to Johnny: “Let’s get pizzas.” We got a Campagnola Special for you. You are a vegetarian, aren’t you?’

After a restless night, with a lot of toing and froing between the ladies’ and the gentlemen’s bedrooms, five of the six participants went to the garden to learn, under the guidance of a retired gardener, how wonderful and rewarding it can be to grow your own food. Johnny had driven the BMW to the village, a few kilometres away. The others had put him in charge of arranging a few things to make the villa even more like paradise than it already was. Jabik the gardener explained to us the value of pruning tomatoes, showed us how to do it and put us to work. Berber smiled at me and said she’d never imagined she’d find such stupid work fun. ‘Nothing better than growing your own food.’
‘Too bad you can’t grow pizzas,’ said Grace, tossing a handful of suckers from a tomato plant into a bucket.
I had been about to say something about tomatoes as an essential ingredient for a pizza, but right at that moment I heard a sound in the distance that sounded very familiar, even though I couldn’t put my finger on it at first. The five tomato pruners couldn’t get to the exit of the greenhouse quickly enough.
I ran after them and was halfway across the orchard when I realised what was making the sound I couldn’t place. An orange concrete truck was emptying its grey load onto a piece of land beside the house. Four men in orange overalls stood around it with Johnny, busily levelling the concrete. They had used planks to block off a piece of ground about ten by three metres.
It hurt my eyes to see that concrete among the restored greenhouse and the beds of lettuce and endive, but according to the rules of the project, I was obliged to accept every possible interpretation of paradise. Still, I couldn’t help but ask how all that concrete brought paradise any closer.
Johnny: ‘You really need to ask? There’s nowhere around here to put a car without it being in the way or sinking into the grass.’
‘But why so big?’ I asked.
‘Why do you think?’ Tiffany smiled almost triumphantly. ‘We all want a car. If you want to create a paradise, you have to think ahead.’

Two days later, I left the house before eight in the morning to go to a two-day staff meeting at the Future Foundation. The participants had promised me that they’d get down to serious work on expanding their paradise, so I was somewhat concerned about the state in which I’d find Villa Rivierzicht on my return.
At half past four the next day, I got off the train after a rather unnecessary meeting and hopped onto my bike, and fifteen minutes later I rode up to the villa. What I saw as I cycled between the gateposts and up the driveway hit me harder than I could have imagined possible. A third of the vegetable garden had vanished under a layer of concrete and been divided in two by a tennis net. Patrick and Berber were playing doubles against Ralf and Grace. Ralf hit a ball into the net as I came to a stop. Tiffany walked towards me. ‘What do you think?’ she asked.
She could see I didn’t quite know how to respond. ‘We thought about it carefully,’ she said. ‘It’s not just a tennis court. We can play volleyball and football too, and race model cars and if we have a party, we’ll have plenty of parking space for the guests. Before, all you could do here was grow vegetables, but you can just as easily buy them from a shop.’

The week after that, one or two more cars came along every day, and by Friday there were six cars in the new carpark – each one of them diesel-powered and at least fifteen years old. They had paid for the cars with the money they’d got for selling their bikes online.
The following Saturday I was reading the newspaper at about ten at night when Berber called me to come out. Before I’d had time to put my coat on, I heard a loud bang, and the room was lit up from outside.
‘Quick,’ Berber shouted to me. ‘You haven’t missed anything yet.’
At that moment, Johnny shot a rocket into the sky, and it exploded into hundreds of points of light high up in the air. Patrick lit the next one, and then it was Tiffany’s turn. With their heads tilted back, the six of them stood visibly enjoying the explosion of light and colour.
Twenty minutes later, the last rocket had been sent up into the sky and we were sitting and talking, each with a bottle of beer in front of us and a sulphurous smell in our noses.
‘Yesterday, after you’d gone to bed, we had a pretty deep conversation,’ began Berber. ‘What do we think is really important in life? And: what do we really enjoy doing?’
Ralf took over. ‘We know we’ve got nothing to complain about. Compared to people of our age in poor countries, we’ve got it good, but that’s not the point. So, we started wondering: what’s preventing us from living our lives as we want to? Patrick loves fireworks. Don’t you, Patrick?’
‘Most beautiful thing in the world. Paradise for me is a place where you can always set off fireworks.’
Grace: ‘A tennis court of my own, never having to wait for it to be free. That’s my ultimate pleasure. That’s paradise.’
Johnny: ‘I’m happy to drive a bit for a game of tennis, but there has to be enough parking space. If I’ve got to walk for ages first, then I can’t be bothered.’
Berber: ‘We made quite a bit of progress in those two days you were away, didn’t we? Fireworks, tennis, parking space and the occasional pizza.’
She picked her bottle of beer up off the table in front of her to make a toast. ‘To paradise.’

When the four weeks were up, I started the electric motor for the return journey. About a hundred metres away, through the overhanging branches of the weeping willow, I looked back at paradise. Or at what, according to Patrick, had seemed like paradise. I was the only one in the boat. The others had left earlier that day. The new carpark was deserted.

Bij het opstijgen klonk de stem van de piloot die zei dat de weersomstandigheden op het eiland San Andrés, de bestemming van hun vlucht, optimaal waren: zonneschijn en een onbewolkte hemel. María dacht dat ze vast, als het vliegtuig ging landen, de witte stranden en de turquoise zee te zien zouden krijgen die de foto’s op Google hadden beloofd.
Maar toen het toestel landde was alles grijs – de lucht, de zee, de stranden. Zelfs de gebouwen en de natuur zagen er grauw en dof uit. José Miguel, die de hele vlucht op zijn iPad had zitten lezen, sloeg zijn ogen op en keek door het raampje.
‘Het regent.’
‘Het motregent een beetje,’ zei María.
Al voor het toestel tot stilstand kwam waren de meeste passagiers ongeduldig opgestaan. María en José moesten een hele tijd in de rij wachten. In plaats van een slurf die naar de terminal leidde, stond er een ouderwets trapje bij de uitgang. Buiten, toen ze hun weg vervolgden langs een gemarkeerd pad, sloeg de hete, zilte lucht hen in het gezicht en prikte de motregen als naalden in hun huid.
Voor de paspoortcontrole was het zo’n chaos dat de rij voor het loket meer een meute op een concert leek. Het duurde eindeloos. Een potige, bruusk gebarende vrouw controleerde de papieren en vroeg hoe lang ze van plan waren te blijven en waar. Ze zette een stempel en gaf de papieren, de paspoorten of andere legitimatiebewijzen en de ‘toeristenkaart’, het bewijs dat de toeristenbelasting was betaald, zonder nog een woord te zeggen terug. Vandaar ging het naar een smal vertrek met groezelige muren en twee ratelende bagagebanden. Hun rugzakken, allebei van hetzelfde model, de hare paars en de zijne oranje, draaiden al rondjes. Ze hesen ze op en sloten zich aan bij een volgende lange rij, die eindigde bij een scanner van de politie. Die schoot nog minder op dan de vorige.
De ruimte was overvol. Kinderen renden rond, vrouwen zaten zich koelte toe te wuiven met hun toeristenkaarten, de mannen zweetten, de jongeren namen selfies. Er was geen airconditioning en de hitte was drukkend. Geuren van gebakken kip, zeewier en scheten kwamen aanwaaien. Bij José Miguel parelden de zweetdruppels, doorzichtig als ampullen, op zijn bovenlip. María zei niets, niet dat hij ze op moest deppen, niet ‘wat is het heet, ik heb het niet meer, gelukkig dat we tijd genoeg hebben voor de aansluitende vlucht naar Providencia als dit hier achter de rug is’. Ze waaide zich alleen maar koelte toe met de toeristenkaarten.
Eindelijk kwamen ze bij de scanner. Ze hoefden hun rugzakken niet open te ritsen. Aan het eind van een gang kwamen ze bij een groep taxichauffeurs en toeristengidsen die hun diensten aanboden. ‘Waar moet u naartoe, mevrouw?’ ‘Hebt u al logies?’ ‘Hallo, vriend, hier is mijn kaartje, maar voel je tot niets verplicht.’ María en José Miguel weerden ze af en gingen verder naar de incheckbalie.
Daar gingen ze weer in de rij staan, droegen hun rugzakken over, namen hun instapbewijzen voor de vlucht naar Providencia in ontvangst en gingen naar boven op zoek naar de gate. Weer een rij. Weer een scanner. Weer een paspoortcontrole. José Miguel had zweetplekken onder zijn armen en María had het gevoel of ze een marathon had gelopen. Ze liepen de duty-free zone door en passeerden de eerste gates waar gekrioel was van mensen en koffers. Gelukkig waren er bij hun gate maar een paar passagiers en stond de airconditioning tot hun opluchting volop aan. Ze gingen op de eerste rij stoelen zitten, recht tegenover een glazen deur die toegang gaf tot een volgende ruimte. Aan weerszijden ramen die uitzicht boden op de buitenlucht.
‘Als ze roomservice hebben kunnen we op de kamer eten,’ zei María. ‘Er is een balkon met uitzicht op zee.’
‘Wat je wilt.’
‘Als ze geen roomservice hebben gaan we naar het restaurant. Het is helemaal open, met uitzicht op zee.’
‘Denk je dan dat het op Providencia beter weer is?’
Het motregende nog steeds. Door de zijramen zagen ze natgeregende vliegtuigen onder de donkerbewolkte hemel staan, die zich uitstrekte tot aan de horizon. De motregen was misschien nog wel dichter geworden.
‘Het is daar vast prachtig weer,’ zei María.
José Miguel antwoordde niet. Hij haalde zijn iPad tevoorschijn en ging zitten lezen. María keek door het glas naar de mensen in de andere ruimtes. Bruinverbrande toeristen met dreadlocks die T-shirts droegen van San Andrés, met afbeeldingen van palmen en in de kleuren van de rastafarivlag. Ze smeekte het niets, het universum, de grillige weergoden, dat het op zou houden met regenen, dat het op Providencia onbewolkt zou zijn, zodat ze de supermaan boven de zee konden zien opkomen, als een buitenaards fenomeen, helder schijnend en uniek, als een montage, als een kitscherige ansichtkaart. Ze was niet van plan er ook maar één foto van te maken. Ze wilde alleen maar getuige zijn van het spektakel, het in zich opnemen, om nooit meer te vergeten.
Ze pakte haar mobiel om naar het weerbericht te kijken. Dat deed ze al de hele tijd sinds ze had gehoord van de supermaan. Dat had ze voortdurend gedaan tijdens de voorbereidingen voor de reis. En dat deed ze elke keer als José Miguel zei dat het geen goed idee was, dat het in november altijd regende, dat ze beter in Bogotá konden blijven. María dacht dat dat van die regen in november maar een smoesje van hem was, want hij wilde altijd in Bogotá blijven. Het weerbericht was niet veranderd: regen.
María had twaalf appjes, allemaal in de vriendengroep van de universiteit. Iemand had een meme geplaatst en daar kwam een golf van reacties op: stickers, emoji’s, gifjes, hahaha’s en nog meer memen. ‘Grappige meme,’ schreef María, ‘hahaha’. Tegen haar moeder zei ze dat ze al op San Andrés waren. Ze schakelde over naar Facebook, gaf een paar likes, schreef hier en daar een commentaar, feliciteerde iemand die jarig was en klikte op een link naar een artikel over een onbekende stam in het Amazonewoud.
Die onbekende stam werd ontdekt toen een helikopter op weg naar een landingsplaats in het oerwoud vanwege een storm van koers moest veranderen. Er stonden luchtfoto’s bij. Baardeloze indianen met lendendoeken en gedeeltelijk geschoren hoofden met gitzwart haar, hun gezichten en lichamen rood of in donkere motieven geverfd, en een van hen, de oudste zo te zien, met een mooie, gekleurde hoofdtooi. Kinderen, vrouwen, mannen. Een paar van hen, gewapend met pijl en boog, richtten hun pijlen op de indringers vanuit de lucht. Anderen zwaaiden naar ze. Weer anderen keken alleen maar omhoog, sommigen verborgen onder het gebladerte. Iedereen keek verbaasd, of met een mengsel van angst en verbazing. María meende angst te zien op het gezicht van een jongetje dat zich vastklampte aan de hoge stam van een palmboom. Ze had hem graag gerust willen stellen, een kalmerend gebaar maken, hem laten weten dat degenen die hen hadden ontdekt niks kwaads in de zin hadden, dat zij ook verbaasd waren, net als zij, dat ze blij waren te zien dat ze er gezond en wel uitzagen, dat ze hun manier van leven in het oerwoud door dik en dun in stand hadden weten te houden, dat ze alleen maar foto’s van ze gingen nemen, die als herinneringen waren, maar dan buiten je hoofd, zodat iedereen ze kon zien, en dat ze hen gauw weer met rust zouden laten.
In de rechterkolom was er een sectie onder de kop ‘Meest populair’, met links naar andere artikelen. Ze klikte op een ervan met een foto van omgevallen bomen. Het ging over de ontbossing van de oerwouden en de onverklaarbare epidemieën die steeds frequenter werden onder de inheemse diersoorten en die vroeg of laat ook de mensen zouden treffen. Ze voelde zich beklemd, een soort druk op haar borst, een onbestemde angst voor de toekomst van dat verschrikte jongetje in het Amazonewoud en van de hele mensheid. Ze keek naar José Miguel. Die was verdiept in zijn lectuur en merkte niet dat ze naar hem keek.
Hij beet op zijn lip als hij las. Die ochtend had hij zich geschoren en zijn baard, die María hem zo leuk vond staan, begon alweer te stoppelen. Vanavond, op Providencia, zou alles weer goed zijn, dacht ze, met de zee, de supermaan, en onder de indruk van dat geweldige spektakel zouden ze elkaars hand vasthouden, eerst aarzelend, alleen hun vingertoppen die over elkaar streken, maar uiteindelijk met de vingers hecht in elkaar gestrengeld, als één weefsel.
Ze keek op haar horloge. Het vliegtuig had vijfentwintig minuten geleden al moeten vertrekken.
‘José, kijk eens hoe laat het is. Is het vliegtuig misschien al vertrokken zonder dat we er erg in hadden?’
José Miguel sloeg zijn ogen op van zijn iPad en keek om zich heen. ‘Is er niemand van de luchtvaartmaatschappij?’ vroeg hij.
María stond op en liep naar een passagier op de volgende rij stoelen, een vrouw die zo te zien van de eilanden was, met een kind op schoot en een rugzakje met babyspulletjes op de zitting van de stoel naast haar. ‘Is het vliegtuig naar Providencia al vertrokken?’ vroeg ze.
‘Nee.’
‘Dit is toch de goede gate, niet?’
‘Ja.’
‘En is er niemand van de vliegmaatschappij?’
‘Die zijn er nog niet, nee.’
‘Het is al laat.’
‘Ja.’
‘Hoe moet dat nou?’
De vrouw maakte een gebaar dat ze het ook niet wist en María liep terug naar José Miguel. ‘We komen niet op tijd,’ zei ze.
‘Wat zei die vrouw?’
‘Ze weet niks.’
In de andere ruimtes was ook geen vliegpersoneel te bekennen. Twee rijen achter hen zat een magere, oudere man met lange dreadlocks tot aan zijn middel lachend op zijn telefoon te kijken.
‘Sorry, meneer,’ zei José Miguel, ‘maar weet u misschien waarom we nog niet vertrokken zijn?’
De man keek op van zijn telefoon, schudde zijn hoofd en concentreerde zich weer op zijn scherm.
‘De vlucht duurt maar een half uurtje,’ zei José Miguel. ‘Dus misschien komen we nog wel op tijd.’
‘Vijfendertig minuten,’ corrigeerde María hem. ‘En ze hebben ons nog niet eens omgeroepen.’
‘Tja, wat kan ik zeggen.’
‘Toe maar, zeg het maar.’
‘Wat?’
‘Dat het geen goed idee was. Dat je me hebt gewaarschuwd.’
‘Ach, María, zo bedoelde ik het toch helemaal niet?’
‘Je denkt het, ik zie het aan je gezicht. Je bent kwaad op me, je hebt me de hele reis lopen negeren.’
‘Ik moet het huiswerk van mijn leerlingen nakijken. Morgen moet ik de cijfers doorgeven.’
‘José, zeg het nou maar.’
Zij stond en hij zat. Hij keek haar recht aan: ‘Ik heb je gezegd dat het geen goed idee was, dat ik geen zin had in een reisje, dat ik een hoop werk heb en dat ik liever in Bogotá wilde blijven …’
María wendde haar blik af en begon ongeduldig met één voet te wiebelen. ‘Jij wilt altijd liever in Bogotá blijven,’ zei ze zacht.
‘Nou en? Wat is daar mis mee?’
Gefrustreerd liep María van hem weg, maar draaide zich meteen weer om. ‘En nu moet je chagrijnig doen en mij ook chagrijnig maken? Kun je niet een beetje je best doen en genieten?’
José Miguel, zijn iPad in de hand en zijn blik niet op María, maar op de glazen deur gericht, antwoordde: ‘Genieten waarvan? Van het prachtige uitzicht? Van deze plastic stoelen? Van de airconditioning?’ Een vrouw hoestte. ‘Van de virussen van de mensen?’
María keek hem woedend vanuit de hoogte aan. ‘Van het idee dat we samen naar de supermaan boven de zee gaan kijken.’
‘Die kunnen we ook in Bogotá zien.’
‘Met die bewolkte luchten daar?’
José Miguel legde zijn iPad naast zich neer, sloeg zijn armen over elkaar en keek haar strak aan. Hij zei niets, maar het was wel duidelijk wat hij dacht.
‘Hoe moest ik ook weten dat het hier hetzelfde was?’ verdedigde María zich.
‘Het is november.’
‘In november zijn er ook dagen dat de zon schijnt.’
‘Het is …’
‘Ja, ik weet het,’ onderbrak ze hem. ‘Dat heb je me al duizend keer verteld: november is de regenachtigste maand van het jaar.’
‘En toch kocht je de tickets en betaalde je het hotel. Zonder je iets aan te trekken van wat ik zei. Al dat geld …’
Ze wilde niet verder ruziën, ze wilde niet meer horen wat er vervolgens kwam: het oude liedje van al dat weggegooide geld, al dat geld dat ze hadden moeten sparen voor een appartement, een appartement dat ze nooit van z’n leven, hoe ze ook spaarden, konden betalen. Ze liep naar de ramen die uitkeken op het vliegveld. Het had geen zin. Nooit zouden ze het eens worden, nooit zouden ze rust en vrede kennen, niet mét en niet zonder een supermaan, niet in Bogotá en niet in een paradijs met witte stranden en een turquoise zee of waar dan ook in het universum, nooit ofte nimmer. Ze moest het accepteren. Ze begrepen elkaar niet. Ze waren te verschillend.
Buiten op het vliegveld was het inmiddels zo donker dat de lantaarns waren aangedaan. Vijf uur ’s middags en het leek wel nacht. In de lichtkegels van de lantaarns zag ze ineens de regen. Machtig en heftig, opgezweept door de jachtwind. Een storm. Hij zou wel loeien als een wild beest. Binnen hoorden ze niks, dat kwam door de massieve muren van het gebouw en door het feit dat ze door een dubbele wand van dik glas keek waartussen zich een gang bevond. Een storm zoals je die in Bogotá nooit meemaakte, althans niet voor zover zij wist. Ze troostte zich met de gedachte dat ze daar in elk geval ook geen supermaan te zien kregen.
Er klonk op luide toon een groet. María keerde zich in de richting van de stem. Het was een vrouw van de luchtvaartmaatschappij. Wegens het slechte weer, zei ze, was de luchthaven gesloten en de vlucht afgelast.
‘Tot wanneer?’ vroeg een man met een bril op en een bouwhelm in zijn hand.
‘Tot morgen.’
‘Waarom gaan we niet zodra het ophoudt met regenen?’ vroeg de vrouw die had gehoest.
‘Dat kan niet mevrouw. De luchthaven van Providencia is niet verlicht en de vliegtuigen kunnen niet in het donker landen.’
María, die bij het raam was blijven staan, keek weer naar buiten. Daar woedde de storm. Binnen woedden de protesten en klachten van de passagiers, die geleidelijk aan minder werden, tot ze zich uiteindelijk schikten. In de spiegeling van het glas zag María dat de passagiers de ruimte begonnen te verlaten, traag en met tegenzin. Als koeien, dacht ze.
José Miguel kwam naar haar toe. ‘Gaan we?’
‘Ik moet het hotel bellen om te zeggen dat we niet komen.’
‘Ze zullen inmiddels wel weten dat de luchthaven gesloten is.’
‘We moeten hier een hotel zien te vinden.’
Hij probeerde haar moed in te spreken: ‘Misschien wordt het gauw droog en kunnen we hem hier op het strand zien.’
‘Ja,’ antwoordde ze zonder overtuiging.
De storm geselde de wereld en algauw werd het nacht. María liep van het raam weg en sloot zich, zonder José Miguel een blik waardig te keuren en zonder zich erom te bekommeren of hij haar volgde of niet, achter de rij vertrekkende passagiers aan.

When they took off, the pilot announced that conditions on the island of San Andrés, their destination, were optimal, with clear sunny skies. María assumed that on the descent she’d see the white sand and turquoise sea paradise pictured in all of the Google images.
When they landed, though, everything was gray. The sky, the sea, the beaches. Even the buildings and vegetation looked opaque, washed out. José Miguel, who’d been reading on his iPad throughout the flight, looked up and glanced out the window.
‘It’s raining.’
‘Just a little drizzle,’ María said.
Most of the passengers, feeling impatient, stood up before the plane had stopped. María and José Miguel waited in line, and it took for ages to get off the plane. Rather than a jetway to the terminal, there were old-school boarding stairs. The moment they set foot outside, they were hit with hot salty air. Then, following the route indicated on the tarmac, came the prickly drizzle.
The line at migration control was so chaotic it more resembled the crowd at a concert. And took ages. A large woman with brusque gestures attended to them, checking their IDs and tourist cards, asking how long they’d be staying and where. She stamped their cards and, without another word, handed back their papers. From there they proceeded to a narrow hall with dirty walls and two juddering carousels. Their backpacks, which were the same brand – hers purple, his orange – were already circling. After grabbing them, they joined another long line for the police baggage scanner. This one was even slower than the last.
The place was packed. Children ran. Women fanned themselves with tourist cards. Men sweated. Younger folks took selfies. There was no air conditioning and the heat was sticky. The smells of fried chicken, seaweed and fart came in waves. Miguel had clusters of tiny sweat droplets on his top lip, like transparent blisters. María didn’t say a thing, not wipe your lip, or it’s so hot, or I’m losing my mind, or it’s a good thing we have enough time for the connection to Providencia, or when is this going to end. All she did was fan herself with the tourist cards.
Finally it was their turn at the scanner. No one made them open up their backpacks. They emerged from a corridor into a crowd of taxi drivers and men offering tour-guide services. Where am I taking you, friend? Do you have lodging? Here’s a card, brother, no commitment. María and José Miguel dodged them and continued on, staying inside the airport, to the airline counters.
They stood in line once more, handed over their backpacks, took their boarding passes for the flight to Providencia and went to find the departure lounge on the second floor. Another line. Another scanner. Another migration control checkpoint. José Miguel’s armpits were soaked, María felt like she’d just run a marathon. They passed the Duty Free, passed the first departure lounges, full of people, suitcases and noise. Fortunately, theirs had only a few passengers and the air conditioning was on full blast: a relief. They sat in the first row of chairs, before a pane of glass with a view of the other lounges. Windows to the outside were on the left and right walls.
‘If there’s room service, we could eat in the room,’ María said. ‘It has a balcony overlooking the sea.’
‘Sure.’
‘If there’s no room service, we’ll go to the restaurant. It’s open-air and faces the sea.’
‘I wonder if the weather in Providencia will be any better.’
It hadn’t stopped drizzling. Through the side windows they saw wet airplanes out on the tarmac, dusky light in the middle of the day, and black clouds that extended as far as the eye could see. The drizzle, maybe, had gotten a little heavier.
‘I’m sure it’s glorious.’
José Miguel didn’t reply. He took out his iPad and started reading. María set about watching people in other lounges through the window. The tourists burned to a crisp in the sun, with cornrows and San Andrés Island, Colombia t-shirts with palm trees and Rastafarian flag colors. She implored the Void, the Universe, the fickle authority of atmospheric conditions for it to stop raining, for the Providencia sky to be clear and for them to be able to see the supermoon rise over the sea, looking utterly unreal, shimmering and massive, a montage, a kitsch postcard. She wasn’t planning on taking a single photo. Just gazing at the whole spectacle, absorbing it, to etch the memory in her mind.
María pulled out her phone and looked at the weather forecast. She’d started checking it regularly ever since she found out about the supermoon. And kept checking as she planned the trip, then checked again every time José Miguel told her that it wasn’t a good idea, that in November it rained every day, that they’d be better off staying in Bogotá. María thought the November rains were just an excuse this time, since he always wanted to stay in Bogotá. The forecast hadn’t changed: rain.
María had fourteen WhatsApp notifications, all from her old college friends’ chat. Someone had posted a meme, and then came the slew of reactions, stickers, emojis, LOLs, more memes. María wrote Great meme LOL. She told her mother they were in San Andrés. She opened Facebook, gave several likes, made a few comments, happy birthdayed someone and followed a suggested link to an article about an isolated tribe in the Amazon.
The isolated tribe, she read, was discovered when a helicopter headed to a jungle station had been forced to deviate from its course because of a storm. There were aerial photos. The indigenous in loincloths, with hairless bodies, their heads partially shaved and the parts with hair jet black, faces and bodies painted red with dark motifs and one, who looked to be the oldest, with an elegant colorful crest. Children, women, men. Some, with bows, aimed arrows at the invaders in the sky. Others pointed at them. Still others simply stared, some hidden in the foliage. All of their faces showed shock or perhaps a mix of fear and curiosity. María thought she saw terror in the face of a boy holding on to a palm tree’s long trunk. She’d have liked to comfort him, offer a reassuring gesture, let him know that the people who’d discovered them weren’t bad, that, just like them, they were shocked, that they were happy to find them so robust and healthy, holding on to their way of life in the jungle, that they were just going to take a few photos, which were like memories except outside your head, so that everyone could see them, and soon they’d be left in peace.
To the right, in the margin, was a section called ‘trending’ with links to other articles. She clicked on one, which had a photo of some droopy trees. It was about jungle deforestation and the increasingly frequent inexplicable epidemics that decimated native animals and sooner or later spread to humans. She felt anguish, a sort of tightening of her chest, a vague fear for the futures of the terrified boy from the Amazon tribe and for all of humanity. María turned to José Miguel. He was focused on his reading and didn’t realize she was looking at him.
José Miguel bit his lip when he read. He’d shaved that morning and his beard, which María loved, was already sprouting. She thought that everything would be fine that night, that in Providencia, with the sea and the supermoon, gazing at such an astonishing spectacle, they’d be overcome, hold hands: first just their fingertips brushing lightly, then their fingers interwoven like cloth.
She looked at her watch. Their plane should have taken off twenty-five minutes ago.
‘José, look what time it is. Do you think the plane took off without us noticing?
José Miguel looked up from his iPad, glanced around.
‘Are there no airline employees around?’
María got up. She approached the passenger in the next row, a woman who looked like an islander, was holding a small child in her arms and had a diaper bag in the next seat.
‘Did the plane to Providencia already take off?’
‘No.’
‘This is the right gate for it, right?’
‘Yes.’
‘And there’s nobody from the airlines?’
‘They haven’t gotten here yet.’
‘But it’s already past the time.’
‘Yes.’
‘What do you think is going on?’
The woman gestured to say she had no idea. María went back to José Miguel.
‘We’re not going to get there in time.’
‘What did the woman say?’
‘She doesn’t know anything.’
There were no employees in the other boarding lounges either. Two rows behind them, a skinny older man with dreadlocks down to his waist was laughing at something on his phone.
‘Excuse me, sir,’ José Miguel said to him, ‘do you know why we haven’t taken off?’
The man looked up from his phone, shook his head and went back to his business.
‘It’s only a thirty-minute flight,’ José Miguel said, ‘we might still get there in time.’
‘Thirty-five’ María corrected, ‘and they haven’t even started boarding yet.’
‘I don’t know what you want me to say.’
‘Go on, say it.’
‘Say what?’
‘That it wasn’t a good idea, that you warned me.’
‘Come on, María, have I even hinted as much?’
‘You’re thinking it, I can tell. You’re furious with me, you’ve ignored me the entire trip.’
‘I have to read my students’ essays. Grades are due tomorrow.’
‘Say it, José.’
She was standing; he was sitting. Her looked up at her:
‘I told you that it wasn’t a good idea, that I don’t like traveling, that I have a ton of work, that I wanted to stay in Bogotá…’
María looked away and began tapping one foot impatiently.
‘You always want to stay in Bogotá,’ she said quietly.
‘So? What’s wrong with that?’
Frustrated, María began to walk off, then immediately turned and came back.
‘Do you have to make us both miserable? Can’t you even attempt to enjoy it?’
José Miguel, iPad in hand, was not looking at María but through the window.
‘Enjoy what? This magnificent view? These plastic chairs? The air conditioning?’ A woman coughed. ‘People’s viruses?’
María glowered down on him in rage.
‘The idea of seeing the supermoon together, at the sea.’
‘We could have seen it from Bogotá.’
‘With that sky, always so overcast?’
José Miguel set his iPad on the seat next to him, crossed his arms and stared right at her. He didn’t say a word, but it was obvious what he was thinking. She became defensive.
‘How was I supposed to know it would be the same here?’
‘It’s November.’
‘There are sunny days in November.’
‘November is the…’
She interrupted him:
‘I know, you’ve said it a thousand times, the rainiest month of the year.’
‘And yet still, you bought the tickets and paid for the hotel. Without even taking my opinion into consideration. All that money…’
She didn’t want to keep arguing, didn’t want to hear what came next, the song and dance about all that money down the drain, all that money they should have been saving for the apartment – an apartment they’d never, no matter how much saving they might do, be able to afford. She walked to the windows overlooking the tarmac. It was pointless. They’d never see eye to eye, never be carefree and content, supermoon or no supermoon, in Bogotá or a white-sand-turquoise-sea paradise or any other part of the universe, ever. She had to accept it. They didn’t get one another; they were too different.
The lights on the tarmac had come on, it was so dark. Five o’clock and it looked like the middle of the night. Suddenly, in the cones of light shining down from the lamps, she saw the rain. Hard and violent, buffeted by the gale. A real storm. No doubt it was howling like a wild animal. The only reason they couldn’t hear it was because the building was solid and the window – thick paned – gave onto a hallway, which in turn had another thick-paned window. A storm unlike any in Bogotá, or at least none that she could remember anytime recently. She consoled herself, thinking that they wouldn’t have been able to see the supermoon anyway.
Someone made an announcement. She turned to the voice. It was a woman, an airline employee. Due to the weather conditions, she said, the airport was closed, the flight canceled.
‘Till when?’ asked a man with glasses holding a hardhat.
‘Tomorrow.’
‘Why not wait for the rain to stop?’ asked the coughing woman.
‘I’m afraid that’s not possible, señora. The runway in Providencia isn’t illuminated and they can’t land in the dark.’
María, who was still standing by the window, turned to look through it. Outside, the storm’s fury. Inside, the passengers’ objections and lamentations, slowly dying down until, finally, they resigned themselves. With her eyes glued to the window, María sensed the passengers beginning to empty the lounge, slow and listless. Like cattle, she thought. José Miguel came up beside her.
‘Should we go?’
‘I need to call the hotel and tell them we’re not going to make it.’
‘They must already know the airport is closed.’
‘We need to find one here.’
He tried to console her:
‘Maybe it will clear up in a bit and we can see the moon from the beach here.’
‘Maybe,’ she replied without conviction.
A storm was lashing down on the world and soon it would be night. María stepped away from the window and, without looking at José Miguel, without caring whether he followed her or not, joined the last few passengers ambling out of the lounge.

Cuando despegaron, el piloto anunció por el altavoz que en el destino, la isla de San Andrés, las condiciones eran óptimas, con sol y cielo despejado. María pensó que durante el descenso vería por la ventanilla el paraíso de playas blancas y mar de color turquesa que mostraban las imágenes de Google.
Al momento de aterrizar, sin embargo, todo estaba gris. El cielo, el mar, las playas. Hasta los edificios y la vegetación se veían opacos, deslucidos. José Miguel, que durante el vuelo estuvo leyendo en su iPad, por levantó la cabeza y miró por la ventanilla.
‘Está lloviendo.’
‘Es una lloviznita,’ dijo María.
La mayoría de pasajeros, impacientes, se levantaron antes de que el avión se detuviera. María y José Miguel estaban en la cola y tuvieron que esperar bastante tiempo. En vez de un túnel para pasar del avión a la terminal había una escalera de las antiguas. Nomás salir del avión, sintieron el golpe del aire salino y caliente. Luego, por el camino demarcado en la plataforma, los aguijones de la llovizna.
La fila en los puestos de control migratorio estaba tan desordenada que parecía la muchedumbre de un concierto. Fue eterna. Los atendió una mujer grande de ademanes bruscos, que les revisó los documentos de identidad, las tarjetas de turismo y les preguntó cuánto tiempo se quedarían y dónde se alojarían. Puso un sello y, sin decir más, les devolvió sus papeles. De allí pasaron a una sala estrecha de paredes sucias y dos bandas que traqueteaban. Sus morrales, del mismo modelo, morado el de ella y naranja el de él, ya estaban dando vueltas. Los agarraron y, a continuación, otra larga fila que terminaba en un escáner de maletas de la policía. Esta avanzaba aún más lento que la anterior.
El lugar estaba repleto. Los niños corrían, las señoras se abanicaban con las tarjetas de turismo, los señores sudaban, los jóvenes se tomaban selfies. No había aire acondicionado y el calor era pegajoso. Llegaban oleadas de olores a pollo frito, algas y pedos. A José Miguel le brotaron sobre el labio una multitud de goticas de sudor transparentes como ampollas. María no le dijo nada, ni que se limpiara, ni qué calor, estoy desesperada, menos mal tenemos tiempo para la conexión a Providencia, cuándo se acabará esto. Solo se abanicaba con las tarjetas de turismo.
Por fin llegaron al escáner. No les hicieron abrir los morrales. Salieron por un corredor, en cuya boca se aglomeraban taxistas y hombres ofreciendo servicios turísticos. ¿A dónde los llevo, amiga? ¿Ya tienen alojamiento? Mi hermano, tome esta tarjeta sin compromiso. María y José Miguel les hicieron el quite y siguieron por dentro del aeropuerto hasta los mostradores de las aerolíneas.
Hicieron una nueva fila, entregaron sus morrales, recibieron los pases de abordar del vuelo a Providencia y fueron a buscar la sala de embarque en el segundo piso. Otra fila. Otro escáner. Otro puesto de control migratorio. A José Miguel se le habían empapado las axilas y María se sentía como si acabara de correr una maratón. Avanzaron por el Duty Free y por las primeras salas de embarque, llenas de gente, maletas y ruido. Por suerte, en la que les correspondía a ellos solo había unos pocos pasajeros y el aire acondicionado estaba a tope, lo que fue un alivio. Se sentaron en la primera línea de sillas, frente a una vidriera que daba hacia las otras salas. Las ventanas hacia el exterior quedaban a los lados.
‘Si hay room service podríamos comer en el cuarto,’ dijo María. ‘Tiene un balcón con vista al mar.’
‘Como quieras.’
‘Si no hay room service, vamos al restaurante. Es todo abierto y frente al mar.’
‘¿Sí será que en Providencia el clima está mejor?’
La llovizna no había parado. Por las ventanas laterales se veían los aviones mojados en la plataforma, la penumbra a pleno día y la nube negra que se extendía hasta donde alcanzaba la vista. La llovizna, tal vez, se había hecho más fuerte.
‘Seguro allá está divino,’ dijo María.
José Miguel no contestó. Sacó su iPad y se puso a leer. María se dedicó a observar a través del vidrio a la gente de las otras salas. Los turistas ardidos por el sol, con trencitas y camisetas de San Andrés isla, Colombia, con motivos de palmeras y colores de la bandera rastafari. Le rogó a la nada, al universo, a la caprichosa autoridad de los fenómenos atmosféricos, para que dejara de llover, para que en Providencia el cielo estuviera despejado y pudieran ver la salida de la superluna sobre el mar, como si fuera de mentiras, brillante y descomunal, un montaje, una pura postal de mal gusto. No pensaba tomar ni una sola foto. Solo contemplar el espectáculo y absorberlo, para que la memoria quedara guardada en su cabeza.
Sacó el celular y buscó el pronóstico del clima. Lo había empezado a revisar desde que se enteró de la superluna. Lo siguió revisando mientras planeaba el viaje y lo revisaba cada vez que José Miguel le decía que no era una buena idea, que en noviembre llovía todos los días, que mejor se quedaran en Bogotá. María pensaba que la lluvia de noviembre era solo la excusa para esta ocasión, pues él siempre quería quedarse en Bogotá. El pronóstico estaba igual: lluvia.
María tenía catorce notificaciones en WhatsApp, todas del chat de excompañeros de la universidad. Alguien había puesto un meme y luego venía la cascada de reacciones, stickers, emojis, jajajás, más memes. María escribió qué meme tan bueno jajaja. Le dijo a su mamá que ya estaban en San Andrés. Fue a Facebook, dio varios me gusta, hizo un par de comentarios, felicitó a un cumpleañero y siguió un enlace sugerido a un artículo sobre una tribu aislada del Amazonas.
La tribu aislada, leyó, fue descubierta cuando un helicóptero que se dirigía a un puesto selvático tuvo que desviarse de su rumbo por causa de un temporal. Había fotos desde el aire. Los indígenas en taparrabos, lampiños, con las cabezas parcialmente afeitadas, las partes con pelo negrísimas, las caras y los cuerpos pintados de rojo o con motivos oscuros y uno, que parecía el más viejo, con un penacho elegante y colorido. Niños, mujeres, hombres. Algunos, con arcos, apuntaban sus flechas hacia los invasores suspendidos en el cielo. Otros los señalaban con la mano. Otros más solo los miraban, entre estos unos escondidos bajo el follaje. Las caras de todos eran de asombro o acaso de una combinación de miedo y curiosidad. María creyó advertir terror en un niño que se agarraba al largo tallo de una palmera. Le hubiera gustado confortarlo, hacerle un gesto tranquilizador, dejarle saber que quienes los habían descubierto no eran malos, que, igual que ellos, estaban asombrados, que se alegraban de verlos saludables y robustos, resistiendo en su forma de vida en la selva, que nomás iban a tomarles unas fotos, que eran como memorias, solo que afuera de la cabeza, para que todos pudieran verlas, y que en breve los dejarían en paz.
En el margen derecho había una sección llamada ‘Más popular’ con vínculos a otros artículos. Pinchó uno, cuya foto mostraba unos árboles caídos. Era sobre la deforestación de las selvas y las epidemias inexplicables cada vez más frecuentes que mermaban a los animales endémicos y tarde o temprano se extenderían a los humanos. Sintió angustia, una especie de opresión en el pecho, un miedo impreciso por el futuro del niño aterrorizado de la tribu amazónica y el de la humanidad. Se volvió hacia José Miguel. Estaba concentrado en la lectura y no se percató de que ella lo miraba.
Cuando leía, se mordía el labio. Esa mañana se había afeitado y la barba, que a María le encantaba, ya le estaba brotando. Ella pensó que esa noche todo estaría bien, que en Providencia, ante el mar y la superluna, frente a semejante espectáculo, sobrecogidos, se agarrarían de la mano, primero apenas un roce de las yemas de los dedos y al final los dedos entrelazados como en un tejido.
Miró el reloj. Su avión debería haber salido hacía veinticinco minutos.
‘Jose, mirá la hora. ¿Será que el avión ya salió y no nos dimos cuenta?’
José Miguel levantó los ojos del iPad y buscó alrededor.
‘¿No hay nadie de la aerolínea?’ dijo.
María se levantó. Fue hacia la pasajera de la fila de al lado, una mujer que parecía isleña, con un niño de brazos y una pañalera en el asiento de al lado.
‘¿El avión a Providencia ya salió?’
‘No.’
‘Esta es la sala de la que va a salir, ¿cierto?’
‘Sí.’
‘¿Y no hay nadie de la aerolínea?’
‘No han llegado todavía.’
‘Ya es tarde.’
‘Sí.’
‘¿Qué pasará?’
Con un gesto, la mujer dijo que lo ignoraba. María volvió a donde José Miguel.
‘No vamos a llegar a tiempo.’
‘¿Qué dijo la señora?’
‘No sabe nada.’
En las otras salas tampoco había funcionarios de las aerolíneas. Dos filas detrás de ellos, un hombre flaco y maduro, con rastras hasta la cintura, se reía mientras miraba el teléfono.
‘Señor, perdone,’ le dijo José Miguel, ‘¿usted sabe por qué no hemos salido?’
El hombre levantó la vista del teléfono, negó con la cabeza y volvió a lo suyo.
‘El vuelo apenas dura media hora,’ dijo José Miguel, ‘de pronto sí alcanzamos a llegar.’
‘Treinta y cinco minutos,’ corrigió María, ‘y ni siquiera nos han llamado a abordar.’
‘No sé qué decirte.’
‘Dale, decilo.’
‘¿Decir qué?’
‘Que no era una buena idea, que me lo advertiste.’
‘Ay, María, ¿acaso insinué algo?’
‘Lo estás pensando, se te nota. Estás furioso conmigo, no has hecho sino evitarme todo el viaje.’
‘Tengo que leer los trabajos de mis estudiantes. Mañana es la entrega de notas.’
‘Jose, decilo.’
Ella estaba de pie y él, sentado. La encaró:
‘Te dije que no era una buena idea, que no me gusta viajar, que tenía un montón de trabajo, que prefería quedarme en Bogotá…’
María desvió la mirada y empezó a mover un pie con impaciencia.
‘Tú siempre prefieres quedarte en Bogotá,’ dijo en voz baja.
‘¿Y qué?, ¿eso qué tiene de malo?’
Frustrada, María se alejó, pero enseguida dio la vuelta y regresó:
‘¿Y tenés que amargarte y amargarme? ¿No podés hacer el intento de disfrutar?’
José Miguel, con el iPad en la mano, no miraba a María sino a la vidriera.
‘¿Disfrutar qué? ¿La vista magnífica? ¿Estas sillas de plástico? ¿El aire acondicionado?’ Una mujer tosió. ‘¿Los virus de la gente?’
María lo miró desde arriba, con rabia:
‘La idea de ver la superluna juntos en el mar.’
‘La podíamos ver en Bogotá.’
‘¿Con esos cielos tan nublados de allá?’
José Miguel puso el iPad en la silla de al lado, se cruzó de brazos y la miró con fijeza. No dijo nada, pero era obvio lo que estaba pensando. Ella se defendió:
‘¿Cómo iba a saber que acá estaría igual?’
‘Es noviembre.’
‘En noviembre hay días que hace sol.’
‘Es el mes…’
Lo interrumpió:
‘Ya sé, me lo dijiste como mil veces, el mes más lluvioso del año.’
‘Y de todas maneras compraste los tiquetes y pagaste el hotel. Sin que te importara mi opinión. Toda esa plata…’
Ella no quiso seguir discutiendo, escuchando lo que seguiría, la cantaleta sobre toda esa plata tirada a la basura, toda esa plata que debían haber ahorrado para el apartamento, un apartamento que nunca, por más que ahorraran, podrían comprarse. Fue hacia las ventanas que daban a la plataforma. Era inútil. Nunca estarían de acuerdo, tranquilos y contentos, ni con superluna ni sin superluna ni en Bogotá ni en un paraíso con playas de arena blanca y mar de color turquesa ni en ningún otro lugar del universo ni nunca. Tenía que aceptarlo. No se entendían, eran demasiado distintos.
En la plataforma estaba tan oscuro que las luces se habían encendido. Eran las cinco de la tarde y parecía de noche. De pronto, en los conos de luz de los faroles, vio la lluvia. Poderosa y violenta, zarandeada por la ventisca. Una tempestad. Seguro bramaba como una fiera salvaje. Si adentro no se oía era solo porque el edificio era sólido y la ventana, de vidrio grueso, daba un pasillo y este a otra ventana de vidrio grueso. Una tempestad como no las había en Bogotá o por lo menos no, que ella recordara, en los últimos tiempos. Se consoló pensando que de cualquier manera allá tampoco habrían podido ver la superluna.
Una voz saludó en voz alta. María se volvió hacia ella. Era una funcionaria de la aerolínea. Debido al mal tiempo, dijo, el aeropuerto estaba cerrado y el vuelo, cancelado.
‘¿Hasta cuándo?’ preguntó un señor de gafas que llevaba un casco de construcción en la mano.
‘Hasta mañana.’
‘¿Por qué no esperar a que pare la lluvia?’ dijo la mujer que tosía.
‘No se puede, mi señora. En Providencia la pista no tiene luces y los aviones no pueden aterrizar en la oscuridad.’
María, que seguía junto a la ventana, volvió al vidrio. Afuera, la furia de la tempestad. Adentro, las protestas y los lamentos de los pasajeros, cada vez más débiles hasta que, por fin, se resignaron. Con los ojos fijos en la ventana, María percibió que los pasajeros empezaron a vaciar la sala, lentos y desganados. Como vacas, pensó. José Miguel llegó a su lado.
‘¿Vamos?’
‘Tengo que llamar al hotel a decir que no vamos a llegar.’
‘Ya deben saber que el aeropuerto está cerrado.’
‘Tenemos que conseguir uno acá.’
Él trató de consolarla:
‘De pronto en un rato escampa y la podemos ver en la playa de aquí.’
‘Sí,’ dijo ella sin convencimiento.
Una tempestad azotaba al mundo y ya pronto se haría de noche. María se apartó de la ventana y, sin mirar a José Miguel, sin que le importara saber si él la seguía, se sumó a los últimos pasajeros que dejaban la sala.

De tijd heeft warme handen
kneepjes in je schouder wanneer je
voortgaat
je weet wat dit is het is alles wat je gewild
hebt tot ver voorbij
de pijngrens
maar het is of dit of daarbuiten en
dit zolang de grens in stand blijft
dit verlangen gaat niet over zuiverheid maar
zorg is een relatie
het in stand houden van afstand
er wel en niet zijn
het is simpel
de ene logica door de andere vervangen

Het kost me veel om je te schrijven. Het spijt me dat je erop zat te wachten. Ik heb me moeten lostrekken uit een krachtig organisme waarvan ik slechts een vervangbaar orgaan ben, een cel, of nog kleiner: een mitochondrion. Een mitochondrion heeft geen eigen stem, ze is enkel een brommend motortje dat energie genereert om weer af te staan. Brommmm. Ik kan je niet schrijven als mitochondrion, ik heb me moeten losmaken om weer die heldere ik te worden van wie je iets wenst te horen. Maar deze ik bestaat alleen nog voor jou. Je kunt je afvragen of wat ik je vertel iets met de werkelijkheid van mijn ervaring van doen heeft.

Buiten razen de bommen, binnen dreunt de muziek hard genoeg om ze te overstemmen. We slapen tegen de muren. Als je tegen de betonnen muur leunt, val je in slaap met het zacht pulseren van beats en ontploffingen in je rug. Geluid is aanraking. Alles gebeurt hier in dezelfde ruimte, binnen vermengen leven en dood, dag en nacht, slapen en waken zich zonder afscheidingen, membranen en maskers. Gezichten zweten in elkaar over, alles druipt en verstrengelt, we zijn een kussend, krioelend, slurpend mycelium dat de wereld rotting noemt maar waarin meer leven trilt dan in jouw twaalf vierkante meter verwaarloosde achtertuin.

We zitten niet opgesloten, we kunnen gaan en staan waar we willen, maar ik heb nog niemand zien vertrekken. De deur functioneert als veiligheidsklep, af en toe puft er iemand naar binnen. De regel – maar geen wet – is om één email per week te versturen. De meeste mensen komen niet uit de stad, maar uit het achterland. Ze verschijnen op een dag in de deuropening met een verwilderde blik, blauwe plekken en weinig woorden. De geschiedenis laten ze buiten liggen. We weten dat het delen van verhalen kan helen, we ontkennen niet hoe belangrijk het is om gehoord te worden, maar wat er achter de muur in jouw wereld gebeurt past hier simpelweg niet, het slaat dood, verzuipt in de witte ruis die alle klanken vermolmt. We kunnen hier niets repareren. Gerechtigheid allang opgegeven. Er ontbreekt een kader waarbinnen woorden begrepen kunnen worden, de taal van buiten is niet dezelfde als binnen. Hier praten we met tentakels en aanrakingen. Mijn eigen bagage is lang geleden opgelost in stuurloze atomen in mijn hoofd, ontploft als een supernova van dopamine.

Het lukt me dus niet je te missen, ik heb het geprobeerd. Schade en schande transformeert hier in energie. Ons wereldje is materialistisch, niet intellectueel. Vocht. Aarde. Beweging.

Zolang ik mitochondrion ben.

Ik dacht dat mijn verleden was opgelost, maar toen ik me vandaag eindelijk losweekte om achter de computer te gaan zitten, werd ik overspoeld door herinneringen aan wat ik had achtergelaten, aan jouw wereld, jouw geur, en de geschiedenis stond met warme boezem klaar om me weer in zich op te nemen. Als ik het niet als daad van zorgzaamheid had beschouwd om met je in contact te blijven, had ik dit nooit geschreven. Zorg: wat de relatie met buiten in stand houdt. Ik wist ineens weer hoe ik buiten ronddwaalde, mijn ogen droog en rood van vermoeidheid, mijn geest vervlakt door overdaad. Ik las al jaren geen boeken meer, te moe, ik dronk geen alcohol meer, zelfs te moe voor zelfdestructie. Het absolute nulpunt had ik bereikt. Als een geest stapte ik binnen, hoewel ik uiterlijk ongenaakbaar leek; ik geloof dat ik aantrekkelijk was, toen. Het waren de warme trillende muren die me verzachtten en me overtuigden dat ik moest blijven, de klamme warme handen die me verwelkomden en bemoedigend kneedden tot vormloos, weerloos, brommend wezen. Langzaam hield ik op te bestaan, maar kreeg er leven voor terug. Luchtwortels en synapsen.

Wat kan ik je vertellen. Een gebeurtenis, een verhaal heeft een gebeurtenis nodig, dat is wat men dan vorm noemt. Laatst viel het stil hierbinnen. Iemand trok de stekker eruit en met een luide knal verdampten de muziek en het licht. In het donker zei niemand iets. Er zijn geen afspraken of regels, geen protocol voor wanneer de planners inbreken, maar iedereen voelde de dreiging. De adem van de anderen streek over mijn gezicht. Ik durfde niet te bewegen maar had net mijn arm onder iemand anders gelegd, die door het gewicht begon te tintelen. Een tiener schraapte zijn keel. Ik rook angst en urine. Weet je nog toen we in het bos liepen en ongemerkt een jachtterrein hadden betreden? Naast ons vloog een vogel weg en jij trok me omlaag en we lagen met onze buiken op de dode bladeren, ons gehijg tufte wolkjes in de lucht. Ik kreeg zin om te giechelen, maar zag aan je ernstige gezicht dat je het meende, je had iets gezien, of je had dit eerder meegemaakt, je hoofd lag niet op de bladeren, je tilde je gezicht een centimeter boven de aarde om beter te kunnen luisteren, je neus rood van de kou in de lucht. We rilden, ik wist niet waarom we bang moesten zijn en toch was ik het. We streden tegen jouw geesten die voor mij onzichtbaar waren; ik zag alleen welk effect ze op je hadden. Maar nu, in de stilte in de bunker waarin we bevroren, verwelkomde ik ze, de geesten, ze schoven bij ons aan, namen deel aan onze communie. Toen mijn ogen gewend raakten aan het duister bestudeerde ik voor het eerst aandachtig de gezichten van mijn kameraden, en de voorwaarden voor het bestaan van ons organisme begonnen me te dagen.

Uiteindelijk ging de stekker er weer in. We dwongen het af, raakten ongeduldig van het wachten. We kunnen niet lang onze adem inhouden. Eerst begonnen we zelf geluid te maken – een hak tapte op de grond om ritme te maken, een vuist sloeg op een borst. I like padoem tsj I like padoem tsj. Voorzichtig begon het organisme weer te pulseren, steeds harder, we beukten tegen de muur, dronken werden we van onze beats, van onze lichamen die dit in gang hadden gezet, we voelden ons onoverwinnelijk, sterker dan ooit. De zware tentakels gleden van me af, mijn bloed mocht weer stromen. Ik keek door mijn wimpers, de muren draaiden om me heen tot ik geen naden meer zag. Kom ons maar halen, we zijn niet bang, jullie zouden bang voor ons moeten zijn, kom ons maar halen, we leven niet voor de toekomst, alles wat we zijn is wat er al is, hier nu, het is gebeurd het is geweest.

Toen ik de geluidsinstallatie inspecteerde vond ik een meisje achter een speaker in elkaar gedoken, haar armen op slot en beschermend om haar gezicht. Wat ooit een wit t-shirt was geweest kleefde om haar bovenlichaam. Ik wist dat ze zou schrikken als ik haar zou aanraken, dus hurkte ik naast haar neer en ademde rustig in haar nek. Ze reageerde niet, maar ik voelde haar lichaam ontspannen. Zo bleven we een tijdje zitten, zonder iets te zeggen. Later zou ze me vertellen dat dit haar tweede bunker was, dat ze eerst een tijdje ergens aan zee had gezeten. De groep in de bunker aan zee was uit elkaar gevallen toen iemand de anderen ervan had overtuigd dat ze naar buiten moesten, de zon in, dat het veilig was daar, dat de maan op hen wachtte, velden vol bloemen, dat er een taak voor hen lag. Een groep verkenners was erop uitgestuurd en nooit teruggekeerd. Sommigen dachten dat alle verkenners waren omgekomen, anderen waren er zeker van dat de bunker vergeten was, opgegeven, dat het bloemenveld buiten alles was en meer, dat het leven dáár moest zijn. Het eindigde in een groot gevecht dat een paar dagen duurde en waarin vrijwel iedereen gewond raakte. Het meisje draaide haar gezicht naar me toe zodat ik haar vermolmde neus kon zien. Ik vroeg haar waarom ze ons had opgezocht, waarom ze nog in de bunkers geloofde. Het geloof achtervolgde haar, zei ze, als een geest die haar niet met rust liet. We moeten allemaal kiezen, het is dit of daarbuiten. Ze had het gevoel dat er hier een voorschot werd genomen op een toekomst die misschien wel nooit zou komen. Maar een voorschot was tenminste iets. De toekomst rent altijd voor ons uit, we hebben enkel het nu.
We konden elkaar nu bijna niet meer verstaan, de muziek was weer op oude sterkte. Ik gaf haar een hand en trok haar omhoog. In de flitsen van licht zag ik momentopnames van haar silhouet, de vreemde bochel die voor haar neus doorging. Ik streelde haar schouder en vervolgens raakte ik haar kwijt. Teruggegeven aan de tentakels, aan het complexe organisme waarvan ik mitochondrion ben.

Ze had het bloemenveld trouwens gevonden, het bestond, maar ze had het niet kunnen betreden. Het was omheind, er werd toegangsgeld gevraagd. Daar moesten we hard om lachen.

Time has warm hands
squeezes your shoulder when you
move on
you know what this is
it’s everything you’ve wanted
to far past
the pain threshold
but it’s either this or outside it and
this as long as the threshold remains
this longing is not about purity but
care is a relationship
the maintenance of distance
being and not being
it’s simple
exchanging one logic for another

It costs me a lot to write to you. I’m sorry you’ve been left waiting for that. I’ve had to pull myself free of a powerful organism of which I’m only a replaceable organ, a cell, or even smaller: a mitochondrion. A mitochondrion has no voice of its own, it’s simply a little humming engine that generates energy only to relinquish it again. Hummm. I can’t write as a mitochondrion; I’ve had to free myself to become again that lucid self from whom you’re eager to hear something. But this self remains in existence only for you. You might wonder whether what I tell you has anything to do with the reality of my experience.

Outside, bombs are raging, inside the music is booming loudly enough to drown them out. We sleep against the walls. If you lean against the concrete wall, you fall asleep with the soft pulse of beats and explosions in your back. Sound is touch. Everything here happens in the same space. Inside, life and death, day and night, sleep and waking blend without partitions, membranes and masks. Faces sweat into each other, everything drips and entwines, we’re a kissing, teeming, slurping mycelium that the world calls rot but in which more life quivers than in your twelve-square-metre neglected back garden.

We’re not shut in, we can go wherever we like, but I’ve never seen anyone leave. The door functions as a safety valve; from time to time someone puffs inside. The rule – not a law – is to send one email per week. Most people don’t come from the city but from the interior. They appear one day in the doorway with bewildered expressions, bruises and few words. They leave history outside. We know that the sharing of stories can heal, we don’t deny how important it is to be heard, but what happens behind the wall in your world simply doesn’t fit here, it fizzles out, drowns in the white noise that decomposes all sounds. We can’t repair anything here. Justice was given up long ago. A framework is lacking in which words can be understood, the language of outside is not the same as inside. Here we talk with tentacles and touches. My own baggage has long since dissolved into drifting atoms in my head, exploded like a dopamine supernova.

So I can’t manage to miss you. I’ve tried. Pain and struggle are transformed into energy here. Our world is materialistic, not intellectual. Moisture. Soil. Movement.

As long as I’m a mitochondrion.

I thought my past had dissolved, but when I finally detached myself today to go to sit at the computer, I was inundated by memories of what I’d left behind, of your world, of your smell, and history stood ready with a warm bosom to embrace me again. If I hadn’t regarded it as a caring act to stay in touch with you, I would never have written this. Care: that maintains the relationship with outside. I suddenly remembered how I wandered about out there, my eyes dry and red with exhaustion, my mind flattened by excess. I hadn’t read a book for years, too tired; I no longer drank alcohol, too tired even for self-destruction. I’d reached absolute zero. I stepped inside like a spirit, although externally I seemed unapproachable; I believe I was attractive, then. It was the warm, vibrating walls that softened me and convinced me I had to stay, the clammy warm hands that welcomed me and moulded me encouragingly into a shapeless, defenceless, humming creature. Slowly I ceased to exist, but I got life in return. Aerial roots and synapses.

What can I tell you? An event – a story needs an event, that’s what people call form. Recently silence fell in here. Someone pulled the plug, and with a loud bang the music and light evaporated. In the darkness nobody said anything. There are no agreements or rules, no protocol for when the planners break in, but everyone felt the threat. The breath of the others swept across my face. I didn’t dare move but I’d just laid my arm underneath someone else and the weight made it start to tingle. A teenager cleared his throat. I smelled fear and urine. Do you remember when we walked in the forest and entered hunting grounds without noticing? Next to us a bird flew up and you pulled me down and we lay on our stomachs on the dead leaves, our panting breath puffing little clouds into the air. I wanted to giggle, but saw from your serious face that you meant it, you’d seen something, or you’d experienced this before, your head was not lying on the leaves, you lifted your face a centimetre above the earth to be able to listen better, your nose red from the cold in the air. We shivered, I didn’t know why we should be afraid, yet I was. We fought against your ghosts, which were invisible to me; I only saw the effect they had on you. But now, in the silence in the bunker in which we froze, I welcomed them, the ghosts, they joined us and took part in our communion. When my eyes grew accustomed to the darkness I studied the faces of my comrades attentively for the first time, and the preconditions for the existence of our organism began to dawn on me.

Eventually the plug went in again. We made that happen, becoming impatient with waiting. We can’t hold our breath for long. First we started to make noise ourselves – a heel tapped on the ground to create a rhythm, a fist thumped on a chest. I like pa-boom tsh I like pa-boom tsh. Cautiously the organism began pulsating again, louder and louder; we banged on the wall, we grew drunk on our beats, on our bodies that had set all this in motion. We felt invincible, stronger than ever. The heavy tentacles slid off me, my blood was able to flow again. I peered through my eyelashes; the walls spun around me until I no longer saw any joins. Just come and fetch us, we’re not afraid, you ought to be afraid of us. Just come and fetch us, we don’t live for the future, everything we are is what already exists, here now, it’s happened, it has been.

When I inspected the sound equipment I found a girl behind a speaker, curled up, her arms locked protectively over her face. What had once been a white T-shirt clung to her upper body. I knew she’d be startled if I touched her, so I crouched down next to her and breathed calmly at her neck. She didn’t react, but I felt her body relax. We stayed there sitting like that for a while, without saying anything. Later she told me this was her second bunker, that she’d first been somewhere near the coast for a while. The group in the bunker at the coast had fallen apart when someone persuaded the others they had to go outside, into the sun, that it was safe there, that the moon was waiting for them, fields full of flowers, that a task awaited them there. A group of scouts was sent out and never came back. Some thought all the scouts had died, others were certain the bunker had been forgotten, abandoned, that the field of flowers outside was everything and more, that life must be there. It ended in a big fight that lasted several days and in which almost everyone was injured. The girl turned her face towards me so that I could see her rotting nose. I asked her why she’d sought us out, why she still believed in the bunkers. The faith pursued her, she said, like a ghost that wouldn’t leave her in peace. We must all choose; it’s this or outside. She had the feeling that here an advance was taken out on a future that might never come. But an advance was at least something. The future always runs ahead of us; we have only the now.
We could hardly understand each other any longer. The music was at its old volume again. I gave her a hand and pulled her upwards. In the flashes of light I saw snapshots of her silhouette, the strange lump that passed for her nose. I stroked her shoulder and then I lost her. Given back to the tentacles, to the complex organism of which I am a mitochondrion.

She had found the field of flowers, by the way; it existed, but she’d been unable to enter. It was fenced off, entrance money was charged. That made us laugh out loud.

Ieder najaar verblijf ik tien dagen in een witgepleisterd huisje met blauwe luiken, het bevindt zich op de meest oostelijke punt van Kreta. Die plek voelt niet alleen als het einde van de wereld, maar ook als een jaarlijkse uitstapje naar de eeuwigheid. Een mens verdwaalt hier gemakkelijk in de tijd, weekdagen en jaartallen stellen niets voor in het licht van de archeologische opgravingen in deze streek. Op steenworp afstand van het huisje ligt een labyrint van kniehoge muurtjes, afgebrokkelde bouwsels van minstens drieduizend jaar oud. Het zijn de overblijfselen van wat ooit een Minoisch paleis was. De grond waarop ik loop is antiek, hier versloeg Theseus de Minotaurus, ik sta op de kliffen waar Daedalus zijn zoon Icarus twee vleugels aanbond.
In de laatste kilometers van de reis slingert de weg in lussen van een berg en eindigt in de baai, een groene oase van riet, tamarisken en fruitbomen vol met rijpende granaatappelen en groene citroenen die nog geel moeten kleuren. Het kiezelstrand vindt beschutting tussen twee bergruggen die geleidelijk in hoogte afnemen en op honderd meter uit de kust onder water verdwijnen. Langs het strand concurreren drie taveernes om de schaarse klandizie, slechts weinig reizigers rijden helemaal door tot hier. Vanaf het middaguur draait bij elke taveerne een gemarineerde kip en lamsvlees in de buitengrill, het gebraad vult de vallei met heerlijke geuren.
Het eiland dankt zijn vormen aan hoog opgestuwd gesteente, bergen die bij het ondergaan van de zon de kleur van brons en roest aannemen. Alleen op zee vinden mijn ogen een vlakke horizon, de scherpe lijn die het kobaltblauwe zeewater scheidt van de lucht. In valleien groeien olijfbomen, de gespleten stammen zijn in de loop van eeuwen een paar keer rond hun as gewenteld en groeien als kurkentrekkers in de richting van de zon.
Iedere herfst vind ik hier precies terug wat ik een jaar geleden achterliet. Dat er in het tumult van deze tijd nog plekken bestaan die niet veranderen, beschouw ik als een zegen. Het witgepleisterde huis ontvangt me als een trouwe vriend, bij wie ik me meteen thuis voel. De bougainville op het terras staat weer uitbundig in bloei. Bij elke zeebries strooit ze een handvol bloemblaadjes uit over het terras, vliesdun, knisperend als vloeipapier. Het huis maakt deel uit van een buurtschap; een paar vervallen schuurtjes, vijf huizen, de drie taveernes langs het strand en een kleine kapel waarin dag en nacht een kaarsje brandt. Verkeersboetes komen nooit aan want dit huis heeft geen adres. Het gehucht is zo klein dat het niet op een kaart is ingetekend. Het pad dat langs het tuinhek voert, heeft geen naam en naast de deur ontbreekt een huisnummer.
Alle dagen lijken hier op elkaar en in die zin is dit verblijf één groot ritueel, alles wat ik doe is een herhaling van voorgaande jaren; lezen, met mijn Lief in de baai zwemmen, een kaarsje branden in de kapel. Er is geen noodzaak om een weekplanning te maken, ik hoef hier niet in problemen en oplossingen te denken, hier kan ik simpelweg ‘zijn’.
Iedere ochtend ontwaak ik in een vredige stilte die langzaam wordt ingevuld met een melodie van koperen bellen. Het geklingel verraadt de aanwezigheid van een kudde geiten. Soms galmt de holle krauw van een raaf boven de baai en op de achtergrond klinkt altijd het kalme zuchten van de zee.
Wat houd ik van dit dorre en onbarmhartige eiland, van de door zon geschroeide heuvels. Van een afstand ogen de bergen zacht en toegankelijk, maar telkens weer ondervind ik dat het gesteente net zo scherp is als koraal. Wanneer ik een wandeling maak, boren de puntige rotsen in de zolen van mijn bergschoenen. Het is alsof elke steen me duidelijk wil maken dat ik hier niets te zoeken heb, ik ben te week, mijn soort is niet hard genoeg. Wanneer ik misstap en grip zoek, haal ik mijn handen open aan de scherpe richels. Tussen de rotsen groeien dorre, stekelige struiken. Samen vormen de morsdode struiken een zilverkleurig droogboeket, maar wanneer ik een takje afbreek en het tussen mijn vingers kneus, komt een verhevigde geur vrij van salie of rozemarijn. Wat dor en dood leek, blijkt in de kern wel degelijk levenskracht te bezitten, samengeperst als smaak en geur in een bouillonblokje.
De tijd verdicht zich; tien dagen, twintig dagen, een maand, ik vergeet hoe lang ik hier al ben. De heetste uren van de dag breng ik door op het terras. Vanuit de schaduw kijk ik naar de bergen, naar de zee die op ieder uur van de dag anders oogt. In de vroege ochtenduren lijkt ze van zilver en naarmate de zon klimt en van hoek verandert, kleurt het water donkerblauw. Vlak voor het duister invalt golft het water als een laken van zijde, in paarse en lichtgele tinten.
De zon schijnt overdag zo fel dat ze aan het eind van de middag moe is en vroeg ondergaat, rond half zes begint het te schemeren. Dat is het moment waarop de waakhonden in de vallei massaal aanslaan, het lijkt alsof ze de nacht als een vijandelijke insluiper beschouwen. Maar hoe hard ze ook naar het invallende duister blaffen, er is geen keren aan. Door de afwezigheid van straatverlichting is de hemel met sterren bezaaid. Wanneer ik aan de donkere kim een flakkerend lichtje voorbij zie glijden, denk ik aan een andere noorderling, de dichter en scheepsarts Slauerhoff, en hef mijn hand naar hem op. Mijn groet moet een eeuw overbruggen, de tijd tussen nu en die nacht waarin hij langs dit eiland voer en het vanaf zee beschouwde:

Kreta 

Zee lag stiller onder sterrennacht
Dan een gulden vlies, een zilveren vacht.
Iedre windvlaag scheen voorgoed te luwen.
’t Zware schip kon zich niet verder stuwen
In het weerstandloze, ijle klare,
En het eiland kwam voorbijgevaren.

Of het een stil schip was, diep gezonken,
Welks topzeilen in het maanlicht blonken,
Schoven zijn besneeuwde toppen zacht
Langs de verre wouden van de nacht,
Door de manekring en sterrenzwermen
Meegetroond, ontvreemd van kust en bergen,

Even streng gescheiden en ontheven
Als mijn grondloos dromen van mijn leven.

In ons bed, gevangen onder een klamboe, leest mijn Lief me iedere avond voor uit de Griekse mythen. Het kaarslicht waarmee hij het boek in zijn handen bijlicht, herhaalt zijn profiel reusachtig groot op de muur, de mooie rechte neus en zijn bewegende mond, het muskietennet een bruidssluier. Hoewel ik af en toe indommel, vangt mijn onderbewustzijn details op. Over Odysseus die zich aan de mast van zijn schip laat vastbinden, van roeiers die was in hun oren stoppen om te voorkomen dat ze zullen zwichten voor de verlokkende gezangen van de Sirenen.
Heel soms komt het slapende gesteente in beweging.  Terwijl ik aan tafel zit en een boek lees, begint vanuit het niets de grond onder mijn voeten te grommen. Het geluid lijkt van ergens diep in de aarde te komen, het klinkt als een ondergronds onweer. Naarmate de rollende donder dichterbij komt, gaan de letters over de pagina dansen. Mijn Lief snijdt tomaten, maar zijn handen vallen stil. Als bevroren zitten we tegenover elkaar, in afwachting van wat gaat komen. De theekopjes trillen op hun schoteltjes, steeds wat harder. De lamp die aan een snoer boven de tafel hangt, komt als een pendule in beweging. Niet veel later trekt een krachtige schokgolf onder de betonnen vloer van het huis door. Tafel, kasten en boekenplanken, alles wat nooit van zijn plaats komt schudt hevig heen en weer, net als de muren en de stoel waarop ik zit, zelfs mijn benen trillen mee. Tollend vlucht ik naar buiten.  Vanaf het terras zie ik de andere huisjes en de kapel deinen. Verder weg lijkt zelfs het massief te golven, maar misschien komt dat omdat ik tril? Ik sta op een roze tapijt, de bougainville heeft een veelvoud van blaadjes afgeworpen. Het duizelt me. Even snel als het opkwam, sterft het geweld nu in de verte weg. Alle opgeworpen stof daalt neer, alles staat weer roerloos op zijn plek. Geen gegil of sirenes, niets. Mijn Lief zit nog aan tafel. Het blijft stil, zo stil dat ik aan mezelf begin te twijfelen, is dit wel echt gebeurd? Het moet zo zijn, want mijn hart bonkt van angst, de adrenaline jaagt door mijn lijf. Een aardbeving zo krachtig als deze, zou in mijn thuisstad grote paniek veroorzaken, maar hier voelt het alsof het eiland even moest niezen. Vertwijfeld kijk ik om me heen en realiseer me opnieuw; in deze wereld van goden, mythen en oeroude gesteenten doet een mensenleven er niet toe. Zelfs een aardbeving is hier niets meer of minder dan een rimpeling in de eeuwigheid. Op de een of andere manier stelt die gedachte mij gerust. Ik loop terug het huis in, kus mijn Lief, pak het boek op en lees verder.

Every autumn I spend ten days in a plastered white cottage with blue shutters, at the most easterly point on Crete. This place doesn’t just feel like the end of the world but also like an annual trip to eternity. A person can easily lose their way in time here; days of the week and years pale into insignificance in the light of the archaeological excavations in this region. A stone’s throw from the cottage is a labyrinth with knee-high walls, crumbling structures that are at least three thousand years old. They are the remnants of what was once a Minoan palace. The ground I am walking on is antique, Theseus defeated the Minotaur here; I am walking along the cliffs where Daedalus fashioned two wings for his son Icarus.
In the final kilometres of the journey the road snakes from a mountain and ends at the bay, a green oasis of reeds, tamarisks and fruit trees filled with ripening pomegranates and green lemons yet to turn yellow. The pebble beach is sheltered between two mountain ridges which gradually descend and disappear beneath the water a hundred metres from the coast. Along the beach three tavernas compete for scarce clientele; very few travellers drive all the way here. From noon a chicken and lamb meat turn on a spit on the outside grill at every taverna; the roast fills the valley with delicious smells.
The island owes its contours to upwardly thrust layers of rock, mountains which colour bronze and rust as the sun sets. Only at sea do my eyes find a flat horizon, the sharp line dividing the cobalt blue sea water from the air. In valleys green olive trees grow, their fissured trunks have wound around their axes several times over the centuries and grow like corkscrews towards the sun.
Every autumn I find exactly what I left behind a year ago. That there are still places that don’t change in the tumult of this age is to my mind a blessing. The plastered white cottage receives me like an old friend, with whom I feel at home right away. The bougainvillea on the terrace is again blossoming profusely. With every gust of sea breeze it strews a handful of petals over the terrace, wafer thin, rustling like tissue paper. The house is in a hamlet – a few tumble-down barns, five houses, the three tavernas on the beach and a small chapel where a candle burns day and night. Traffic fines never arrive because this house doesn’t have an address. The hamlet is so small that it isn’t drawn on any map. The path running past the garden fence doesn’t have a name and there is no house number next to the door.
Every day is like another here and in this sense this stay is one big ritual, everything I do is a repetition of previous years; reading, swimming with my Love in the bay, lighting a candle in the chapel. There is no need to plan the week; I don’t have to think in terms of problems and solutions here; I can simply ‘be’ here.
Every morning I awake in a peaceful silence that is slowly filled with a melody of copper bells. The tinkle betrays the presence of a flock of goats. Sometimes the hollow squawk of a raven resounds above the bay and the calm sigh of the sea can always be heard in the background.
How I love this harsh and arid island, its sun-scorched hills. From a distance the mountains look soft and approachable, but time and again I discover how the rock is as hard as coral. When I go for a hike the jagged rocks bore into the soles of my climbing boots. It is as though every stone wants to make clear to me that I have no business here; I’m too tender, my species isn’t hard enough. When I stumble and look for a hold I scrape my hands on the sharp ledges. Parched, thorny shrubs grow between the rocks. Together, the utterly lifeless shrubs form a silvery dry bouquet, but when I break off a twig and crush it between my fingers, it releases an intense scent of sage or rosemary. Something that had appeared barren and dead does indeed have vitality at its core, compressed as taste and scent in a stock cube.
Time condenses; ten days, twenty days, a month, I forget how long I have been here. I spend the hottest hours of the day on the terrace. From the shadows I behold the mountains, the sea whose appearance changes every hour of the day. In the early hours of the morning it appears silver, and as the sun climbs and changes position, the water turns a dark blue. Just before darkness falls, the water ripples like a silk sheet, in shades of purple and pale yellow.
The sun shines so fiercely during the day that it is tired by the end of the afternoon and sets early; it starts to get dark around half past five. That is when the guard dogs in the valley all sound the alarm in force; it is as though they consider the night a hostile intruder. But no matter how loudly they bark at the descending darkness, it can’t be halted. Thanks to the absence of street lighting, the sky is strewn with stars. When I see a flickering light glide across the dark horizon, I think of another northerner, the Frisian poet and ship’s doctor Jan Jacob Slauerhoff, and I raise my hand to him. My salutation has a century to bridge, the time between this moment and that night when he sailed past this island and viewed it from the sea:

Crete

Sea lay stiller under starry night
Than a golden fleece, a silver hide.
Every breath of wind seemed to die down
And the heavy ship could not push on
Through that lucid void of brine and sky.
Then I saw the island sailing by.

Like a still ship, sunk in depthless dreams,
Topsails shining in the moon’s bright beams,
Snowy peaks came drifting, slow and white,
Through the far-off woodlands of the night,
Swept by lunar disc and stellar host
High above the mountains and the coast,

Distant and detached from earthly strife
As my groundless dreams are from my life.

In our bed, confined beneath a mosquito net, my Love reads to me every night from the Greek myths. The candlelight with which he illuminates the book in his hands reproduces his profile enormously on the wall, the beautiful straight nose and his moving mouth, the mosquito net a bridal veil. Though I doze off every now and then, my subconscious picks up details. About Odysseus being bound to the mast of his ship, of oarsmen stuffing wax in their ears to prevent them from succumbing to the Sirens’ enticing singing.
Very occasionally the sleeping rock stirs. While I sit at the table reading a book, out of nowhere the ground beneath my feet starts growling. The sound seems to come from somewhere deep in the earth, it sounds like an underground thunderstorm. As the rolling thunder gets closer, the letters start dancing across the page. My Love is cutting tomatoes, but his hands halt. We sit across from each other as though frozen, waiting to see what is to come. The teacups shudder on their saucers, more and more vigorously. The lamp hanging from a cord above the table starts moving like a pendulum. Not much later, a powerful shock wave passes under the concrete floor of the house. The table, cupboards and bookshelves, everything that never moves from its place shakes violently, as do the walls and the chair I am sitting on, even my legs vibrate with it. Reeling, I run outside. From the terrace I see the other houses and the chapel heaving. Further away, even the massif seems to ripple, but perhaps that is because I am trembling? I am standing on a pink carpet, the bougainvillea has shed a mass of petals. It makes my mind spin. As suddenly as it arose, the violence now fades away in the distance. All the dust that had been thrown up settles, everything is motionless back in its place. No screams or sirens, nothing. My Love is still sitting at the table. It stays silent, so silent that I start doubting myself – did this really happen? It must be so because my heart is pounding with fear, adrenaline is racing through my body. An earthquake as powerful as this would cause great panic in my hometown, but here it feels as though the island just had to sneeze. In despair I look around and realise again; in this world of gods, myths and ancient rocks, human life doesn’t matter. Here even an earthquake is nothing more than a ripple in eternity. Somehow that thought reassures me. I walk back into the house, kiss my Love, pick up my book and carry on reading.

Translation Slauerhoff’s poem ‘Crete’ by David McKay

Mijn ouders hadden een boerderij op de terp van een afgelegen Fries dorpje te midden van uitgestrekte landerijen. Allemaal weilanden met slenken, greppels, hoogten en laagten, natte en droge stukken, waar diverse soorten grassen en andere kruidachtige planten groeiden, die een groot deel van het jaar bloeiden. In het voorjaar was het land rond het boerendorp op sommige plaatsen een gele zee van paardenbloemen, de pinksterbloemen bloeiden al voor Pasen, daarnaast zag je veel witte madeliefjes, in de zomer kleurde zuring de velden rood en in het najaar waren de weilanden versierd met boterbloemen. Het was het vogelrijkste gebied van Nederland. Boven elke pondemaat zong wel een leeuwerik. Wilde je langs alle nesten gaan in de weilanden achter onze boerderij? Dan had je een dagtaak! Er waren bijen en vlinders in overvloed. Het vee liep, als het weer het toeliet, van maart tot november vredig buiten te grazen. Aan de opvaart stond een fraaie Amerikaanse windmotor die het waterpeil in de polder regelde.
Niemands prille jeugd was kostbaarder dan de mijne, omdat ik opgroeide in een utopische omgeving. Een tuin van tientallen hectares was mijn speelplek. Alle ingrediënten voor een gelukkige kindertijd waren aanwezig. Liefhebbende ouders, honden, katten en ook koeien, paarden, schapen en geiten die ik persoonlijk kende, met wie ik een band had.
God bestond toen werkelijk, iedereen geloofde. Geen wonder, de mensen hadden alle reden om te geloven, want ze zagen elke dag Gods wonderbaarlijke schepping in volle luister om zich heen. Allen spraken alleen maar Fries, prachtig Fries. Het Nederlands was als het ware een vreemde taal, waarmee men slechts weinig in aanraking kwam, in die tijd had niemand televisie.
De kinderen kregen zelfs onderwijs in het Fries. Ik zat in een naburig dorp op school. Onze meester was een vriendelijke, rustige man die meeslepend kon vertellen. In mijn herinnering waren we vaker aan het zingen, knutselen, boetseren en aan het luisteren naar Bijbelse verhalen dan dat we rekenen en taal hadden. Op mijn achtste ging ik met een mooi rapport over van de tweede naar de derde klas.
In datzelfde jaar kwamen er een stuk of tien nieuwe leerlingen op het schooltje. Kleuters van vijf tot zes jaar, zij vormden de eerste klas; de eerste, tweede en derde klas zaten in hetzelfde lokaal en hadden dezelfde meester. Onder de nieuwkomers was een opvallend leuk meisje met een lief gezichtje. Ze droeg haar blonde haar meestal in vlechtjes. Ik zie haar nog voor me in haar scharlakenrode jurkje zonder mouwen. Het meisje heette Janny de Jong en zij was de dochter van de koster in het dorp waar ik naar school ging.
Het duurde niet lang of ik was finaal door haar betoverd. Ze nam bezit van bijna al mijn hersencellen. Kende ik het woord verliefd al? Geen idee, ik wist toen in elk geval niet dat dat soort heftige gevoelens op den duur slijten en voorbijgaan, ik meende dat mijn nieuwe geestesgesteldheid altijd zou blijven. Het verlangen naar het bekoorlijke meisje met de vlechtjes was overweldigend. Janny werd het middelpunt van al mijn gedachten, op school, maar ook thuis. Tot dan toe, in de eerste en tweede klas, was ik de beste leerling geweest, daarna zakte ik af naar het gemiddelde niveau.
De aantrekkingskracht die zij op mij uitoefende was enorm. Desondanks, of beter gezegd juist daardoor, was ik te verlegen om haar te benaderen. Maandenlang probeerde ik op het schoolplein zo dicht bij haar in de buurt te komen als mijn angst toeliet.
Voor een volwassene lijkt een vol speelplein een chaos van schreeuwende kinderen. Neem van mij aan: ze weten precies wat ze doen. Ik wist het tenminste wel. Meestal speelde ik zo’n tien meter bij Janny vandaan. Als zij aan het knikkeren was, of als zij met stoepkrijt tekende op het schoolplein, durfde ik wat dichterbij te komen, dan rende ik soms vlak achter haar langs. In het klaslokaal vormde de tweede klas een veilige buffer tussen haar en mij.
Op een woensdagmiddag, toen alle kinderen vrij waren van school, kwam ik door een min of meer gestuurd toeval eindelijk met haar in contact. Samen met een vriendje was ik gaan spelen bij het stroomhokje in haar dorp, schuin tegenover de kerk, dicht bij het huis waar zij woonde.
Hoewel ik natuurlijk stiekem had gehoopt dat ik haar daar zou treffen, schrok ik me wezenloos toen zij met een vriendinnetje daadwerkelijk kwam opdagen.
Gelukkig wist mijn vriendje van niks, kinderlijk nam hij de kennismaking voor zijn rekening; aanvankelijk stond ik er maar wat bij, waarschijnlijk met een rood hoofd. Langzaam raakte ik echter mijn verlamming kwijt, ik leefde wat op, begon het zelfs leuk te vinden. De liefde leek het te winnen van de angst.
Ik weet niet meer precies hoe het ging, hoe het kwam, we speelden met z’n vieren, plaagden elkaar en aan het einde van de middag, nadat haar moeder haar naar huis had geroepen, kreeg ik zomaar een kusje van haar op mijn wang.
Het aardse paradijs werd het hemelse paradijs. Al het mooie om mij heen werd nog mooier, werd omgetoverd tot het mooiste dat je je kon voorstellen. In de blauwe lucht dreven witte wolken zoals geen kunstschilder ze ooit heeft geschilderd. Merels zongen en het klonk of engelen zongen. In een roes zweefde ik naar huis.
Ongelooflijk: ik, die me als kind overal over verwonderde, zelfs over het kleinste, ik had een kus gekregen van Janny, het meisje dat ik aanbad, een hogere vorm van geluk was ondenkbaar. Janny, ik had Janny ontmoet en zij had mij gekust, het was niet te bevatten. Zij was alles voor me, ik vertoefde met haar in de zevende hemel, de euforie leek eindeloos.

Als kind had ik nogal wat talenten. Ik kon goed knikkeren, met LEGO spelen, ponyrijden, met pijl en boog schieten, paardrijden, slootjespringen, mijn vader helpen op de boerderij, steppen, verstoppetje spelen – ik blonk in alles uit. Later pas kwam het besef dat de concurrentie in een klein dorp niet groot is, daar ben je al snel de beste. Enfin, nu bleek ik ook het talent te hebben om verliefd te worden. Het gevoel in mij was alomvattend en allesoverheersend. In mijn realistische dagdromen gebeurden fantastische dingen. We knikkerden, speelden met LEGO, reden op pony’s, we deden alles samen. Ik sliep met Janny in, werd met haar wakker, zo intiem als ik het maar kon bedenken, dag en nacht was ze bij me, amper van echt te onderscheiden.
In het werkelijke leven veranderde er weinig, helaas, er veranderde niets ten goede. De virtuele Janny werd vertrouwd, voor de echte Janny daarentegen was ik als gevolg van de kus nog banger geworden. Op het schoolplein durfde ik nog steeds niet op haar af te stappen. Was zij een prinses geweest, of het zusje van Jezus, dan zou ik niet banger hebben kunnen zijn. Vanwege die extreme verlegenheid ging het op het laatst onvermijdelijk bergafwaarts met mij. Ik was mezelf niet meer.
Enkele weken na onze triomfantelijke ontmoeting kreeg Janny verkering met een jongen van haar eigen leeftijd, een klasgenootje, Hein Gietema. Mijn verliefdheid en liefdesgeluk gingen over in liefdesverdriet, welke emotie niet minder indringend was. En opnieuw dacht ik dat ik dat gevoel nooit meer zou kwijtraken.
Aan mijn zorgeloze leventje was hoe dan ook definitief een einde gekomen. De poorten van de hemel waren gesloten, het paradijs veranderde in de wereld zoals die in werkelijkheid is, niet mooier, niet lelijker. Naarmate ik ouder en de wereld groter werd, kwam ik erachter dat het leven allerminst een feestje is, dat mensen als het erop aankomt elkaar naar het leven staan, dat God niet almachtig is. Maar die kus van Janny namen ze mij niet af.
Er volgden meer kussen van andere meisjes toen ik een puber werd en er volgden andere intimiteiten met meiden in mijn adolescentieperiode. Dat was aangenaam, bevredigend, enerverend of ronduit geil, maar het haalde het niet bij het kusje van Janny.
Al vrij snel na de lagere school was ik haar trouwens uit het oog verloren, doordat haar ouders verhuisden naar een stad buiten de provincie. Zelf verliet ik het dorp op mijn achttiende om er zelden terug te keren.
In mijn studententijd in Groningen deelde ik het bed met tientallen jonge vrouwen. Steeds fanatieker of wanhopiger zocht ik naar genot. Toen was de schaamte ver te zoeken. Ik ging met twee of meer vrouwen tegelijkertijd naar bed, soms waren er mannen bij, ik ging naar erotische massagesalons, hoerententen en met partners naar parenclubs, ik participeerde in gangbangs, deed aan sm (passief en actief), ik rookte joints, slikte pillen. Niets was te dol. De prikkels werden steeds heftiger, het effect steeds geringer.
Zou ik dat ook allemaal hebben gedaan als ik als kind nooit was gekust door Janny, vraag ik me nu weleens af. Ondertussen raakte ik verder en verder weg van dat ene glorieuze moment in het begin van mijn leven.
Als jongvolwassene verhuisde ik naar de Randstad. Daar zocht ik behalve in seks mijn heil in sport, literatuur en kunst. Er waren goede ervaringen bij, topervaringen, ik maakte veel momenten van geluk mee. Zo speelde ik eens remise tegen een internationale schaakmeester. Maar zelfs al had ik gewonnen van de wereldkampioen schaken, dan nog zou het geluk minder intens zijn geweest dan na die eerste kus. Vaak denk ik eraan terug, aan het tedere kusje van dat lieve meisje met haar vlechtjes, af en toe biedt het me een beetje troost.

De laatste jaren woon ik weer in Friesland, in een bejaardenflat aan de rand van een groot dorp dat grondig is vergald door nieuwe, lelijke huizen, net als mijn geboortedorpje en zoveel andere dorpen. Mijn drie etages tellende flat is een afschuwelijke puist, maar detoneert nauwelijks vanwege de vele andere puisten. Het oude wordt vervangen door het nieuwe, want geld speelt geen rol. De betegelde tuinen zijn keurig verzorgd, daar wordt mee gepronkt, de bloemen en planten staan in potten. Maar hoeveel eiken en iepen en meer van dat soort imposante bomen zijn er niet gerooid in de afgelopen jaren, omdat ze in de zomer woningen zouden verduisteren en omdat afgevallen herfstbladeren tegenwoordig worden beschouwd als tuinafval? Ik ken hier weinig mensen; in het dorpje waar ik ben geboren en getogen, ken ik niemand meer en ik ben er in tijden niet geweest.
Vanuit mijn flat kijk ik uit over de velden, maar er is geen aardigheid meer aan. De bloem- en vogelrijke weilanden uit mijn jeugd zijn verdwenen. De grasvelden van toen zijn verworden tot een saai, gifgroen biljartlaken. Elk perceel is gefreesd, geëgaliseerd, gedraineerd en ingezaaid met Engels raaigras; de enige plant die er mag groeien, al het overige wordt gezien als onkruid. Het insectenbestand is schrikbarend afgenomen. De weidevogels zijn praktisch uitgeroeid, het is unheimisch stil op het land als er geen trekkers brullen. De uitgemergelde koeien zonder hoorns, van wie de levensverwachting in een halve eeuw is gekelderd van vijftien naar vijf jaar, staan het hele jaar door op stal. De horizon wordt verpest door een groot aantal draaiende windturbines die soms twintigmaal hoger zijn dan een boerderij of kerktoren. Voor het uitzicht hoef ik ’s ochtends de gordijnen niet open te doen.
Vroeger had dit dorp drie kerken. Een ervan is gesloopt, een andere omgebouwd tot woonhuis en de derde kerk fungeert nu als dorpshuis. God stierf met de schoonheid van de schepping.
Alles wordt minder, takelt af, ook mijn oude lijf. Het aantal ziekten en kwalen waaraan ik lijd, stijgt in rap tempo, ze zijn al bijna niet meer te tellen en ze verergeren zowat met de dag. Ik ben slechthorend, impotent, mijn bloeddruk is te hoog, ’s nachts moet ik drie keer opstaan om te plassen, mijn vingers zijn doof en mijn tenen gevoelloos, ik heb een paar tia’s gehad, het lopen gaat moeizaam en ga zo maar door. Mijn leven wordt steeds ongezelliger, de wereld kleiner, langzaam verandert mijn bestaan in een hel.
Net als het landschap van mijn jeugd is mijn moedertaal op sterven na dood. Wat men tegenwoordig Fries noemt, is een totaal andere taal dan die mijn ouders en ooms en tantes en oud-dorpsgenoten spraken. Het idioom is nagenoeg verdwenen, talrijke Nederlandse woorden en uitdrukkingen kwamen ervoor in de plaats. Zelfs de overgebleven Friese woorden spreekt men vandaag de dag uit met een Nederlands accent, vooral de jongeren. Het probleem is dus niet dat steeds minder mensen Fries spreken, maar dat de mensen die het spreken het steeds beroerder spreken. De prachtige taal die het Fries ooit was, is gedegenereerd tot een nietszeggend taaltje, een soort dialect, rijp voor euthanasie.
Geen mens die het wat kan schelen. Men is blij met steeds meer geld, betere auto’s, snellere computers, smartphones, iPads en andere gadgets. De mensen staren zich blind op beeldschermen. Voor een mooi landschap gaan ze naar het buitenland.
Met lede ogen zie ik hoe mijn overheid momenteel fascistische trekken vertoont. Ze biedt je (schijn)veiligheid voor vrijheid, maar als je niet in het gareel loopt, ben je niet veilig voor haar, dan laat ze haar lelijke kop zien. De politiek is ziek, het gros der politici weerzinwekkend. Er wordt gemanipuleerd bij het leven. De leugenaars en bedriegers die het beste liegen en bedriegen, krijgen de meeste stemmen. Ik kijk er niet van op, want ik verwonder me al jaren nergens meer over.
Het kusje van Janny is zo lang geleden, zo ver weg en het raakt almaar verder op de achtergrond. Ik kan de ervaring onmogelijk terughalen, niet zoals ik het destijds heb beleefd. Het lieflijke meisje met de vlechtjes kan ik me nog herinneren, het kusje is deels vervaagd, net als het gevoel dat ik erbij kreeg. Omgekeerd kan ik glimlachend terugdenken aan pijnlijke ingrepen bij de tandarts, glimlachend, want de pijn van toen kan ik evenmin navoelen.
Zou Janny nog weleens aan mij denken? Nee, ik denk dat ze niet eens meer denkt aan Hein Gietema, waarschijnlijk is ze vol van de kleinkinderen. Als ze nog leeft!
In feite is zelfmoord voor mij de beste optie. Hoe vaak heb ik het niet overwogen? Er gaat geen dag voorbij dat ik geen balk en touw voor ogen zie. Alle ellende was dan voorbij. Soms denk ik dat het kusje van Janny mij tegenhoudt.
De laatste tijd is er iets dat mij nog enigszins op de been houdt. Het is de hoop dat als ik op mijn sterfbed lig – onder invloed van morfine, losgeslagen van de werkelijkheid, kinds wellicht – dat er dan een mooie en lieve verpleegster is die haar hand even op mijn voorhoofd legt, of mijn hand een poosje vasthoudt. En dat ik dan nog eenmaal dezelfde sensatie mag ervaren als toen Janny mij lang, lang geleden kuste achter het stroomhokje bij haar ouderlijk huis. Dat is het enige waar ik nog voor leef. Het sterfbed is mijn paradijs.

My parents had a farm on the terp of a remote Frisian village surrounded by sweeping countryside. It was all meadows with streams, ditches, hillocks and hollows, wetlands and dry spots, where various kinds of grasses and other herbaceous plants grew, flowering for much of the year. In the springtime, the land around the farming village was a yellow sea of dandelions in some places, the Whitsun flowers, or lady’s smock, were already blooming before Easter, and you saw a lot of daisies too; in the summertime the fields were red with sorrel, and in the autumn the meadows were adorned with buttercups. It was the richest area for birds in the Netherlands. A lark sang above every acre. Want to visit all the nests in the meadows behind our farm? It was a day’s work! There were bees and butterflies in abundance. The cattle – weather permitting – grazed peacefully outside from March to November. On the canal, there was a beautiful American wind engine, which regulated the water level in the polder.
No one’s early years were more precious than mine because I grew up in utopian surroundings. A garden of dozens of hectares in size was my playground. All the ingredients for a happy childhood were present. Loving parents, dogs, cats and also cows, horses, sheep and goats that I knew personally, with whom I had a bond.
God existed for real back then, and everyone was a believer. No wonder – people had every reason to believe, as they saw God’s wondrous creation in all its splendour around them every day. Everyone spoke only Frisian, beautiful Frisian. Dutch was a foreign language, with which there was little contact; no one had a television in those days.
The children were even educated in Frisian. I went to school in a neighbouring village. Our teacher was a friendly, peaceful man and a captivating storyteller. In my memory, we spent more time singing, doing arts and crafts and listening to Bible stories than we did on sums and grammar. When I was eight, I moved up from the second to the third year with a good report.
That same year, about ten new students came to the little school. Children of five or six – they were in the first year; the first, second and third years were in the same classroom and had the same teacher. Among the newcomers, a remarkably pretty girl with a sweet face caught my eye. She usually wore her blonde hair in plaits. I can still picture her in her scarlet sleeveless dress. The girl was called Janny de Jong, and she was the daughter of the sexton in the village where I went to school.
It didn’t take long for me to become completely enchanted by her. She took possession of almost all of my brain cells. Did I already know the expression ‘to fall in love’? No idea, but I certainly didn’t know back then that such intense emotions eventually wear off and pass. I thought my new state of mind would last forever. My longing for the delightful girl with the plaits was overwhelming. Janny became the focus of all my thoughts, not only at school, but also at home. Until that point, in the first and second year, I’d been the best student, but after she arrived, I dropped to average.
The attraction she exerted on me was enormous. Even so, or rather, precisely because of that, I was too shy to approach her. For months, I tried to get as close to her in the playground as my fear would allow.
To an adult, a packed playground seems like a chaos of screaming children. Take it from me – they know exactly what they’re doing. At least, I did. I usually played about ten metres away from Janny. If she was playing a game of marbles or drawing with chalk on the playground, I dared to go a little closer, and sometimes I would run past, just behind her. In the classroom, the second years formed a safe buffer between her and me.
On a Wednesday, when all the children had the afternoon off school, I finally met her properly, by way of a more or less staged coincidence. Together with a friend, I had gone to play by the electrical substation in her village, across from the church, close to the house where she lived.
Although I had of course been secretly hoping to see her there, I was shocked when she actually showed up with a friend.
Luckily my friend knew nothing about it and, in the way that children do, he took care of the introductions; at first I just stood there, probably with a red face. Slowly, though, I shook off my paralysis, perked up, even started having fun. Love seemed to have won over fear.
I can no longer remember exactly how it happened, how it came about; the four of us were playing together, teasing one another and at the end of the afternoon, after her mother had called her to come home, she suddenly gave me a kiss on the cheek.
Earthly paradise transformed into heavenly paradise. All the beauty around me became even more beautiful, magically transformed into the most beautiful sight you can imagine. White clouds, unlike clouds ever painted by any artist, drifted through the sky. Blackbirds sang, and it sounded as if angels were singing. I floated home in a daze.
Unbelievable: I, who as a child marvelled at everything, even at the smallest of things, had received a kiss from Janny, the girl I adored; it was impossible to imagine any higher form of bliss. Janny, I had met Janny and she had kissed me – it was beyond comprehension. She was everything to me, I was in seventh heaven with her, the euphoria seemed infinite.

As a child, I had quite a few talents. I was good at marbles, at playing with LEGO, riding ponies, shooting with a bow and arrow, riding horses, jumping over ditches, helping my dad on the farm, racing around on my scooter, playing hide and seek – I excelled at everything. It was only later that it dawned on me that there’s not much competition in a small village – it doesn’t take much to be the best. Anyway, now it turned out that I also had a talent for falling in love. The feeling within me was all-encompassing and all-consuming. Amazing things happened in my realistic daydreams. We played marbles, played with LEGO, rode ponies, we did everything together. I fell asleep with Janny, woke up with her, as intimate as I was capable of imagining; she was with me day and night, and it was barely distinguishable from reality.
Sadly, in real life, little changed. There was no change for the better. The virtual Janny became close and familiar, but the kiss had made me even more scared of the real Janny. I still did not dare to approach her in the school playground. I could not have been more afraid if she had been a princess or the sister of Jesus. Because of that extreme shyness, things inevitably went downhill for me in the end. I wasn’t myself anymore.
A few weeks after our triumphant encounter, Janny started going out with a boy of her own age, someone in her year, Hein Gietema. My besotted happiness turned into heartbreak, and the emotion hit me just as hard. And once again, I thought I would never lose that feeling.
My carefree life had come to an end. The gates to heaven were closed, paradise transformed into the world as it is in reality, no more beautiful, no uglier. As I grew older and the world grew larger, I discovered that life is anything but a party, that people are ultimately out to get one another, that God is not omnipotent. But no one could take Janny’s kiss away from me.
There were more kisses from girls when I entered puberty, and other intimacies followed during my adolescence. That was pleasant, satisfying, exciting or downright dirty, but none of it came close to Janny’s kiss.
Soon after primary school, I lost touch with her when her parents moved to a city outside the province. As for me, I left the village when I was eighteen, and I rarely returned.
In my student days in Groningen, I shared my bed with dozens of young women. I sought pleasure, ever more fanatically or desperately. Back then, there was little shame. I slept with two or more women at a time, and sometimes men were involved too. I visited erotic massage parlours, brothels and went with partners to swingers’ clubs, I took part in gangbangs, got into S&M (passive and active), I smoked joints, swallowed pills. Nothing was off limits. The stimuli became more and more intense, the effects less and less.
I sometimes wonder now if I would have done all that if I had not been kissed by Janny as a boy. Meanwhile I was moving further and further away from that one glorious moment at the beginning of my life.
In my twenties, I moved to the Randstad, where I sought refuge not only in sex but also in sport, literature and art. There were good experiences, great experiences. I had many moments of happiness – like the time I drew a game of chess against an international master. But even if I’d beaten the world champion, the happiness would still have been less intense than after that first kiss. I often think back to it, to that tender kiss from that sweet girl with her plaits. Sometimes it offers me a little comfort.

In recent years, I’ve been back in Friesland, living in an apartment for the elderly on the edge of a large village that has been thoroughly spoiled by new, ugly houses, just like the village where I was born and so many others. My three-storey block is an appalling carbuncle, but it barely stands out because of all the other carbuncles. The old is replaced by the new because money is no object. The paved gardens are well kept, people show them off, the flowers and plants are in pots. But how many oaks and elms and other such impressive trees have been uprooted over the years because they cast shade on houses in the summer and because fallen leaves are considered garden waste these days? I don’t know many people here; I no longer know anyone in the village where I was born and raised, and I haven’t been there in ages.
From my flat, I look out across the fields, but there’s no pleasure in it anymore. The meadows of my childhood, full of flowers and birds, have disappeared. The grassy fields of back then have become a dull, acid-green billiard cloth. Every plot has been cultivated, levelled, drained and sown with perennial ryegrass, the only plant allowed to grow there; everything else is considered a weed. The insect population has decreased alarmingly. The meadow birds have practically been exterminated; it is eerily quiet out on the land when there are no tractors roaring. The emaciated cows without horns, whose life expectancy has plummeted from fifteen to five years in half a century, spend the whole year in sheds. The horizon has been ruined by a multitude of spinning wind turbines, some of them twenty times the height of a farmhouse or a church tower. There is no point opening the curtains in the morning to look at the view.
This village used to have three churches. One has been demolished, another converted into a house, and the third now serves as a village hall. God died along with the beauty of creation.
Everything is dwindling, deteriorating, and that includes my old body. The number of illnesses and ailments I suffer from is rapidly increasing; it’s hard to keep count of them, and they are getting worse by the day. I am hard of hearing, impotent, my blood pressure is too high, I have to get up three times at night to pee, my fingers are numb and there’s no feeling in my toes, I’ve had a couple of TIAs, walking is difficult and so on. My life is becoming more and more miserable, the world smaller, and slowly my existence is turning into a hell.
Like the landscape of my youth, my mother tongue is as good as dead. What people call Frisian nowadays is a completely different language from the one my parents and uncles and aunts and people in the village spoke. The idiom has all but disappeared, replaced by so many Dutch words and expressions. Even the remaining Frisian words are spoken with a Dutch accent these days, particularly by young people. So, the problem is not that fewer and fewer people speak Frisian, but that the people who do speak it are speaking it worse and worse. The beautiful language that Frisian once was has now degenerated into a meaningless jargon, a sort of dialect, ready for euthanasia.
And no one gives a damn. People are happy with more and more money, better cars, faster computers, smartphones, iPads and other gadgets. People stare boggle-eyed at screens. If they want to see a beautiful landscape, they go abroad.
With sorrow, I see that my government is currently showing fascistic traits. They offer (false) security in exchange for freedom, but if you don’t fall in line, you’re not safe – then the government shows its ugly face. Politics is sick, and the majority of the politicians are repulsive. There is so much manipulation going on. The liars and the deceivers who are best at lying and deceiving receive the most votes. That doesn’t surprise me because nothing has surprised me in years.
Janny’s kiss is so long ago, so far away, and it is receding more and more into the background. It is impossible for me to recall the experience, not as I felt it at the time. I can still remember the sweet girl with the plaits, but the kiss has partly faded, along with the feeling it gave me. On the other hand, I can smile as I think back to painful procedures at the dentist’s, as I can no longer feel the pain I felt back then either.
Does Janny ever think about me? No, I imagine she doesn’t even think about Hein Gietema anymore. She’s probably occupied with her grandchildren. That’s if she’s still alive!
In fact, suicide is the best option for me. How many times have I considered it? There is not a day that goes by when I don’t picture a beam and a rope. Then all the misery would be over. Sometimes I think it’s Janny’s kiss that’s preventing me.
Lately there’s another thought that’s kept me going a little. It is the hope that when I’m on my deathbed – under the influence of morphine, detached from reality, maybe senile – there will be a kind and beautiful nurse who will place her palm on my forehead, or hold my hand for a while. And that I’ll feel once again the same sensation as I did when Janny kissed me, long, long ago behind the substation by her parents’ house. That’s all that I’m still living for. The deathbed is my paradise.

Toen de herfstwind begon te blazen en de bladeren op mijn lichaam liet vallen, stonden de bomen naakt en hun slanke vingers waren goed te zien. Al hun schoonheid en pracht veranderde in een mistige droom die slechts een zoete nasmaak achterliet. Ik kon zien dat de ogen van de bomen langzaam dicht vielen en hun groene blik verdween. Af en toe hoorde ik midden in de nacht hun gekreun, alsof ze aan het dromen waren. Dromen over de lente, bloesem, fruit. Welke andere droom zou het kunnen zijn? Hoe anders zou een boom die de hele winter onder een laag sneeuw en in de gure wind sliep kunnen overleven? Als het aan mij lag, zou ik de bomen tot het einde van de winter omhelzen, zodat ze vanonder mijn glibberige huid niets meer zouden merken van deze kou. En zodat ze, tot de lente, ondergedompeld zouden zijn in mijn water. Maar de bomen lieten me, net als al het andere, in de winter alleen achter. De winter was het seizoen van het vertrek. Een seizoen dat gewoon voorbij moest gaan en de lente moest bereiken.
Met het begin van het koude seizoen was er overal stilte en onwetendheid. Het was alsof de natuur plotseling haar feestjurk uittrok, haar ongemakkelijke schoenen in een hoek gooide en dronken, moe en voldaan na een lang feest in slaap viel.
In de winter kon ik noch het geluid van de kudde, noch van de herders horen. De tenten van de nomaden werden verplaatst. Van de berg naar het dal, van de hoogvlaktes dicht bij de toppen naar de lagere vallei. De stam verbleef het grootste deel van de dag in de grote tenten. Soms kwamen er toch wat mensen naar me toe om water te halen, maar ze keken niet meer naar me terwijl ze hun pot met water vulden. Hun blik bleef gericht op de tent waar ze naar verlangden en waar ze snel weer naar terug wilden keren. Hun vingers zakten niet geduldig mijn huid in, maar vermeden het zoveel mogelijk om me aan te raken. Ze bedekten hun hele gezicht met een dikke sjaal en alleen hun ogen waren te zien.
In de herfst en winter was ik boos en koud door de afwezigheid van de nomaden. En iedereen was bang voor mijn woede-uitbarstingen. Ze waren bang dat ik ze aan zou vallen en hun tenten mee zou nemen. Ergens ver van mij vandaan brachten ze hun nachten door. Mijn woede groeide en de winter werd meedogenlozer. Tijdens de winter hoedden de jonge mannen hun kuddes in een zoektocht naar voedsel voor hun vee. Ze wilden dat de kudde zoveel mogelijk vers gras te eten kreeg en namen hun dieren mee op dagenlange tochten. De vrouwen bleven achter, samen met de ouderen en kinderen, aan mijn oever maar dieper in de vallei.

Er was maar één persoon die niet bang was, noch voor mij noch voor de winter. Een vrouw met hertenogen die, alsof het nog zomer was, naast me bleef zitten. Ze zette een rechthoekig houten weefgetouw en een paar bollen gekleurde wol op de grond en zat met haar rug naar me toe op een stukje kelim. Met haar benen over elkaar geslagen weefde ze onvermoeibaar nieuwe kelims en tapijten. Ik zag dat haar vingers rood werden van de kou en soms klemde ze haar tanden op elkaar. Maar ze bleef zitten en weven, zelfs tot midden in de nacht, dan zette ze een kleine lantaarn naast het houten weefgetouw en schilderde ze beelden met kleurrijke knoopjes. Het waren beelden van bloemen en vogels, in rood, oranje, geel. Beelden van alles wat er op dat moment niet was. De enige kleuren die ik in de winter zag waren de kleuren van de tapijten van deze vrouw. Ze weefde en zong zachtjes een lied dat constant klonk als het geluid van de wind. Ik was blij dat er behalve het geluid van mijn boze druppels, nog een ander geluid te horen was op de vlakte. Soms keerde ze zich om van het tapijt en keek me aan.
Wat zag ze in mij? Wat kan je in een rivier zien behalve een weerspiegeling van de wereld eromheen? Een weerspiegeling van de bomen, wolken, lucht en gezichten die hem durven te naderen? Wanneer het houten weefgetouw vol stond met kleurrijke knoopjes en de laatste draad ter afronding was gelegd, knipte ze de scheringdraden door met dezelfde schaar als die waarmee ze de draden van de knopen één voor één al had afgeknipt. Wanneer een tapijt klaar was, sloeg ze het om de droge, koude stam van een boom en bond de uiteinden van de scheringdraden stevig aan elkaar. Het naakte lichaam van de boom werd bedekt met knopen en bloemen. Ik dacht bij mezelf: als de dromen van de bomen te zien zouden zijn, dan zouden ze er zo uitzien. Vol bloesems, vogels en kleuren. Misschien droomden de bomen met hun stammen. Het was alsof deze vrouw de dromen van de bomen had geweven. Ik keek naar deze vrouw en haar tapijten. Soms hield ze een brandend stuk hout in haar hand terwijl ze neuriede. De stilte werd constant verbroken door het geluid van de tapijtkam, maar die afgebroken stukken stilte kropen weldra weer tussen de knopen van het tapijt. Ze hield het brandende hout naast het half geweven tapijt, dan keek ze naar de vogels en bloemen. Door het licht van het zacht brandende hout dat op haar gezicht viel, kon ik de kleur van haar wangen zien: een mengeling van geel en rood, zoals de zonsopgang. Daarna keek ze naar de bomen, naar de hemel die donkerblauw was en soms naar mij.
Ze noemde me ‘Bulaq’. Wanneer ze naar me keek, had ik het gevoel dat ze me kon zien. Ze zag mij, ondanks alle reflecties op mijn verwarde gezicht. Samen met al mijn druppels. Los van al de druppels. Ze riep mij en ik was niet langer boos. Ik was geen glijdende traan meer. Ik was Bulaq, stroom, brullend en altijd levend.
Haar gouden blik kalmeerde me als de zachte handen van de zon. Onder haar warme blik vielen al mijn druppels in slaap en vergat ik het seizoen en de tijd. Ik was weer dezelfde gesmolten sneeuwvlok op de top van de berg, of dezelfde druppel die, op een zomermiddag, na urenlang herderswerk over haar warme wangen gleed en haar vermoeidheid in de handen van de wind achterliet. Ik zong met haar mee. Het geluid van ons gefluister echode over de vlaktes en verstoorde de slaap van de dronken en vermoeide winter. De winter mopperde en sloot vervolgens haar zware oogleden weer. De bomen werden echter niet wakker uit hun kleurrijke dromen. Het beeld van de slaap op hun stam bleef tot de lente hangen.
Tussen de dromende bomen, ver van mij, zaten de nomaden, warm van elkaars adem, in de tenten van de wol die in de zomer was geschoren en van Korsi. Korsi, die bedekt was met grote dekens met daaronder een bak vol gloeiende kolen op een dikke laag as, die hun warmte langzaam afgaven. De warmte kwam ook van een ketel gevuld met water dat altijd aan het koken was. De nomaden ondergingen de winter en maakten zich klaar voor de lente en de zomer. De oude en vermoeide winter was te gast en ze moesten deze gast voor een tijdje verdragen, zodat ze zich, net als elke andere bejaarde, plotseling zou vervelen en ernaar zou verlangen weer naar huis te gaan.

De bomen bleven tot de lente dromen; ik ging en kwam terug. Ik was en ik zong.

When the autumn wind began to blow, causing the leaves to drop on my body, the trees were naked and their slender fingers clearly visible. All their beauty and splendour transformed into a misty dream that left nothing but a sweet aftertaste. I could see the eyes of the trees slowly fall shut and their green outlook disappear. Now and then, in the middle of the night, I heard them groan, as though they were dreaming. Dreaming about spring, blossom, fruit. What other dream could it be? How else could a tree that slept all winter, covered in snow and buffeted by bitter winds, possibly survive? If it were up to me, I’d hug the trees until the end of winter, so they wouldn’t notice the cold beneath my slippery skin; so they’d be submerged in my water until spring. But the trees, like everything else, left me alone in winter. Winter was the season of departures. A season that simply had to pass and make it through to spring.
The beginning of the cold season brought silence and oblivion. It was as if nature suddenly slipped off her pretty frock, flung her uncomfortable shoes in a corner and fell asleep drunk, tired but happy after a long party.
In winter I could hear neither the herd nor the shepherds. The nomads’ large tents were relocated, from the mountain to the valley, from the plateaus near the peaks to the valley below. The tribe spent the best part of the day inside, but now and then a few people came over to fetch water. They no longer looked at me while they filled their pots with water. Their eyes remained riveted on the tent they longed for and wanted to hurry back to. Their fingers didn’t patiently sink into my skin, but avoided touching me where they could. They covered their faces with thick scarves, so only their eyes could be seen.
In autumn and winter, I was angry and cold in the nomads’ absence. And everybody feared my fits of rage. They were afraid I might attack and take their tents. They spent their nights somewhere far from me. My anger grew and winter became more merciless. In winter the young men herded their flocks in search of food. Wanting their animals to eat as much fresh grass as possible, they travelled for days on end. The women stayed behind, with the elderly and the children, on my banks, but further down in the valley.

There was only one person who wasn’t afraid, neither of me nor of winter. A woman with doe eyes remained by my side, as though it was still summer. She placed an oblong wooden loom and a few skeins of coloured wool on the ground and sat on a piece of kilim with her back to me. With her legs crossed, she tirelessly wove new kilims and carpets. I noticed that her fingers turned red with cold and sometimes she clenched her teeth. But she stayed and kept weaving, until deep into the night, when she set a small lantern beside the wooden loom and painted pictures with colourful little knots. They were images of flowers and birds, in red, orange and yellow. Images of everything that the world lacked at that moment. The only colours I saw in winter were the colours of this woman’s rugs. While weaving, she softly sang a song as constant as the sound of the wind. I was pleased there was another sound on the plain beside that of my angry droplets. Occasionally she turned away from the rug and looked at me.
What did she see in me? What can you see in a river besides a reflection of the world around it? A reflection of the trees, clouds, sky and faces that have the courage to go near? When the wooden loom was full of colourful knots and the final weft had been threaded through, she cut the warp with the same pair of scissors she’d used earlier to cut the knotted threads one by one. When a rug was done, she wrapped it round the dry, cold trunk of a tree and tied the warp ends tightly together. The tree’s naked body was covered in knots and flowers. I thought to myself: if the trees’ dreams were visible, they’d look like this. Full of blossoms, birds and colours. Maybe trees dream with their trunks. It was as if this woman had woven the trees’ dreams. I watched this woman and her rugs. Sometimes, she held a burning length of wood in her hand while she hummed. The silence was constantly broken by the noise of the weaving comb, but soon those broken bits of silence crept back in among the carpet’s knots. She held the burning wood close to the half-woven rug, peering at the birds and flowers. The gently burning wood illuminated her face, allowing me to see the colour in her cheeks: a mixture of yellow and red, like sunrise. Then she looked at the trees, at the dark-blue sky and sometimes at me.
She called me ‘Bulaq’. When she gazed at me, I had the feeling that she could see me. She saw me, despite the many reflections on my troubled face. Together with all my droplets. Separate from all those droplets. She called to me and I stopped being angry. I was no longer a sliding tear. I was Bulaq, river, roaring and always alive.
Her golden gaze calmed me like the tender hands of the sun. Under her warm gaze, all my droplets fell asleep and I forgot what season and time it was. I became once more that melted snowflake on top of the mountain, or that droplet which, one summer afternoon, after hours of herding, slid down her warm cheeks and surrendered her fatigue to the hands of the wind. I sang along with her. Our whispers echoed across the plains and disturbed winter’s drunk and tired sleep. Winter grumbled and closed her heavy lids again. The trees, however, didn’t wake from their colourful dreams. The image of sleep on their trunks lingered until spring.
Among the dreaming trees, far from me, the nomads sat in their tents of wool sheared in summer, warmed by each other’s breath and the korsi. The korsi, covered in big blankets and under it a brazier full of hot coals on a thick layer of ash, slowly giving off their heat. Warmth, too, came from a kettle filled with water that was always on the boil. The nomads suffered winter and readied themselves for spring and summer. Old and weary winter was visiting and they had to put up with this guest for a while, until, like any other elder, she suddenly grew bored and longed to go home.

The trees carried on dreaming until spring; I came and went. I was and I sang.

Niem♥nd, niem♥nd is zo mooi als jij

Ze schreef de woorden die de hele dag al in haar zongen. Woord voor woord schreef zij ze, zo sierlijk en aandachtig als ze kon. Het voelde alsof ze met ieder woord dat uit haar pen vloeide een hand aanraakte, een gezicht. Nee, niet zomaar een hand, niet zomaar een gezicht. Zijn hand, zijn gezicht. Kun je iemand strelen met een pen? Ja, dat kon, want ze deed het. Ze legde haar hand op de woorden en bewoog er met haar vingers overheen.
‘Wat doe jij nou?’
Lieve gaf haar een por tijdens wiskunde en wees naar de woorden die ze in gedachten in haar wiskundeschrift geschreven had.
‘O, niks. Beetje kliederen.’
Maar Lieve keek haar veelbetekenend aan. ‘Ik zie hartjes …’
‘Sst,’ siste ze. Als kinderen voor of achter hen dit zouden horen, waren de rapen gaar. Dan zou ze de rest van de week alleen maar geklier over zich heen krijgen. ‘Ella is verlie-hiefd! Ella is verlie-hiefd!’ Misschien moest ze overwegen het Lieve te vertellen. Dan kon ze van haar eisen dat ze haar mond zou houden. Dat zou ze vast doen, want zij wist ook van Lieve en Omar en daar kletste zij ook niet over. Dus.

Drie dagen kende ze hem nu. Nou ja, kennen … Ze had hem woensdag bekeken van een afstandje toen hij in de kantine een broodje bestelde, durfde hem niet aan te spreken. Ze wist niet eens hoe hij heette. Hij was nieuw op school. Een jongen uit de stad, dat kon je zo zien. Zijn kapsel was gedurfder, zijn kleren origineler. Hij droeg nou eens geen spijkerbroek en ook geen gympen. Hij droeg een crèmekleurige chino en donkerblauwe veterschoenen. Heel elegant. En een hoody, maar dan niet zo’n dikke, lompe met schreeuwende woorden erop, maar eentje van fijne dieprode stof die soepel om zijn lijf viel. Hij had donkere krullen en zijn haren waren op zijn slapen wat opgeschoren waardoor de krullen bovenop zijn hoofd vrolijk dansten. Alleen de kleur van zijn ogen had ze nog niet bekeken. Daarvoor moest ze dichterbij komen en dat durfde ze nou juist niet.

‘Die nieuwe jongen,’ fluisterde ze even later in de gang Lieve in het oor.
‘Je bedoelt die lange met die donkere krullen?’
Ella knikte.
‘Huh? Die vind ik nou juist een beetje … nou ja, truttig ofzo.’
‘Ik vind hem juist zoooo leuk! Weet jij hoe hij heet?’
Lieve haalde haar schouders op.
‘Ken jij iemand die hem kent, dan?’
Maar Lieve schudde haar hoofd.

Ze treuzelde die middag om naar de bus te gaan, hopend dat ze hem zou zien bij de lockers, de garderobe of bij de fietsen. Maar hij kwam niet en de knoop in haar maag werd met de minuut groter. Ze zuchtte.
Bij de bushalte stootte ze haar warme adem tegen het glas van de abri en schreef met haar wijsvinger opnieuw de woorden Niem♥nd, niem♥nd is zo mooi als jij en maakte daar een foto van met haar telefoon. Zomaar.

Was ze maar een dichter! Laatst, bij Engels, had meneer Stellinga een gedicht van ene Shakespeare voorgedragen, een dichter van honderden jaren geleden, dat hij uit zijn hoofd kende. Ze herinnerde zich alleen de eerste zinnen:

‘Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate.’

De rest wist ze niet meer precies, maar wel wat de conclusie was: Shakespeare rekende erop beroemd te worden zodat het gedicht voor altijd bewaard zou blijven en dus degene voor wie het geschreven was voor altijd zou blijven voortleven in die woorden.

Iemand vergelijken met een mooie, zonnige dag. En dan zeggen: nee, nee, jij bent mooier dan dat. Mooier dan een zomerdag.

Wauw.

Hemels, vond ze dat. Jaloersmakend ook. Kon zij maar zo schrijven, zo woorden vinden voor wat ze voelde en dacht. Zij kwam niet verder dan die paar woorden: Niem♥nd, niem♥nd is zo mooi als jij. 

De bus zat stampensvol. Ze stond achterin en zag hoe de dag langzaam in slaap viel. Bijna december. Niet bepaald een summer’s day. Waar kon ze hem mee vergelijken? Met iemand? Een zanger? Een influencer? Met iets? De zon? Een prachtig schilderij? Te afgezaagd! Ze schudde haar hoofd en zag dat een wat oudere man in de bus daar vriendelijk om lachte. Ze bloosde. Ze moest normaal doen! Maar hoe moest dat ook alweer?

Die avond, na de stamppot boerenkool, pakte ze haar godsdienstboek. Morgen een toets. Ze nestelde zich met haar rug tegen de centrale verwarming, een kop thee in de aanslag. Goed, het Paradijs:
Adam, eerste mens. Check.
Eva, iets met een rib. Check.
Boom van de kennis van goed en kwaad. Appeltje. Check.
Het Paradijs: de plek die het begin was van alles, ‘de meesterproef van de Goddelijke schepping,’ stond in het boek. Check.
De plek waar alles perfect was. Waar bloemen bloeiden, dieren graasden, waar geen oorlog was en geen pijn. Check, check, check.

Maar ze merkte dat ze las zonder te lezen, probeerde te onthouden zonder ook maar iets op te slaan. Het mocht dan zo zijn dat in het Paradijs de zon altijd scheen, dacht ze, maar zij wist nu dat er iets was dat mooier was dan dat. Mooier dan de meest paradijselijke zon. In wiskundetermen, het Paradijs in het kwadraat. Want hij …

Ze zuchtte en moest daar toch ook een beetje om lachen, want sinds drie dagen deed ze niets anders dan dat. Belachelijk eigenlijk. Ze kende hem niet eens. Misschien was hij alleen maar aan de buitenkant als een zomerdag. Was ’ie van binnen snerpend koud als een dag in februari met lage temperaturen, met ijzel en wind. Ze moest daar achter zien te komen. Maar hoe?

De volgende ochtend liep ze gespannen naar de bushalte om naar school te gaan. Gespannen vanwege die toets, die ze slecht geleerd had, maar vooral vanwege de gedachte hem misschien te zien. Ze rilde. De dag was koud, kouder dan de dagen daarvoor. Gelukkig kwam de bus vlot en was er ruimte genoeg. Ze schoof op een stoel aan de raamkant en verzonk in gedroom. Ze zou op hem afstappen. Dat kon ze best. Ze zou gewoon ‘hallo’ zeggen. Of, als ze durfde, ‘Hallo, ben jij nieuw op school?’ Suffe zin natuurlijk, want dat wist ze heus wel. Het moest er wel een beetje spontaan uitkomen natuurlijk. En dan zou ze zeggen dat ze Ella heet en hem vragen wat zijn naam is. Gewoon: ‘Hoe heet je?’ Drie woorden. Hoe moeilijk kon het zijn?

De bus stopte bij een halte. Een koude wind kwam binnen. Ze trok haar sjaal wat hoger om haar nek en staarde naar buiten. Tot ze een vriendelijke stem hoorde: ‘Is die stoel vrij?’ Ze knikte, eigenlijk zonder opkijken, tot de stem opnieuw sprak: ‘Jij zit toch ook op het Gregorius?’
Nu keek ze op. Ze keek in twee prachtige bruine ogen die vriendelijk naar haar keken. Mijn hemel. Hij was het. Hij! Ze moest iets zeggen. Iets, maakt niet uit. Iets. Maar wat? Hij vroeg iets. Toch? Shit, shit, shit, shit. Wat vroeg hij?
‘Sorry,’ zei ze met een vreemde hoge stem. ‘Wat vroeg je?’
‘Ik zit sinds kort op het Gregorius,’ zei hij. ‘Jij toch ook?’
Ze wilde kijken, maar ze kon niet kijken. Hij was te dichtbij. Veel te dichtbij. Zijn jas raakte haar jas. Zijn knie raakte haar knie.
Ze knikte.
‘Ik dacht al dat ik je daar gezien had,’ zei hij. Zijn stem was mooi. Zijn ogen waren mooi. Zelfs zijn knieën waren mooi. Ze moest iets zeggen. Iets vragen. Oh, man!
‘Ik heet Berend,’ zei hij en hij stak zijn hand uit.
Zijn hánd! Ze stak haar ene hand uit en legde de andere op haar buik die erg raar voelde.
‘Ella,’ zei ze.
Zijn handen waren warm ondanks de kou buiten. Ze had hem aangeraakt.
‘Mooie naam,’ zei Berend.
Ze knikte, maar durfde hem niet meer aan te kijken. Te veel. Te snel.
‘Vind je het een leuke school?’ vroeg Berend.
En ze knikte opnieuw. ‘Best wel. De kantine heeft lekkere broodjes.’
Wat een súffe zin. Ze kon zichzelf wel tegen haar hoofd slaan. Wat een muts was ze toch! Zit je naast de leukste jongen van de hele school, kun je alles zeggen wat je wilt, begin je over de broodjes.
Berend lachte naar haar. ‘Zeker,’ zei hij. ‘Het zijn prima broodjes.’
De bus remde af. Berend stond op, Ella ook. Toen de deuren open gingen, liepen ze achter elkaar het trappetje af en de straat op.
‘Brr,’ zei Berend. ‘Koud, hè? Ik heb het niet zo op de winter. Geef mij maar de zomer. Niets zo fijn als een zomerdag.’
Ella begon te stralen. ‘Bijna niets,’ zei ze.

Eenmaal binnen moest Berend de trap op, Ella bleef beneden.
‘Tot later,’ wist ze eruit te persen.
‘Ja, later!’ zei Berend.

Terwijl hij wegliep, kon ze de woorden die in haar zongen niet langer onderdrukken. Ze sprak ze zachtjes uit, heel, heel zachtjes. Zo zacht dat hij het onmogelijk kon horen. Niem♥nd, niem♥nd is zo mooi als jij. Maar terwijl ze dat laatste woord fluisterde, draaide hij zich om en lachte.

No ♥ne, no ♥ne is as lovely as you

She wrote the words which sang in her all day long, word for word she wrote them, as gracefully and attentively as she could. It felt as if with every word which flowed from her pen she touched a hand, a face. No, not just any hand, not just any face. His hand, his face. Could you stroke someone with a pen? Yes, you could, for she was doing it. She laid her hand on the words and moved her fingers over them.
‘What are you doing now?’
Lieve nudged her during maths and pointed to the words she’d written in thoughts in her exercise book.
‘Oh, nothing. Just messing around.’
But Lieve gave her a meaningful look. ‘I see little hearts …’
‘Shh,’ she hissed. If the children in front or behind heard this, there’d be trouble. Then she’d be constantly teased for the rest of the week. ‘Ella is in lo-ove! Ella is in lo-ove!’ Perhaps she should consider telling Lieve. Then she could insist she kept her mouth shut. She’d be sure to do it, because she knew about Lieve and Omar too, and she didn’t gossip about it. Well then.

Three days, she’d known him now. Well, yeah, known … On Wednesday she’d watched him from a short distance as he ordered a sandwich in the canteen, she hadn’t dared speak to him. She didn’t even know his name. He was new at school. A boy from the city, you could see it right away. His haircut was more daring, his clothes more original. He didn’t even wear jeans or trainers. He wore cream-coloured chinos and dark-blue lace-up shoes. Very elegant. And a hoody, not one of those thick, bulky ones with screaming words on it, but one made of fine deep-red material which draped loosely over his body. He had dark curls and his hair was shaved slightly at his temples, making the curls on top dance joyfully. It was just the colour of his eyes she hadn’t had a chance to examine yet. For that she’d have to get closer, and she didn’t dare do that.

‘That new boy,’ she whispered a little while later into Lieve’s ear.
‘You mean the tall one with the dark curls?’
Ella nodded.
‘Huh? To me he seems a bit … well yeah, a bit dorky somehow.’
‘I think he’s gorgeous! Do you know his name?’
Lieve shrugged.
‘Do you know anyone who knows him, then?’
But Lieve shook her head.

That afternoon she dawdled on her way to the bus, hoping to see him by the lockers, cloakroom or bikes. But he didn’t come and the knot in her stomach grew larger by the minute. She sighed.
At the bus stop she blew her warm breath onto the glass of the shelter and with her index finger again wrote the words No ♥ne, no ♥ne is as lovely as you and took a photo with her mobile. Just like that.

If only she were a poet! Recently in English, Mr Stellinga had recited a poem by a certain Shakespeare, a poet from hundreds of years ago, which he knew by heart. She only remembered the first phrases:

‘Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate.’

She couldn’t remember details of the rest now, but she did remember the conclusion: Shakespeare counted on becoming famous so that the poem would always be preserved and thus the person for whom it was written would always live on in those words.

Comparing someone with a lovely, sunny day. And then saying: no, no, you’re lovelier than that. More lovely than a summer’s day.

Wow.

Sublime, she thought it. Enviable too. If only she could write like that, find words like that for what she felt and thought. She didn’t get any further than those few words: No ♥ne, no ♥ne is as lovely as you.

The bus was packed. She stood at the back and watched the day slowly fall asleep. Almost December. Not much of a summer’s day. What could she compare him with? With someone? A singer? An influencer? With something? The sun? A magnificent painting? Too hackneyed! She shook her head and saw a fairly elderly man on the bus respond with a friendly smile. She blushed. She had to act normal! But what was that again?

That evening, after the kale and mash, she picked up her religious studies book. Test tomorrow. She nestled with her back against the heater, a cup of tea in hand. Good, Paradise:
Adam, first human. Check.
Eve, something about a rib. Check.
Tree of the knowledge of good and evil. Apple. Check.
Paradise: the place that was the beginning of everything, ‘the masterpiece of Divine creation,’ it said in the book. Check.
The place where everything was perfect. Where flowers bloomed, animals grazed, where there was no war and no pain. Check, check, check.

But she noticed that she was reading without reading, trying to remember without really retaining anything. It might have been the case that in Paradise the sun always shone, she thought, but she knew something that was more lovely than that. More lovely than the most heavenly sun. In mathematical terms, Paradise squared. Because he …

She sighed and couldn’t help laughing a bit, because for three days that was all she’d been doing. Ridiculous really. She didn’t even know him. Perhaps he was only like a summer’s day on the outside. Perhaps on the inside he was like a biting cold day in February, with low temperatures, black ice and wind. She’d have to find out somehow. But how?

Next morning she walked to the bus stop to go to school feeling tense. Tense because of that test, which she’d revised badly, but mainly at the thought of perhaps seeing him. She shivered. The day was cold, colder than the day before. Fortunately the bus came promptly and there was enough room. She shuffled into a window seat and sank into dreams. She’d approach him. She could do that. She’d simply say ‘hello’. Or, if she dared, ‘Hello, are you new at school?’ Stupid line, of course, since she knew that perfectly well. It would have to come across a bit spontaneous, of course. Then she’d say she was Ella and ask him his name. Simply: ‘What’s your name?’ Three words. How difficult could it be?

The bus stopped at a shelter. A cold wind blew in. She pulled her scarf a bit higher around her neck and stared out. Until she heard a friendly voice: ‘Is this seat free?’ She nodded, without actually looking up, until the voice spoke again: ‘You go to Gregorius too, don’t you?’
Now she looked up. She was looking into two magnificent brown eyes which looked back kindly. Heavens. It was him. Him! She had to say something. Something, never mind what. Something. But what? He asked something. Didn’t he? Shit, shit, shit, shit. What did he ask?
‘Sorry,’ she said in an odd, high-pitched voice. ‘What did you ask?’
‘I recently started going to Gregorius,’ he said. ‘Don’t you go there too?’
She wanted to look, but couldn’t. He was too close. Much too close. His coat was touching her coat. His knee was touching her knee.
She nodded.
‘I thought I’d seen you there,’ he said. His eyes were lovely. Even his knees were lovely. She had to say something. Ask something. Oh, man!
‘I’m Berend,’ he said and he held out his hand.
His hand! She held out one hand and placed the other on her belly, which felt really weird.
‘Ella,’ she said.
His hands were warm despite the cold outside. She’d touched him.
‘Lovely name,’ said Berend.
She nodded, but didn’t dare look at him again. Too much. Too fast.
‘Do you like the school?’ asked Berend.
And she nodded again. ‘It’s pretty good. The canteen serves tasty sandwiches.’
What a stupid line. She wanted to slap herself on the forehead. What a dimwit she was! There you are sitting next to the most gorgeous boy in school, you can say anything you want, and you start on about the sandwiches.
Berend laughed at her. ‘Sure,’ he said. ‘The sandwiches are fine.’
The bus slowed to a stop. Berend stood up, Ella too. Then the doors opened, they walked one by one down the step and onto the street.
‘Brr,’ said Berend. ‘Cold, isn’t it? I’m not so keen on winter. Give me summer any day. Nothing as lovely as a summer’s day.’
Ella beamed. ‘Almost nothing,’ she said.

Once inside, Berend had to go upstairs, Ella remained on the ground floor.
‘See you later,’ she managed to squeeze out.
‘Yeah, later!’ said Berend.

As he walked away, she could no longer repress the words singing inside her. She spoke them softly, very, very softly. So softly that he couldn’t possibly hear. No ♥ne, no ♥ne is as lovely as you. But as she whispered that last word, he turned and smiled.

Binnenkort zou hij grote kansen krijgen, zijn mogelijkheden waren praktisch onbegrensd. Dat was waar hij het aan een stuk door over had, over die kansen die in het verschiet lagen. Op dat moment ging het ook al goed met hem, geen misverstand daarover: prima zelfs, veel beter dan zij zich kon voorstellen. Zij stelde zich helemaal niets voor bij die kansen van hem, laat staan bij de kansen die naar hij zei nog zouden komen, ze wilde alleen maar dat hij haar snel naar haar bestemming bracht – waar moest ze toen ook alweer naartoe: naar de redactie, bij iemand op bezoek, naar de schouwburg? – Vindt ze het dan niet interessant om te horen wat hij doet? – Ach, voor haarzelf is het antwoord op die vraag wel duidelijk, maar ze zegt het toch maar niet: weer zo’n irritante chauffeur die vreselijk zit te ouwehoeren, deze grdontsjik. Grdontsjik is een van de weinige Armeense woorden die ze kent, jargon dat ze van vrienden geleerd heeft en ondanks het tekort aan klinkers is het een stuk welluidender en vriendelijker dan het Russische woord bombila, hoewel het precies hetzelfde betekent, iemand die als chauffeur wat probeert bij te verdienen. We zijn hier in Moskou, waar de helft van de auto’s een taxi is. Je hoeft je hand maar op te steken en je vraagt: ‘Hoeveel?’ – ‘Wat je wil geven.’ – Nee, hij is geen bombila, hij leutert maar door, de auto waar ze nu in zitten, dat is niet zijn eigen wagen, deze is van zijn werk, zijn eigen auto is echt van een andere orde, als hij daarmee op deze rotwegen met kuilen rijdt, dan is-ie zo naar de Filistijnen, maar hij heeft haar echt niet meegenomen vanwege de centen. – Hoe hij praat: hij is niet van hier, denkt ze. Nee, joods is hij niet, maar een gewone Rus is hij zeker ook niet, wat dan wel: Komi, Tsjoevasj, Oedmoert? Hij is klein van stuk, maar zijn vooruitzichten zijn geweldig. Hij praat snel, een beetje gejaagd en zijn manier van rijden is ook snel, maar verder wel oké, zijn gezicht is niet echt lelijk, maar uitdrukkingsloos. Hij heeft recht op een auto met chauffeur, gaat hij verder, maar hij doet dingen liever zelf. Om dit soort ontmoetingen misschien? Wat moet ze hier nou mee? – Wilt u hier stoppen? – Wat denkt ze ervan? Een lunch misschien, ergens een hapje eten? – Mijn god, zeg. Heeft hij wel eens in de spiegel gekeken? – Maar oké, niet kwetsend worden. En de manier waarop hij haar probeerde in te pakken, laten we het zo maar noemen, die was niet grof, maar eerder naïef, fantasieloos, suf. Geen durf of intelligentie of talent maar geweldige vooruitzichten – daarmee probeerde hij haar te versieren, te verleiden. Het enige menselijke trekje dat ze wel grappig aan hem vond, was een spraakgebrek dat iets kinderlijks had, hij sliste een beetje. Ze had geprobeerd tweehonderd roebel aan hem te geven, of twintigduizend – ze weet het niet meer, wanneer gingen er ook weer een paar nullen van de roebel af? – maar hij weigerde. Haastig duwde hij haar zijn kaartje met zijn telefoonnummer erop in de hand en hij zei erbij dat hij dat nummer nooit aan iemand gaf, haast nooit, dus als ze zich bedacht… Ja ja, natuurlijk.
Veroveringen als deze, daar koop je niks voor, en zij zou ook nooit meer aan die kleine grdontsjik gedacht hebben – hoeveel mannen hadden daarvoor en daarna niet achter haar aan gezeten, maar dat iemand het zó klunzig aanpakte dat maakte je niet vaak mee – als dat ene niet gebeurd was, dat moment dat haar leven voorgoed veranderde. Vroeg in de ochtend waren ze gekomen – zes mannen en een hond, haar achttienjarige dochter werd in een auto gezet en weggevoerd, hun appartement werd van onder tot boven overhoop gehaald, en terwijl ze net met een verbouwing bezig waren en dachten dat een grotere chaos niet denkbaar was: jawel, dat kon dus wel. De angst om haar dochter, het gevoel dat het onmogelijk was dat dit met haar, met hen gebeurde, de schaamte over al die dingen die op een hoop werden gesmeten: ondergoed, oude brieven, foto’s van familieleden. Natuurlijk, ze had het idee dat ze moest vechten – bellen naar advocaten, die klootzakken de huid vol schelden – en tegelijk dat haar leven voorbij was. ‘Wat zoekt u, heren?’ Heren, godbetert. ‘Ik wil weten op welke gronden u mijn woning doorzoekt.’ Op grond van een order, simpel. Extremisme, terrorisme, anarchisme, berichten op Internet, ze krijgt het nog wel te horen, t.z.t. De hond is de enige die zich een houding weet te geven: hij loopt even rond, snuffelt wat en gaat dan onverschillig liggen, zij geeft hem water. ‘Wat is dit?’ vraagt de man die de operatie leidt en voor het eerst is er interesse in zijn stem te horen: een echte prof, in een oude tas in een bovenkast heeft hij in de kapotte voering een kaartje gevonden – naam, achternaam, telefoonnummer – dat kaartje van toen. ‘Geef hier!’ ze grijpt het kaartje uit handen van de man en zonder ook maar even tijd te nemen om te bedenken wat ze wil zeggen, belt ze. ‘Met wie spreek ik?’ Dat karakteristieke slisgeluid. Hun gesprek duurt maar een paar minuten en alleen zij is aan het woord: tranen, gevloek, een smeekbede, dit is niet het moment voor terughoudendheid. En dan zegt hij op diezelfde onbewogen toon waarop hij haar over zijn grote kansen had verteld: ‘Ik wil even spreken met degene die de leiding heeft.’ Die verlaat het vertrek en komt even later weer terug: ‘Oké, als ze niet voor dinsdag het land uit is, gaat ze voor lange tijd de gevangenis in. En dit nummer belt u nooit meer, begrepen?’ Dan met een grijns: ‘Meldt u zich maar bij ons om uw schatje op te halen. Caesar, volg.’ – Fuck dit leven. Een opschrift ergens op een schutting, wie dat daar geschreven heeft is niet bekend: van goede dingen, de beste, is de maker vaak onbekend. Bij rijmpjes is dat zo, bij spreekwoorden, bij grappen.
Een aantal jaren is sindsdien verstreken, en niet zo weinig ook, want haar dochter is inmiddels afgestudeerd aan de universiteit van Lille, Moskouse vriendinnen en vrienden van haar dochter, allemaal jongens en meisjes uit net zulke goede gezinnen, hebben hun tijd in de gevangenis of het kamp inmiddels uitgezeten, sommige de hele termijn, andere een deel ervan – straffen van zeven tot twaalf jaar hadden ze gekregen – en zelf is ze na allerlei avonturen en verhuizingen in een eigen huis in het zuiden van Frankrijk beland. En natuurlijk, al die jaren heeft ze op afstand, met een schuin oog zeg maar, de carrière gevolgd van haar – ja, zo moet je het toch maar noemen – haar weldoener, de chauffeur, de bombila-grdontsjik. Vol ontzetting heeft ze die carrière gevolgd. Want waar het ook is, in Afrika, in Azië, of ook in het vaderland – altijd blijkt hij te opereren in het middelpunt van ondenkbaar, onvoorstelbaar kwaad dat alle goddelijke en menselijke regels schendt. Tot de dag dat haar oog valt op een berichtje dat hem een ster is toegekend, een orde, voor de tweede keer al, maar nu postuum. ‘In een poging de bemanning te redden’ et cetera – weinig plausibele flauwekul, geheel gespeend van geloofwaardige details, maar die zouden hier ook niet op hun plaats zijn; hij was een heldendood gestorven en met hem nog een flink aantal andere mensen. En het was haar, net als alle commentatoren, volstrekt duidelijk dat al dat officiële geklets alleen diende om te verhullen, aan het zicht te onttrekken wat voor schandelijks en smerigs er werkelijk gebeurd was – een dood door dronkenschap tijdens de jacht, een politieke moord, iets dergelijks. Wat vreemd, denkt ze, bijgekleurd en gepoederd ligt hij nu met zijn geweldige, onbegrensde kansen in een luxe doodskist te wachten tot hij, begeleid door prachtige muziek waar hij waarschijnlijk nooit van heeft gehouden, wordt begraven op de mooiste begraafplaats die je je voorstellen kunt naast schrijvers, kunstenaars en componisten. Zou ze dan willen dat het bericht over zijn dood vals blijkt te zijn? Nee, daar moet ze maar niet over nadenken, voor haar is hij goed geweest, terwijl hij anderen alleen maar kwaad heeft berokkend, te oordelen naar wat voor vreselijks over hem wordt geschreven en gezegd. Goed: maar heeft ze dan te doen met die kleine man met zijn kinderlijke spraakgebrek? Uiteindelijk heeft ze dan misschien niet haar leven aan hem te danken, maar wel heel erg veel: de vrijheid van haar dochter, en dit alles hier, Zuid-Frankrijk. Ja, ze heeft toch met hem te doen. Een beetje.

Opportunities, you understand? Soon he’d have enormous, almost limitless opportunities. He kept insisting on those opportunities – opportunities that would open up for him soon, that lay just around the corner. She should know, though, he added, that he was doing just fine as is, better than fine, better, in any case, than she could imagine. She, of course, hadn’t the slightest intention of imagining his current opportunities, much less the ones at which he was hinting. All she needed was for him to deliver her as quickly as possible – who can remember where, after all this time? The editorial office, a party, the theater. So what, she doesn’t want to hear who he is? Oh, she knows well enough, but she won’t say it: another annoying, chatty driver, a ‘grdonchik’ – one of a handful of words of Armenian slang she’d picked up from friends. Despite the cluster of consonants, ‘grdonchik’ was still, in her opinion, far more euphonious, more affectionate than the Russian ‘bombila,’ although it meant exactly the same thing – a private cabby. This is Moscow in the nineties, every other car is a cab. Raise your hand and someone’s right there: ‘How much?’ ‘How much can you spare?’ No, he’s no ‘bombila,’ the fellow yammers on, and this isn’t his car – he gets this one through his job. His own vehicle’s totally different, of a whole other order, and he isn’t about to ruin it on these roads. He didn’t pick her up for the money, either – pronounced ‘eee-ther,’ with a kind of Jewish intonation, though he clearly isn’t a Jew. Then again, he also doesn’t look Russian: maybe Komi, Chuvash, Udmurt? A small man, but with enormous, in his words, opportunities ahead of him; a rapid, choppy manner of speech, matched by a rapid though generally careful manner of driving; a face that isn’t exactly ugly, just expressionless. He’s entitled, he says, to a personal driver, but he prefers to do everything himself. For the sake of encounters like this, maybe? But what’s it to her? ‘Stop over there.’ So that’s it? Maybe she’d like to have lunch or dinner, ‘get a meal’ together? Oh God… Have you looked at yourself in the mirror? No, she doesn’t want to offend him. His courtship, let’s call it, wasn’t arrogant, but rather naive, automatic, terribly foolish. He tried to seduce her not with a show of prowess, of wit, or of talent, but with big opportunities. The only appealingly human thing about him was his speech impediment, a childish one: his s’s sounded like sh’s. She had tried to leave him two hundred, or maybe twenty thousand (she can’t remember what the money was worth back then), but he refused to take it. Instead he handed her a card with his personal number, saying he never gave this number out, to anyone, hardly ever, so if she happened to change her mind… Oh, certainly – merci.
Victories of this sort don’t bring even a hint of joy, and she would never have remembered the pintsize ‘grdonchik’ – considering the number of men who had hit on her before and after, although seldom quite so clumsily – if not for an incident, an occurrence that changed her life forever. They showed up at her door early in the morning – six men and a dog – put her eighteen-year-old daughter in a car and took her away, and then turned the apartment upside down. She was having the place renovated and it seemed to her that it couldn’t have been more of a mess, but apparently it could. She was afraid for her daughter, felt all this was happening to someone else, not to them, not to her, and was ashamed – embarrassed by the piles of underwear, old letters, photographs. She also knew she needed to fight, of course – to call lawyers, say nasty things to these goons – but her life seemed to be over. ‘What are you looking for, gentlemen?’ Gentlemen, right. ‘Listen, on what basis are your searching my apartment?’ On the basis of an order – see for yourself. Extremism, terrorism, anarchism, social media records. When the time comes, she’ll hear all about it. The dog alone behaved itself more or less decently: walked around, sniffed a few things, then plopped down. She gave it some water. ‘What’s this?’ the one in charge asks her, sounding, for the first time, the least bit interested. A real professional: he had found a card in the lining of an old purse – name, surname, number, that very card. ‘Give it here!’ she snatches it from his hands and, without giving herself time to figure out what exactly she wants to say, makes the call. ‘Yesh,’ with the characteristic ‘sh.’ Their conversation hardly lasts two minutes, and she’s the only one talking: tears, vows, pleas – not the moment for shyness or discretion. He finally says, in the same dispassionate tone in which he’d told her about his opportunities, ‘Pass the phone to the one in charge.’ The man goes out, then comes back: ‘Alright. We’ll lock her up for a long time if she doesn’t leave the country by Tuesday. Never call that number again, got it?’ He grins: ‘Go over to the station and pick up your darling. Caesar, come.’ They leave. ‘Life’s fucking sense…’: a half-finished inscription on a fence, author unknown. The good things, the best ones, are often anonymous.
A number of years passed – quite a few years, because her daughter had since managed to graduate from the university in Lille, while the daughter’s Moscow friends and acquaintances, boys and girls from good families just like hers, had managed to serve out their sentences in prisons and camps – they were given from seven to twelve years – while after numerous adventures and travels she herself had ended up in her own house in the south of France. And, of course, all these years she’d been following, peripherally, out of the corner of her eye, the career of (it must be said) her benefactor, the ‘bombila,’ the ‘grdonchik’ – following it with horror, since here and there, in Africa, Asia, and even at home, he was invariably to be found at the center of some unthinkable, unimaginable evil, in violation of all divine and human laws. Until finally she comes across an announcement that he’s been awarded a hero’s Gold Star, his second – this time, however, posthumously. ‘In an attempt to save the crew’ and so on, and so forth – implausible nonsense, without even a single believable detail, which is of course never the point – ‘he died a hero’s death,’ along with some number of people. And to her, as to all commentators, it’s perfectly obvious that all this official chatter is intended only to conceal, to drown in itself the shameful, disgusting truth of what had actually happened – a drunken death while out hunting, a political murder, or something of that sort. How strange, she thinks: he’s lying there in a deluxe coffin, powdered and made up, with his enormous, limitless opportunities, waiting to be buried in the best cemetery next to writers, artists, and composers, all to the sounds of beautiful music that he probably never liked. And would she want to find out that the announcement of his death was false? No, better not to ask oneself such a question. He had done her a favor, been good to her, while to everyone else – judging by the terrible things they write and say about him – he had been exclusively bad. Alright: does she feel sorry for this little man with his childish speech impediment? After all, she owes him, if not her life, still a very great deal: her daughter’s freedom, this south of France. Maybe she does. A little.

Вообразите себе, возможности, скоро у него будут большие, практически неограниченные возможности. Он настаивал именно на возможностях, которые перед ним откроются, непременно, причем в самые ближайшие времена. Пусть она имеет в виду, говорил он, что у него все хорошо и теперь, прямо отлично, много лучше, во всяком случае, чем она может себе представить. Она, разумеется, никак не представляла себе ни теперешних его возможностей, ни тем более тех, на которые он намекал, ей и всего-то надо было от него, чтоб довез поскорей — сейчас и не вспомнишь, куда: в редакцию, в гости, в театр. — Ей, что же, выходит, не интересно послушать, кто он такой? — О, она, кажется, знает, но не станет произносить: еще один приставучий болтливый водитель, грдончик — одно из нескольких слов по-армянски, жаргонных, которым ее научили друзья. «Грдончик» несмотря на проблемы с гласными — куда благозвучней, ласковей, чем «бомбила» по-нашему, хотя означает ровно то самое. Это Москва, каждый второй автомобиль тут — такси. Только поднимешь руку и: — Сколько? — А сколько дашь? — Нет, он не бомбила, — этот все продолжает бубнить, — и машина, на которой они сейчас едут, она не его собственная, а служебная, у него самого имеется совершенно другая тачка, другой, как он выразился, аппарат, но он не собирается его на наших колдобинах убивать, а подобрал он ее не потому, что нуждается в дéньгах — с ударением на первый слог, очень по-местечковому, хотя уж кем-кем, а евреем он быть не мог, но и на русского не похож — коми, чуваш, удмурт, маленький, но с громадными, по его словам, возможностями впереди. Быстрый, дробный такой говорок, и быстрая, но аккуратная в целом манера вождения, лицо хоть и не безобразное, но и не выражающее ничего. Ему, продолжает он, полагается личный водитель, однако он предпочитает все делать самостоятельно. Уж не ради таких ли вот встреч? Впрочем, ей-то какое дело? — Остановите вон там. — Так она?.. Пообедать, поужинать, «вместе покушать». О, Господи. В зеркало давно смотрел на себя?  — нет-нет, зачем обижать? — да и его ухаживание, так это назовем, было не наглым, а каким-то наивным, автоматическим, глупым до чрезвычайности — не удаль, не ум, не талант, а большие возможности — вот чем он пытался ее соблазнить, привлечь. Из человеческого, пожалуй что, только дефект речи, детский какой-то: он смешно выговаривал букву «ша» . Попробовала оставить ему то ли двести рублей, то ли двадцать тысяч — она совершенно не помнит, какие суммы были тогда в ходу, — отказался. Сунул ей карточку, с личным номером, сказал: он этот номер вообще никому не дает, никогда, почти, так что если она передумает… — О, непременно, мерси.
Победы, подобные этой, не приносят и тени радости, и она никогда бы не вспомнила низкорослого грдончика — мало ли кто волочился за ней до и после, хотя так нелепо, как он, мало кто, — если б не случай, не происшествие, навсегда изменившее жизнь. Утром рано пришли — шестеро и собака, восемнадцатилетнюю дочь ее посадили в машину и увезли, а квартиру перевернули вверх дном, хотя у них шел ремонт и, казалось, сильнее переворачивать некуда — выяснилось, что есть, еще как. Страх за дочь, ощущение того, что все происходит не с ними, не с ней, стыд от сваленных в кучу белья, старых писем, фотографий родных и чувство, что надо бороться, конечно: звать адвокатов, говорить гадости этим жлобам, но жизнь, в общем, кончилась. — Что вы ищете, господа? — какие они к черту ей господа. — Граждане, на каком основании вы производите обыск в моей квартире? — На основании ордера — вот. Экстремизм, терроризм, анархизм, записи в сети Интернет, когда надо будет, ей объяснят. Только собака вела себя более или менее пристойно: походила, понюхала и улеглась безучастно, она дала собаке воды. — Это что? — спрашивает ее старший, и впервые в его голосе слышится интерес: профессионал, обнаружил в старой сумке на антресолях за рваной подкладкой карточку — имя, фамилия, номер — ту самую. Дайте сюда! — она выхватывает карточку из рук старшего и, не дав себе времени сообразить, что именно хочет сказать, звонит. — Слушаю, — с характерным «ша». Разговор их длится едва ли минуту-две, да и говорит-то одна она: слезы, клятвы, мольба — не время стесняться. Он наконец произносит все тем же бесстрастным тоном, которым рассказывал ей про возможности: — Передайте трубку старшему. — Тот выходит, потом возвращается: — Значит, так. Закроем ее надолго, если до вторника не выедет из страны. По номеру этому никогда не звоните, поняли? — Усмехается: — Идите в отделение, забирайте свое сокровище. Цезарь, за мной. — Ушли. «Жизнь отымела смысл» — надпись, сделанная на заборе, автор надписи неизвестен: часто хорошее, самое лучшее автора не имеет — как частушка, пословица, анекдот.
И теперь, спустя сколько-то лет, немало, потому что дочь ее за это время закончила университет в Лилле, московские подруги и друзья дочери, такие же, в общем, девочки и мальчики из хороших семей, успели отсидеть в тюрьмах и лагерях, кто весь срок, а кто — часть его, им дали от семи до двенадцати, а сама она после многочисленных приключений и переездов оказалась в собственном доме на юге Франции, — и, конечно, все эти годы она краем глаза, боковым зрением следит за карьерой своего — необходимо признать — благодетеля, водилы-бомбилы, грдончика, следит с ужасом. Поскольку то там, то сям, в Африке, Азии, а то и на родине, он непременно оказывается в центре какого-то немыслимого, непредставимого зла с нарушением всех божеских и человеческих правил, пока наконец на глаза ей не попадается сообщение о том, что его наградили звездой, орденом, во второй уже раз, но теперь, однако, посмертно. Что, пытаясь спасти экипаж и так далее — малоправдоподобная чушь без попытки поместить в нее истинные подробности, впрочем, им и не место тут, — он погиб смертью храбрых и с ним еще столько-то человек. И ей, как и всем комментаторам, совершенно ясно, что вся эта официальная болтовня должна только скрыть, утопить в себе то позорное, гадкое, что случилось на самом деле — пьяную смерть на охоте, политическое убийство или что-нибудь в том же роде. Как странно, — думает она, — подкрашенный, припудренный, он лежит теперь со своими огромными, неограниченными возможностями в дорогущем гробу и ждет, когда под прекрасную музыку, которую вряд ли любил, его похоронят на самом что ни на есть лучшем кладбище рядом с писателями, артистами и композиторами. А хотела ли бы она, чтобы сообщение о самой гибели его оказалось ложным? — нет, такой вопрос себе лучше не задавать, ей-то он сделал только хорошее, тогда как всем остальным — только плохое, судя по тому, какую про него пишут и говорят жуть. Хорошо: жалко ли ей этого маленького человека с детским дефектом речи? Она ведь ему обязана пусть не жизнью, но — очень и очень многим: свободой дочери, этим вот югом Франции. Может, и жалко. Чуть-чуть.

In de stad met de duizend poorten zijn duizend tuinen. En in deze duizend tuinen geven de mensen van de stad uitbundige feesten. Als je, als een vale gier, hoog boven de ommuurde citadel zou opstijgen, zou je de festiviteiten binnen het door haar oevers omsloten gebied zien, sprankelend als waren het parelsnoeren op zacht kreukfluweel.
De feesten vullen de tuinen van de nacht. Tenten en luifels strekken zich uit vanaf de takken van oude bomen, en de vochtige groene mossen zijn bedekt met tapijten die zo zijn geweven dat ze eruitzien als weilanden vol bloemen. Lampenglazen gevuld met vuurvliegjes hangen kriskras door elkaar, als dansende planeten. Sommigen, zoals Asper, de violist, wonen deze feesten elke avond bij, gehuld in de klanken van het paardenhaar dat de snaren beroert, hun vingers bepoederd met hars.
Alle mannen en vrouwen van de stad – en iedereen tussen deze twee uitersten – tooien zich in hun meest extravagante kledij. Ze dragen brokaat, geborduurd met zoveel kralen en spiegeltjes dat het harnassen lijken, zo stug. Hun leren laarzen zijn bestikt met wilde bloemen en sterren. Ze drinken gouden wijn en eten fruit dat van verafgelegen eilanden komt. Iedereen die de feesten bijwoont, verbergt zijn gezicht achter gigantische dierenkoppen van beschilderd en verguld papier-maché. Alleen de muzikanten en de bedienden laten hun menselijke gezichten zien, en alleen de muzikanten en de bedienden is het verboden tijdens de feesten te dansen.
De rijken noemen hun stad Tauri, en het leven is er, ondanks de danspartijen en de feesten, rustig en voorspelbaar. Uren na zonsopkomst staan de inwoners van Tauri pas op, geeuwend en asgrauw, om naar hun niet-productieve werkzaamheden, hun vergaderingen en zevengangenlunches te gaan. Het is een stad vol bankiers en accountants, politici en prinsen. Voorname dieven. Hun doel, hun bestaansrecht bestaat slechts uit het binnenhalen van meer geld, het verhogen van hun banksaldi, het verwerven van grotere landgoederen. In Tauri is het bezit van een huis met veertig kamers voor een alleenstaande man iets om trots op te zijn.
Tauri, met zijn vergulde lanen, witte gebeeldhouwde paleizen en keurige tuinen herbergt een tweede stad. Je ziet het alleen als je er geboren bent, en het heeft geen naam. Asper noemt het thuis, of de stad beneden, maar het zal nooit in geschiedenisboeken noch in atlassen worden opgenomen. De stad beneden bestaat niet. Voor de Val waren de steden misschien meer geïntegreerd, zij het altijd nog ongelijkwaardig, maar de Val veranderde alles. De toch al delicate machtsverhoudingen verschoven.
De Val deed de stad beneden verdwijnen.
Het is de derde avond van een feest dat wordt georganiseerd door de koningin-koopman van de 89e Poort, en Asper heeft hun vingers doof gespeeld. Zweet druipt van hun voorhoofd en hen kan de stank van hun medemuzikanten ruiken. Niemand klaagt over pijnlijke armen of de eindeloze herhaling van noten, hun lege magen en droge kelen. Zij zijn onpersoon, ze bestaan niet of lijden niet. Dit is de rol van degenen die in de verkeerde stad zijn geboren. Tenslotte maakt de maestro met een gebaar een eind aan hun optreden, en een verse set muzikanten verzamelt zich, klaar om hun plaats in te nemen.
Asper volgt hun gezelschap van de feestruimte naar de lagergelegen kamers van het paleis, waar ze hun toelage in de vorm van op gloeiende kooltjes gebakken brood, losse thee en haring zal ontvangen. Zo ging het duizend keer eerder en zo zal nog honderdduizend keer gaan tot Asper te oud is om te spelen, en hen door een van de poorten naar de woestijn wordt gedreven als prooi voor de gieren.
Deze keer heeft Asper te lang gedraald, moe en hongerig, en het is per ongeluk dat hen de verkeerde gang in struikelt, en in een van de vele ongebruikte kamers van het paleis belandt.
‘Shit’, zegt Asper.
Er bestaat geen straf voor een dergelijke laag-bij-de-grondse daad, vooral omdat de mensen van Tauri zich niet kunnen voorstellen dat een onpersoon als Asper ooit zou durven dromen een kamer binnen te gaan die niet voor hen bedoeld is. Anderzijds, als een van de bewoners Asper zou vinden, zou het niet lang duren voordat er een geschikte sanctie voor deze overtreding bedacht zou worden.
Asper tuurt naar buiten en trekt zich dan weer terug. Van dichtbij klinken luid de stemmen van feestgangers, machtig en rijk, de weg terug blijkt afgesloten. Hen neemt een andere doorgang, komt terecht in een volgende luxueus ingerichte kamer. Overal waar hen kijkt ziet Asper alleen hun eigen groezelige reflectie, donker en mager, te grote ogen in een uitgehongerd gezicht. Er is geen kans dat hen ongemerkt door het paleis naar buiten kan sluipen of terugkeren naar de tuinen.
Asper mag dan door ondervoeding een groeiachterstand hebben opgelopen, in een kamer wonen die door gordijnen in nog tien kamers is verdeeld, niets anders eten dan haring en hard brood, maar hen is bepaald niet dom. Het duurt niet lang voordat hen, op zoek naar hun buit, door het doolhof van lege slaapkamers en suites jaagt.
Langzaam, niet gewend aan zoveel knopen en linten, kleedt hen zich in een jurk, gemaakt van een goudkleurige stof en bezaaid met topazen en granaatstenen en tijgerogen. Het moet een jurk zijn, groot genoeg om hun gehavende vioolkoffer vol krassen te verbergen onder de wijde rokken. In een lange kamer vol versierde maskers zoekt hen de papier-maché kop van een witte haas uit, beschilderd met fraaie grijzen en zilvertinten, en zet het zo op hun hoofd dat de onderkant op hun smalle schouders rust. Hen doet een witte kraag om hun nek. Als Asper hun in de spiegel ziet, ziet het er afschuwelijk uit, tegelijk bekoort het beeld.

#

Dit is niet het eerste feest dat Asper bijwoont, maar het is hun eerste als gast. Hen kent alle danspassen. In de stad beneden danst men dezelfde gavottes – dribbelen en zwieren – hoewel hun passen hoekiger zijn en woester dan die van de bewoners van de stad boven. Voorzichtig, om henzelf niet te verraden, zweeft Asper door het bal, hun voeten scheren over zachte tapijten, hun rokken zwaaien om hun enkels. Hun vioolkist bonkt tegen hun knieën.
De mensen van Tauri eten en drinken, daarbij doen ze hun maskers ietsje omhoog, maar zo dat ze zichzelf nooit zullen verraden. Asper volgt hun voorbeeld en stopt zoete zachte bessen in hun mond. Als een mes snijdt de honger door hen heen als hen voor het eerst meloen en bramen proeft, en ook kleine, mierzoete gebakjes, royaal versierd met siropen en chocolade. Hen spoelt deze rijkdom weg met gouden wijnen en voelt nauwelijks nog hoe dodelijk uitgeput hen eigenlijk is.
In het hart van het feest danst de witte haas op het ritme van hun klappertanden.
Als een in het rood gekleed hert met een zwarte kop hun bij de hand neemt, wordt Asper overweldigd door een wanhopig gevoel van opluchting dat hen bij hun jurk ook bijpassende handschoenen heeft gestolen. De aanraking van hun dunne en eeltige vingers zou hen onmiddellijk als onpersoon hebben verraden. Het hart bonst hen in de keel als hen de buiging van het hert beantwoordt en zo de uitnodiging tot de dans accepteert.
‘Jij bent nieuw hier,’ zegt het hert. ‘Ik herken je niet.’
Asper probeert de opmerking weg te lachen. ‘Is dat niet waar het om draait?’ Het ritueel van de maskeraden stamt immers uit de tijd van de Val. Alleen degenen die zich maskers konden veroorloven overleefden de besmetting. Dit is hoe de rijken het zich herinneren.
‘Misschien.’ Als een wervelwind leidt het hert hen bij de volgende dans. ‘Eerlijk gezegd vind ik het allemaal erg saai.’
‘Wat? Dit?’ Al draaiend gebaart Asper in de richting van de festiviteiten, waarna hen weer in de armen van het hert wordt getrokken. Hun hoorns zijn bedekt met goud en de glazen knikkers, die hun ogen vormen, glinsteren onder het schijnsel van de vuurvliegjes, maar hun armen zijn warm en Asper kan het bonzen en sidderen van hun hart door hun jas heen voelen. ‘Ik veronderstel dat het voor de bedienden en het orkest vervelend zal zijn, maar voor ons?’ Asper lacht. ‘Hoe kan iemand verveeld raken door schoonheid en weelde?’
‘Is het schoonheid?’ Het hert leidt Asper naar een tafel beladen met gesuikerde vruchten, kleine ijstaartjes, kristallen glaasjes met pepermuntwitte likeuren. Er zijn zilveren spiesen met meloen en dungesneden vleeswaren, en Asper neemt er een. Het water loopt hen in de mond als hen het masker een beetje oplicht om met hun tanden een blokje meloen van de spies te schuiven.
‘Het enige wat ik zie zijn maskers. Tenslotte zou je weleens een echt menselijk gezicht willen zien, de hand van een mens’, zegt het hert. ‘Misschien zou de wereld beter worden als de Val terugkeerde.’
‘Kijk daar,’ knikt Asper in de richting van de muzikanten – rode bezweette gezichten, de kragen die jeuken in hun nek, mager en met lege magen ‘en je ziet heel het mensdom waar jij zo’n behoefte aan hebt.’
‘Misschien.’ Een minachtend schouderophalen. Asper volgt hun hert van het stralende lamplicht via een donkere nis naar een verscholen liggende veranda met een brede glazen deur. Het hert duwt de deur open en wenkt Asper de stilte in.
Nerveus, maar ook nieuwsgierig, verdoofd door wijn en lekker eten, loopt Asper hun hert achterna naar een kamer vol varens en andere vreemde planten. Even hoopt Asper dat ze de koele vochtige lucht van de kamer tegen hun verhitte huid zouden kunnen voelen, moeiteloos konden ademen zonder het benauwende masker. Het hert zou een punt kunnen hebben.
‘We hebben het feest verlaten,’ zegt het hert, ‘en de regels houden ons niet langer tegen.’ Hen tilt de hertenkop van hun schouders en schudt hun haren los. In het schemerlicht kan Asper zien dat hun hert een jonge man is, de zoon van een bankier, of misschien een ordinair prinsje. Om een of andere onduidelijke reden voelt hen zich verdrietig en enigszins teleurgesteld.
De man is niet onaantrekkelijk, zij het dat hij een wat langwerpig gezicht heeft, en bij zijn slapen al enigszins kalend is. Over een paar jaar zal zijn jeugdige schoonheid zijn vervlogen, en zal hij eruitzien als alle anderen, aangevreten door zijn eigen overdaad. Het masker zal zijn favoriete wapenuitrusting zijn. Hij zet het hertenmasker op een kleine glazen tafel en reikt naar voren om de angstige kop van de witte haas van Aspers schouders te nemen. Hen is er klaar voor, hun spieren gespannen.
De man staat met de witte kop in zijn handen en staart ernaar, het voorhoofd gefronst. ‘Ik herken je n…’ maar nog voor hij zijn zin af kan maken, haalt Asper uit en ramt de zilveren spies in het zachte vlees onder zijn kaak.
Bloed vloeit en doordrenkt het rode jasje tot het donker kleurt, en de man laat zijn hoofd zakken, de ogen wijd open van ontzetting, te verbijsterd om te schreeuwen. Even later slingert hij, wankelt, zakt dan ineen op de grond. Asper doet keurig een stap opzij, hun rokken ritselen.
Hen staart naar het bloed dat uit het lijk van de welgestelde man vloeit, veegt hun fruitspies zorgvuldig schoon en verbergt het in hun mouw. Algauw komt hun hart, dat bonkt als dat van een bang konijn, weer tot rust. Een golf van kalmte en helderheid daalt over hen neer. Asper likt hun duim, veegt een klein beetje bloed van het papieren hoofd en zet de hazenkop terug op zijn plaats. Gemaskerd keert hen terug naar het bal om wijn te drinken en zeldzame vruchten te nuttigen tot de sterren langs het hemelgewelf vervagen en de horizon oplicht in zilverachtige en roze tinten.

#

In de stad met duizend poorten zijn duizend feesten. En elke avond speelt Asper, hun vingers vliegen over de snaren, hun hart zwelt. Elke nacht steelt hen een masker om een ander hert, een andere havik, een andere hond te verleiden.
Hen danst en drinkt en vult hun buik met vruchten en gebak en vleeswaren, en wanneer de dageraad nadert, eist hen een hoge tol voor een stad die niet bestaat.

In the city of a thousand gates are a thousand gardens. And in these thousand gardens, the people of the city throw lavish parties. If you were to ascend like one of the gryphon vultures to a point high above the walled citadel, you would see festivities spangled through the contained acreage of her embankments like strings of pearls dropped on soft, rumpled velvets.
The parties fill the night gardens. Tents and canopies stretch from the boughs of ancient trees, and the wet green mosses are covered with carpets woven to look like meadows filled with flowers. Glass-blown lamps filled with fireflies criss-cross the gardens, planetary dances. Some, like the violist Asper, attend these parties every night, cocooned in the sound of horse hair across catgut, their fingers powdered with rosin.
All the men and women of the city – and every person between these extremes – dresses in their most extravagant finery. They wear brocaded silks, embroidered with beads and mirrors until they are as stiff as armour. Their leather boots are stitched with wildflowers and stars. They drink golden wine and eat fruit shipped from distant islands. All who attend the parties hide their faces behind giant papier-mâché animal heads painted and gilded and buttoned. Only the musicians and the servants are allowed to wear their human faces at the parties, and only the musicians and the servants may not dance.
The rich call their city Tauri, and it is, despite the dances and the parties, a staid and predictable place. Long after the sun rises, the people of Tauri rise from their beds, yawning and ashen, and go to their make-work, their meetings and seven-course lunches. It is a city of bankers and accountants, of politicians and princes. High-born thieves. Their goal, their reason for existence, is only to acquire more money, bigger bank balances, larger estates. It is a point of pride in Tauri for a single man to own a house with forty rooms.
There is another city that lives between Tauri’s gilded avenues and white-hewn palaces, its delicate gardens. You cannot see it unless you were born into it, and it does not have a name. Asper calls it home, or the undercity, but it will not be recorded in history books and atlases. The undercity does not exist. Before the Fall, perhaps, the cities were more integrated, if still unequal, but the Fall changed everything. It shifted the delicate balances of power.
The Fall made the undercity disappear.
It is the third night of a party thrown by the merchant-queen of the 89th Gate, and Asper has played their fingers numb. Sweat marks their brow, and they can smell the stink of their fellow musicians. No one complains about their aching arms or the endless repetition of notes, their empty stomachs or their parched throats. They are unperson, they do not exist or suffer. This the role of those born to the wrong city. Eventually, the maestro ends their performance with a flourish, and a fresh set of musicians gathers, ready to take their place.
Asper follows their pack out of the party to the lower rooms of the palace where they will be handed their stipend of ash-baked bread, loose tea, herring. This has happened a thousand times before and will happen a hundred thousand more times until Asper is too old to play, and they are herded from one of the gates into the desert, and left for the vultures.
This time, Asper has dawdled too long, tired and hungry, and it is only accident that causes them to stumble down the wrong hallway, into one of the many unused rooms in the palace.
‘Shit,’ Asper says.
There is no punishment for an act so vulgar, mainly because the people of Tauri would never imagine that an unperson like Asper would ever dream to set foot into a room that was not meant for them. On the other hand, if any Taurian did find Asper, it would not be long before they thought of a suitable sanction for this transgression.
Asper peers out, and then draws back again, the voices of nearby revellers chime with wealth and power, blocking their return. They take a different passage, find themselves in another lavish room. Everywhere they look Asper sees only their own grubby reflection, dark and pointed, eyes too wide in a starving face. There is no chance they will be able to sneak out through the palace or return to the gardens without being noticed.
Asper may be stunted by malnutrition, may live in a room partitioned by curtains into ten more rooms, may eat nothing but herring and hard bread, but they are far from stupid. It takes only a moment before they begin hunting through the maze of empty bedrooms and suites until they have found their prize.
Slowly, unused to so many buttons and ribbons, they armour themselves in a dress of tawny gold, beaded with topaz and garnets and tigers-eyes. It must be a dress, one wide enough to hide their scratched and battered violin case under the voluminous skirts. In a long room filled with decorated masks, they select the papier-mâché head of a white hare, painted with fine silvers and greys, and place this over their head to rest on their narrow shoulders. Asper binds their throat with a white ruff, and when they see their reflection, it is both hideous and charming.

#

This is not the first party Asper has attended, but it is their first as a guest. They know all the steps of dances. In the undercity, they dance these same gavottes and trots and reels, though theirs have a hard-edged ferocity the Taurian’s lack. Careful not to give themselves away, Asper glides through the dances, their feet flying over soft carpets, their skirts swirling about their ankles. Their violin case knocking against their knees.
The people of Tauri eat and drink, raising their masks fractionally so that they never give themselves away, and Asper copies them, pressing sweet soft berries into their mouth. A hunger sharp as knives rises in them at that first taste of melon and blackberries, of little baked pastries oozing with syrups and chocolates. They wash this richness down with the golden wines, and the bone-deep exhaustion they have been carrying drops away, almost forgotten.
In the heart of the party, the white hare dances to a song of teeth.
When a red-jacketed, black-headed stag takes their hand, Asper is filled with desperate relief that they stole the matching gloves too. The touch of their thin and calloused fingers would have betrayed them instantly as an unperson. Heart pounding in their throat, they accept the invitation to dance, and return the stag’s bow.
‘You’re a new guest,’ the stag says. ‘I don’t recognise you.’
Asper tries to laugh the observation away. ‘Isn’t that the point?’ they say. After all, the ritual of the masked balls is as old as the Fall. Only those who could afford masks survived the contagion. This is how the rich remember.
‘Perhaps.’ The stag whirls them through the next part of the dance. ‘To be honest, I find it all very boring.’
‘What, this?’ Asper waves at the revels as they spin, before they are drawn back into the stag’s embrace. Their horns are tipped with gold, and the glass marbles of their eyes glitter under the firefly lamps, but their arms are warm, and Asper can feel the thud and shudder of their heartbeat through their jacket. ‘I suppose it must get boring for the servants and the orchestra, but for us?’ Asper laughs. ‘How does one tire of beauty and luxury?’
‘Is it beauty?’ The stag leads Asper to a table laden with sugared fruits, tiny iced cakes, crystal glasses of mint-white liqueurs. Melons and slivers of meat are speared on silver sticks, and Asper takes one, salivating as they lift their mask a little to pull a cube of melon free with their teeth.
‘All I see are masks. Eventually one wishes for the reality of a human face, a human hand,’ the stag says. ‘Perhaps the world would be better if the Fall returned.’
‘Look there,’ Asper nods to the musicians, red-faced and sweating, their collars itching against their necks, their bellies tight and small, ‘and you will see all the humanity you need.’
‘Perhaps.’ They are dismissed with a shrug, and Asper follows their stag away from the blossoming lamp light into a shadowed alcove leading to a hidden porch with a wide glass door. The stag pushes the door open and beckons for Asper to follow them into the quiet.
Nervous now, but also curious, lulled with wine and good food, Asper goes with them into a room filled with ferns and other strange plants. For a moment, Asper wishes they could feel the cool moist air of the room against their flushed skin, breathe easily without the slow constriction of the mask. The stag may have a point.
‘We have left the party,’ the stag says, ‘and the rules no longer bind us.’ They lift the stag head from their shoulders and shake their hair loose. In the dim light, Asper can see that their stag is a young man, a son of a banker, or perhaps a slumming princeling. For some reason they cannot explain, they find themselves feeling sad, and a little disappointed.
The man is not unattractive, albeit a little long in the face, and prone to balding at his temples. In a few years, his flush of youthful good looks will have eroded, and he will look like all the rest of them, bloated on his own excess. His mask will become his favourite piece of armour. He sets the stag mask down on a small glass table and reaches forward to lift the white hare’s startled head from Asper’s shoulders, and they ready themself, muscles tensing.
The man holds the white head, and stares, his brow furrowed. ‘I don’t know yo–’ but before he can say more, Asper punches forward with the silver fruit spike, ramming it up into the soft meat under his jaw.
Blood spills and darkens the red jacket, and the man drops the head, his eyes wide with shock, too stunned to scream. After a moment he sways, staggers, then crumples to the floor, and Asper neatly sidesteps him, their skirts swishing.
They stare at the blood pooling now under the rich man’s corpse, then carefully wipe their fruit stick clean, and slide it up their sleeve. After a moment, their heart stops its rabbit-frightened pulsing and settles. A wave of calm and clarity descends. Asper licks their thumb, wipes a small spatter of blood from the papier-mâché hare’s head, and sets it back in place. Masked, they return to the dance to drink wine and eat rare fruits until the stars slide down the bell jar of the sky, and the horizon is stained with peach and silver.

#

In the city of a thousand gates are a thousand parties. And each night Asper plays, their fingers flying over the strings, their heart swelling. Each night, they wear a stolen mask, and seduce another stag, another hawk, another hound.
They dance, and drink, and fill their belly with fruits and pastries and cured meats, and when the dawn draws close, they exact the price of a city that does not exist.

Wat is een verhaal?
Er was eens een vogelvanger die het geluk wilde vangen. Hij dacht: als het me lukt het geluk in mijn netten te krijgen en in stukjes te verdelen, dan kan ik het verkopen en word ik rijk. En als ik rijk ben, dan ben ik gelukkig, zodat ik zelf geen geluk meer hoef te kopen, zodat ik geld overhoud en nog rijker word en nog gelukkiger. En zo stroomden zijn gedachtekronkels verder tot in de eeuwigheid.

Er was één probleempje, of eigenlijk twee: de vogelvanger was geboren in een land waar geluk officieel op de zwarte lijst van decadentie stond en waar het woord ‘ik’ verboden was. Altijd was er wel iets wat belangrijker was dan geluk of het ik, revolutie bijvoorbeeld: industriële revolutie, wereldrevolutie, fluwelen revolutie, nationale revolutie, er kwam geen eind aan. De vogelvanger kwam uit een familie van dissidenten, individuen die al decennialang vogelvanger waren geworden. Dat beroep was niet populair, het verdiende niet veel en de beroepsgroep was zo goed als onzichtbaar in het sociale leven. Zo kwam het dat de vogelvanger zinnen kon gebruiken waar wel vier keer het woord ‘ik’ in voorkwam, zonder dat hij werd opgepakt. En zo kwam het ook dat hij van die aparte ideeën had, zoals proberen het geluk in zijn netten te vangen om het te verkopen.

Zolang hij leefde, zag de vogelvanger al dat de mensen niet gelukkiger werden van al die revoluties waar ze telkens voor in de weer moesten. Al deed iedereen het voor de buitenwereld lijken alsof ze niets liever deden dan met vlaggen zwaaien en door straten marcheren, hun gezichten werden ondertussen grijs en hun schouders krom. Bijna niemand durfde het hardop te zeggen, hooguit fluisterend in de kleine keukens van de kleine woningen waarin ze verbleven, maar de mensen hadden over het algemeen liever geluk dan revolutie, dat was voor de vogelvanger zo helder als water. In zijn eigen land zou de handel in geluk evenwel niet zonder risico zijn, dus leek het hem beter om te beginnen met het opzetten van een bloeiend bedrijf in een land waar mensen bereid waren veel geld neer te tellen voor een beetje geluk. Dan kon hij het later wel naar zijn eigen land smokkelen en het daar in eerste instantie op de zwarte markt verkopen, voordat de roep om geluk zo overweldigend zou worden, dat de regering ook wel overstag zou moeten.

Er zat niets anders op dan de grens over te sluipen en op reis te gaan, op zoek naar een plek waar geluk belangrijker was dan wat dan ook. Onderweg kon de vogelvanger dan mooi experimenteren met methoden om het geluk in zijn netten te vangen. Behalve die netten nam hij niet heel veel mee. Hij vrijde nog één keer innig met het meisje-voor-één-nacht met wie hij al een eeuwigheid elke nacht vrijde. Toen schoof hij zijn zwarte slippers aan zijn blote voeten, hees zijn netten op zijn rug en ging op pad. Hij reisde naar het westen, omdat daar de zon onderging. Het kon haast niet anders of daar zouden mensen wonen die behoefte hadden aan geluk.

#

Wat is het tegenovergestelde van een verhaal?
Daar zit ze, de brugwachter, altijd op dezelfde plek aan de rivier. Al een eeuwigheid geleden is de wipbrug veranderd in een draaibrug, en na het overlijden van haar moeder, is de draaibrug veranderd in een vaste brug, zodat zij geen brugwachter meer hoeft te worden en ook geen dochter meer hoeft te krijgen die na haar overlijden brugwachter zal worden. Sinds het overlijden van haar moeder zit ze daar, altijd alleen op dezelfde plek aan de rivier, of – als het winterkoud is – op de bovenverdieping van de brugwachterswoning, in de grote slaapkamer met het raam over de volledige breedte, met uitzicht op de meanderende rivier en haar uiterwaarden. Bij zonneschijn, met stortregen, in sluiers van mist of bij strijklicht: altijd is het een machtig gezicht hoe het water kronkelend haar gang gaat en zich van niets of niemand iets aantrekt.

De brugwachter heeft van nature veel geduld. Dat zit in de familie. Alles wat de moeite waard is, vraagt veel geduld, en zij weet dat, al een eeuwigheid. Sinds haar moeder is overleden, zit ze ’s zomers dus aan de rivier, en ’s winters voor het raam van de grote slaapkamer en schildert ze de boom midden in haar uitzicht. Het is een oude treurwilg die met zijn wortels in het water staat, al een eeuwigheid, moederziel alleen tussen de waaibomen die overheersen op deze plek aan de rivier.

Sinds de brugwachter is begonnen de wilg te schilderen, laat ze dag en nacht de gordijnen open, om elk uur dat ze wakker is te kunnen zien wat haar niet loslaat. Elke dag een zondagsschilder. De grote slaapkamer is de mooiste kamer van de brugwachterswoning, vanwege het uitzicht, vanwege het overweldigende ochtendlicht én vanwege de verzameling glazen eieren in de vensterbank. Glas, dat doet iets met het licht; ook al komt het niet van z’n plek, elke minuut schijnt het anders uit.

#

Wat is revolutie? – A
‘Ik’ zeggen zonder dat je bang hoeft te zijn, dacht de vogelvanger. Dat had hij geleerd in de tijd dat hij onderweg was en het had hem zoveel energie gekost, dat het er nog amper van was gekomen te experimenteren met het vangen van geluk.

Toen de vogelvanger de brugwachter ontmoette, in het land van de vaste bruggen, had hij het gevoel dat hij opnieuw werd geboren, op een andere plek, in een andere tijd, in een wereld waar ‘ik’ zonder meer mocht bestaan. De brugwachter had hem al aan zien komen, door het grote slaapkamerraam op het oosten. Het was een milde dag in de herfst, dus had ze hem uitgenodigd om met haar aan de rivier te zitten, brood met boter en zeezout te eten en wijn te drinken. Toen hij haar per ongeluk recht in haar blauwgroene ogen keek, kon hij ineens niet meer bedenken waarom het ook al weer zo belangrijk was om ‘ik’ te mogen zeggen.

‘Wil je een kind van me?’ vroeg de vogelvanger.
‘Nee,’ glimlachte de brugwachter, ‘dat hoeft niet. Sinds de brug een vaste brug is geworden, hoeft er geen brugwachter meer te zijn, dus hoef ik geen kind meer op de wereld te zetten. Het is wel goed zo. Maar ik zou het wel fijn vinden als je bij me zou blijven. Daar hoef je me niets voor te geven, daar hoef je niets voor te doen.’

Dat bracht de vogelvanger wel wat van z’n stuk. Hij wilde altijd dolgraag iets geven en iets doen. Vooral nu hij eenmaal had geleerd om ‘ik’ te zeggen zonder bang te zijn, wilde hij graag iets betekenen in de wereld en vooral niet vergeten worden, tot in de eeuwigheid. Maar hij hoefde alleen maar in de blauwgroene ogen van de brugwachter te kijken of hij kwam tot bedaren en borg zijn netten op in de kelder van de brugwachterswoning.

Wat is revolutie? – B
Wakker worden naast iemand bij wie je wilt blijven en die bij jou wil blijven, denkt de brugwachter, iemand met wie je oud wilt worden en die met jou oud wil worden, op een dag dat het heeft gesneeuwd en er een zacht en zuiver licht door de dunne gordijnen valt, zo zacht als de schaduw van lange wimpers op zongebruinde wangen.

Het is niet zoals het hoort: wonen in de brugwachterswoning met iemand anders dan je eigen kind. Dat weet de brugwachter al zolang ze leeft. Dat weet ze van haar moeder, die het wist van haar moeder, die het wist van haar moeder en zo voort tot in de omgekeerde eeuwigheid van het verleden. Maar de brugwachter leeft niet in het verleden. Sinds de brug een vaste brug is geworden, is alles anders. Ze moet het leven leven om te weten hoe het moet.

In andere tijden had ze ‘ja’ gezegd tegen de vogelvanger, ‘ja, geef me een kind’, en zodra het kind op de wereld was gekomen, had ze de netten van de vogelvanger netjes in een reistas bij de achterdeur gezet. Nu denkt ze het alleen maar: ‘ja’, het is net de zee, ‘ja’, het komt elke keer tot een andere hoogte en je weet nooit precies waar dat van komt, ‘ja’, is het de maan, de wind, de zin? – ‘ja’, het mooist is het als het water over de dijk slaat, ‘ja’, maar dat gebeurt niet al te vaak, misschien maar goed ook, anders komen er nog ongelukken van, ‘ja’, uitstel geen afstel laten worden, dat is de kunst.

#

Wat is eeuwigheid? – A
Weten dat je kinderen je niet zullen vergeten en je kleinkinderen ook niet en die hun kinderen ook niet, zelfs al ben je al een eeuwigheid dood, dacht de vogelvanger. Zo zat de wereld nou eenmaal in elkaar, of niet? Maar de brugwachter had hem geleerd wat het woord ‘geduld’ had te betekenen: niets verlangen, niets verwachten, er vrede mee hebben dat de rivier stroomt maar dat jij stilstaat.

Toen het winter werd, stond de vogelvanger steeds vaker tijden en tijden voor het raam van de grote slaapkamer te kijken, dat raam op het oosten. Tot zijn spijt was de brugwachter opgehouden de wilg te schilderen. Ze had al haar werk naar de kelder gebracht en de stoel met de rug naar het raam gezet. Op een dag daalde de vogelvanger af naar die kelder, om te kijken hoe dat werk erbij lag. Maar in plaats van haar werk, vond hij zijn eigen lege netten én een plumeau van struisvogelveren. Daarmee begon hij de glazen eieren in de vensterbank af te stoffen, langzaamaan, heel voorzichtig, een voor een. Glas, dat doet iets met het licht.

Op een ijzige winterdag zag de vogelvanger door het raam op het oosten al van verre een man aankomen op een fiets, een zwart figuurtje dat steeds groter werd. De man had een brief bij zich voor de vogelvanger, een brief uit het land waar het woord ‘ik’ verboden was. Ongeduldig scheurde de vogelvanger de envelop open, las de brief, las de brief nog eens en nog eens. Ondertussen stond de tijd stil.

Wat is eeuwigheid? – B
Een droom hebben waar geen eind aan komt, denkt de brugwachter. In die droom is het een heiïge zondagmiddag in de herfst. In het stadje aan het eind van de rivier is een oud havencafé. Er wordt voornamelijk bruin bier verkocht, op de bar staat een kistje mandarijnen met het blad er nog aan en in de kelder speelt een tango-orkest. In het gouden licht van echte kaarsen draaien paartjes van alle leeftijden om elkaar heen, slaap tegen slaap, lijf tegen lijf. De melancholie omspoelt hun hooggehakte schoenen, als de rivier die in het vroege voorjaar de kaden onder water zet. Op een tafeltje bij de deur staat een blauw glazen vaas met ijzig witte rozen, voor de liefhebber, voor al wie versleten kan worden voor een liefhebber.

Een leven leven waar niets aan veranderd hoeft te worden, wenst de brugwachter. ’s Morgens valt het licht van de zon precies op de plek waar de slippers van de vogelvanger staan, aan zijn kant van het bed, door het raam op het oosten. Als er zon is, tenminste. De brugwachter kan het niet helpen, het is niet zoals het hoort, maar sinds kort denkt ze zo nu en dan aan de toekomst, aan het voorjaar. Tussen het zachtjes ritselende wilgenblad door ziet ze het blikkeren van de rivier, weet ze het golven zonder eind, om de wortels van de wilg heen. De wimperlange takken zwaaien langzaam heen en weer: een eeuwig gedag zeggen. De brugwachter weet als geen ander dat deze rivier uitkomt in zee.

#

Wat is geluk? – A
Wakker worden met de donkerrode droom van het drijven in een baarmoeder nog vers in het geheugen, dacht de vogelvanger. Hij was het niet zelf, wist hij meteen bij het wakker worden, maar het was wel van hem. Elke minuut van de dag moest hij denken aan haar, maar meer nog: aan wat er binnen in haar vorm kreeg. Hoe dit te vertellen? Niet alle verhalen zijn geschikt om verteld te worden. En soms wordt dat wat op het eerste gezicht een verhaal lijkt, zelfs het tegenovergestelde van een verhaal.

Op een ijzige nacht in december kwam de vogelvanger aan op het vliegveld. Tijden en tijden stond hij in een lange rij voor de balie waar ze kaarten verkochten voor de voorlopig laatste vlucht naar het land waar het woord ‘ik’ verboden was. Er joeg een sneeuwstorm om de barakken en de luchtverkeerstoren, als een zwerm opgewonden bijen om een bijenkorf. Lopend had de vogelvanger het land van de vaste bruggen bereikt, vliegend zou hij teruggaan naar waar hij vandaan kwam. De zwarte slippers had hij naast het grote bed laten staan.

In zijn reistas zaten niet alleen zijn lege netten, maar ook de brief die hij had gekregen, de brief die zo wonderbaarlijk zijn weg had gevonden van het land waar het woord ‘ik’ verboden was naar de brugwachterswoning, de brief van het meisje-voor-één-nacht. Telkens weer zochten zijn vingers het papier, de drager van de boodschap die alles had veranderd, alles zou veranderen. Geluk was al je kaarten inzetten op de eeuwigheid.

Wat is geluk? – B
Wakker worden met het ochtendlicht van een dag in december met vers gevallen sneeuw, denkt de brugwachter, een zacht en zuiver licht dat dwars door de dunne gordijnen heen de glazen eieren in lichterlaaie zet. Naast haar in het veel te grote bed ligt de vogelvanger, opgerold als een niet voldragen vrucht. Ze laat haar vinger over zijn ruggengraat glijden. De lieve kleine wervels liggen onder zijn huid als tuinboontjes in de schil.

In alle andere kamers van de brugwachterswoning gebeurt anders niks dan het neerkomen van stof op het stoffelijke. De brugwachter zal daarnaar luisteren, zo goed als ze kan, net zoals ze de wilg heeft geschilderd, zo goed als ze kon.

‘Wat is geluk?’ denkt de brugwachter hardop. ‘Ja’, wat er ook is geweest, ‘ja’, wat er ook zal komen, ‘ja’, geluk is altijd nu.

What is a story?
Once upon a time there was a birdbagger who wanted to bag happiness. He thought, If I can catch happiness in my snares and divide it up in pieces, then I can sell it and I’ll be rich. And when I’m rich, I’ll be happy, so I won’t need to buy more happiness for myself, so I’ll save money and be even richer and even happier. And his musings flowed on and on like this endlessly.
Just one little problem, or two in fact: the birdbagger had been born in a country where happiness was on the official blacklist of decadence and where the word ‘I’ was forbidden. Something else was always more important than happiness, and more important than ‘I’: revolution, for example, industrial revolution, world revolution, velvet revolution, national revolution, there was no end to it. The birdbagger came from a family of dissidents, individuals who had been birdbaggers for centuries. It wasn’t a popular line of work, it didn’t pay well, and birdbaggers were next to invisible in polite society. That was why the birdbagger could use the word ‘I’ as many as four times in a single sentence without being arrested. And that was also why he had such unusual ideas, like trying to bag happiness and sell it.
Throughout his life, the birdbagger saw that all the revolutions people were expected to fight for didn’t make them happier. Even if everyone was just doing it for other people, it looked as if there was nothing they loved more than waving flags and marching through the streets, their faces turning gray and their shoulders hunching. Almost no one dared to say it out loud – at best, they would whisper about it in the little kitchens of the little apartments they stayed in – but most people preferred happiness to revolution. To the birdbagger, that was as clear as water. In his own country, however, the happiness trade would be a risky business, so he decided it would be better to start by setting up a flourishing company in a country where people were willing to pay much more for a bit of happiness. Then he could smuggle it into his own country later and sell it on the black market at first, until the demand for happiness became so overwhelming that the regime would have to give in.
So his only option was to sneak across the border and become a traveler, in search of a place where happiness was more important than anything else. Along the way, the birdbagger would have plenty of opportunities to experiment with methods for bagging happiness. Besides his snares, he didn’t take much with him. He had one last one-night stand with the woman he’d been having one-night stands with every night for an eternity. Then he slid his black slippers onto his bare feet, picked up his snares, and hit the road. He traveled west, because that was where the sun went down. The people who lived there just had to be in need of happiness.

#

What is the opposite of a story?
There she sits, the bridgekeeper, always in the same place by the river. An eternity ago, the drawbridge was turned into a swing bridge, and after her mother died, the swing bridge was turned into a fixed bridge, so that she wouldn’t have to be a bridgekeeper anymore and wouldn’t have to have a daughter who would become a bridgekeeper after she died. Ever since her mother’s death she’s been sitting there, always alone in that same place by the river or – in the cold of winter – on the upper floor of the bridge house, in the master bedroom with a window covering the whole width of one wall, with a view of the winding river and its floodplains. By daylight, in the pouring rain, through veils of mist, or in the raking beams of the low sun, it is always moving to see the water still meandering along, without a thought for anyone or anything.
The bridgekeeper is patient by nature. It runs in the family. Anything worth the trouble demands great patience, she’s known that for an eternity. Ever since her mother died, she’s spent her summers on the riverbank and her winters by the window of the master bedroom, painting the tree in the middle of her view. It’s an old weeping willow with its roots in the water, and it’s been there for an eternity, all alone among the poplars that predominate in this place by the river.
Ever since the bridgekeeper started painting the willow, she has left the curtains open day and night, whenever she’s awake, so that she can see what will not let go of her. Every day she’s a Sunday painter. The master bedroom is the most attractive room in the bridge house, because of the view, because of the flood of morning light, and because of the collection of glass eggs on the windowsill. Glass – it does something to the light. Even if it never moves from its place, every minute it radiates something new.

#

What is revolution? (A)
Saying ‘I’ without having to feel scared, the birdbagger thought to himself. That was something he’d learned during his time on the road, and it had cost him so much energy that he’d hardly found time to experiment with bagging happiness.
When the birdbagger met the bridgekeeper, in the land of fixed bridges, he felt he was reborn, in a different place, in a different time, in a world where ‘I’ was simply allowed to exist. The bridgekeeper had seen him coming through the bedroom window, which faced east. It was a mild autumn day, so she had invited him to join her by the river for bread with butter and sea salt washed down with wine. When by accident he looked her straight in her blue-green eyes, he could no longer remember why it was so important to be able to say ‘I.’
‘Would you like to have a child with me?’ the birdbagger asked.
‘No,’ the bridgekeeper replied with a smile, ‘there’s no need for that. Now that the bridge is a fixed bridge, it doesn’t require a keeper, so I don’t have to bring a child into the world. I’m quite content. But I’d like it if you stayed with me for a while. You don’t have to give me anything or do anything in return.’
That threw the birdbagger a little bit off balance. He had always loved to give and do things. Now that he had learned to say ‘I’ without being afraid, he wanted to make a difference in the world and, most of all, not be forgotten, for all eternity. But one look into the bridgekeeper’s blue-green eyes was enough to calm him down, and he put away his snares in the cellar of the bridge house.

What is revolution? (B)
Waking up next to someone you want to stay with who wants to stay with you, thinks the bridgekeeper, someone you want to grow old with who wants to grow old with you, on a day when snow has fallen and a soft, pure light enters through the thin curtains, as soft as the shadow of long lashes on suntanned cheeks.
This is not how things are supposed to be: living in the bridge house with someone who is not your own child. The bridgekeeper has known that all her life. She learned it from her mother, who learned it from her mother, who learned it from her own mother and so on, into the backwards eternity of the past. But the bridgekeeper does not live in the past. Since the bridge has become a fixed bridge, everything has changed. She will have to live life to learn how things must be.
In a different era, she would have said yes to the birdbagger, ‘yes, give me a child,’ and as soon as the child had come into the world, she would have packed the birdbagger’s snares neatly into a travel bag and placed it next to the back door. Now all she can think is ‘yes,’ it’s like the sea, ‘yes,’ it reaches a different height each time and you never know exactly where it comes from, ‘yes,’ is it the moon, the wind, desire? – ’yes,’ the best part is when the water sloshes over the dike, ‘yes,’ but that doesn’t happen so often, probably all for the best, otherwise accidents could happen, ‘yes,’ to play for time but not miss your chance, that’s the art of it.

#

What is eternity? (A)
Knowing your children won’t forget you and neither will your grandchildren or their children either, even after you’ve been dead for an eternity, the birdbagger thought. That was how the world was put together, wasn’t it? But the bridgekeeper had taught him the meaning of the word ‘patience’: desiring nothing, expecting nothing, finding peace with the river flowing while you stand still.
When winter came, the birdbagger could be found more and more often staring out of the window, the east-facing window of the master bedroom, for ages and ages. To his disappointment, the bridgekeeper had stopped painting the willow. She had taken all her paintings down to the cellar and placed the chair with its back to the window. One day the birdbagger went down to that cellar to see how the paintings looked there. But instead of the paintings, he found his own empty snares, and an ostrich-feather-duster. He took it upstairs and started dusting the glass eggs on the windowsill, very slowly and carefully, one by one. Glass – it does something to the light.
On an icy winter day, the birdbagger saw through the east-facing window that a man was approaching on a bicycle, still in the distance but getting closer. The man had a letter with him for the birdbagger, a letter from the country where the word ‘I’ was forbidden. The birdbagger impatiently tore the envelope open and read the letter, read it again and again. Meanwhile, time stood still.

What is eternity? (B)
Having a dream that never ends, the bridgekeeper thinks. In that dream, it’s a hazy Sunday afternoon in the autumn. In the town at the end of the river is an old waterfront café. It sells mainly brown beer, there’s a crate of mandarin oranges on the bar, unpeeled, and in the cellar a tango orchestra is playing. In the golden light of real candles, couples of all ages are wheeling around each other, temple to temple, flesh to flesh. Melancholy swirls around their high-heeled shoes, like the river, which floods the buildings alongside it in the early spring. On a table by the door is a blue glass vase of icy white roses, for lovers, for whoever can pass for lovers.
To live a life in which nothing needs changing – that’s the bridgekeeper’s wish. In the morning, the sunlight through the east-facing window reaches the exact spot where the birdbagger keeps his slippers, on his side of the bed. When it’s sunny, that is. The bridgekeeper can’t help it, it’s not how things are supposed to be, but recently, she’s been thinking now and then about the future, about the spring. Through the rustling leaves of the willow, she sees the glittering of the river, she knows its waters lap without end at the willow’s roots. The branches, long as lashes, brush slowly back and forth, in an endless goodbye. The bridgekeeper knows better than anyone that this river flows to the sea.

#

What is happiness? (A)
Waking up with the dark red dream of drifting in the womb still fresh in your memory, the birdbagger thought. It wasn’t him, he knew the instant he woke, but it was his. Every minute of the day, he couldn’t help thinking of her, but more than that, of what was taking shape inside her. How could this be told? Not all stories are made for telling. And sometimes what seems to be a story at first can even turn out to be just the opposite.
One icy night in December the birdbagger arrived at the airport. For ages and ages, he stood in a long line at the counter where tickets were sold for the last flight, for the time being, to the country where the word ‘I’ was forbidden. A snowstorm was raging around the hangars and the air traffic control tower, like a swarm of excited bees around a beehive. The birdbagger had reached the land of fixed bridges on foot; he would return to the place where he came from by air. He had left his black slippers next to the large bed.
His travel bag held not only his empty snares, but also the letter he’d received, the letter that had so miraculously found its way from the country where the word ‘I’ was forbidden to the bridge house, the letter from his one-night stand. His fingers kept groping for the paper that bore the message that had changed everything, that would change everything. Happiness was staking everything on eternity.

What is happiness? (B)
Waking up to the morning light of a December day with freshly fallen snow, thinks the bridgekeeper, a soft, pure light that passes straight through the thin curtains and sets the glass eggs ablaze. Beside her in the oversized bed lies the birdbagger, curled up like an unborn babe. She runs her finger along his backbone. His sweet little vertebrae lie beneath his skin like broad beans in a pod.
In all the other rooms of the bridge house, nothing is happening but dust drifting down onto furniture. The bridgekeeper will listen to the sound, as well as she can, just as she painted the willow, as well as she could.
‘What is happiness?’ the bridgekeeper thinks aloud. ‘Yes,’ whatever has been, ‘yes,’ whatever will be, ‘yes,’ happiness is always now.

Ze is alleen en wacht op iets, of iemand. Ze is oud en jong tegelijk, een weelderige, elegante schoonheid, maar veroudert steeds sneller en sneller nu, het begin van de tijd. De bomen om haar heen wiegen zachtjes in de boswind. Het licht filtert door de bladeren en bedekt het gras met gouden en witte spikkels. Ze is iets vergeten. Ze kan zich niet herinneren wat het is en staat op. Ze heeft nu lang genoeg gewacht. Voetje voor voetje, stapje voor stapje voorwaarts. De vogels zingen van een overwinning, maar zover is het nog lang niet.
Haar ogen dwalen af, net als haar gedachten. Tussen al het groen zit paars, een bloem, in bloei. Ze is veel hoger dan het gras eromheen en heeft grote, hartvormige kroonbladen en een zilveren hart. Haar helderheid overtreft die van het zachtroze tussen de struiken. Het is een natuurlijke leider, koningin van het struikgewas.
Ze loopt door, vastbesloten om vooruit te gaan, waar het pad haar ook heen leidt. Paarse ogen achter een groen masker houden haar scherp in de gaten en bestuderen haar nieuwsgierig.
Ondertussen staat de zon hoger aan de hemel. De vroege ochtend is voorbij en de dauw opgelost. Ze zwerft door de wildernis, maar gaat nergens naartoe. In kringetjes lopen en nergens een uitweg, in deze wereld van eindeloze wegen en leugens waar geen eind aan komt. Haar grote ogen, als die van een hert, zijn gevuld met tranen. Ze zoekt naar hoop, maar alle hoop is verloren – net als zij. Waar nu heen te gaan?
Haar voeten, aanvankelijk gestadig voortbewegend, staan ​​stil en schieten wortel op een plek waar het wemelt van oude aardse wezens. Aldoor op zoek draait ze zich om. Een somber gevoel daalt neer in haar hart.
Een eenzame vogel, zangliefhebber, laat een melodietje horen, vier noten, voor wie de zege binnenhalen. Fortuna kwam terug.
Het zonlicht, in al zijn glorie, toont het meisje een klavertjevier, en voorspelt haar een nieuwe toekomst. Maar de reis is pas begonnen, gezien in het licht van de eeuwigheid. Groene ogen volgen haar, wachten gespannen af. Ze loopt sneller nu, ze weet wat haar bestemming is. De toekomst tegemoet terwijl de gouden zon hoger en hoger rijst. Er schiet haar iets te binnen, ze staat stil.
Ze vergat iets, iets wat ze nodig heeft – nu. De Staart van de Hond. Een zuiverend licht, een halssnoer, een juweel, voortgebracht door de aarde en het verlangen van de hemel. Waar is het gebleven? Blauwe mistige ogen kijken toe vanuit de lucht en plotseling daalt een gestalte neer. Een wolk, een Fae, met vleugels als die van een duif en iriserende veren als die van een ekster. Het meisje beseft dat schijn kan bedriegen.
De Fae spreekt, zijn stem zoet als honing: ‘Je zoekt iets, en wat jij zoekt is in mijn bezit. Maar om het terug te krijgen, vraag ik iets in ruil. Wat zeg je ervan?’
Ze fronst. ‘Wat vraag je?’
Het grijnst. ‘Een gunst, voor wat jij nu wilt hebben, zal ik later iets terugvragen.’ Vertrouw de Fae niet, beloof hen niets, echoot het in haar hoofd. Maar helaas, haar beoordelingsvermogen is vertroebeld en ze mist haar kleine sterretje.
‘Een goede daad, in de wereld die gaat komen,’ zegt ze, ‘in ruil voor het halssnoer.’
‘Zo zal het zijn. Moge het u geen verdere problemen bezorgen.’ Het knipoogt en de wolken trekken verder, voortgedreven door de wind.
De Fae is verdwenen en ze vervolgt haar reis. Slenterend door het bos denkt ze aan haar liefste, hoog tussen de sterren. Nu zijn ze voor altijd gescheiden, maar eens, lang geleden, waren ze één; nooit twee helften, beide volledig, elkaar voltooiend en aanvullend.
Anderen beschouwden het als chaos, maar is dat niet hoe alles begon?
Uit chaos kwam orde voort, en andere tegenstellingen. De wereld bestaat uit contrasten en iedereen moet leren in vrede samen te leven, zonder oorlog, conflict of wapentuig. Blijkbaar is het moeilijk voor hen; ze zag, en ziet nog steeds hoe bloed wordt vergoten.
In deze wereld en in deze tijd is de nachtelijke hemel vol sterren van hoop en wordt de dageraad bevolkt door harten vol angst voor toekomstige mislukkingen. Oh, was er maar een manier om er … gewoon iets aan te kunnen doen, zodat iedereen liefde zou kennen … ze schudt haar hoofd. Liefde overwint en vernietigt tegelijk. Ze moeten zoeken en vechten en voor zichzelf zorgen. Ondertussen spieden rozerode ogen voorzichtig door het struikgewas. In het laatste avondlicht krijgen rozen een gouden gloed. De bossen flonkeren in de zachte tonen van de ondergaande zon, als in een sprookjesbos, als het dat niet al zou zijn.
Ze loopt door, het halssnoer stevig in haar handen. De edelsteen, als kompas, Poolster, wijst haar de weg, vorstelijk kleine dame in de avondschemering.
De zon kust de wolken en neemt afscheid. De nacht valt, de hemel raakt bedekt met allerlei tinten paars en blauw en zwart, wordt getooid met zilverwitte sterren, die langzaam verschijnen.
Het duister opent zich, als een oesterschelp, en de wolken onthullen een glanzende parel, een glinsterend hemellichaam. Een volle maan, koningin van de nacht en stille minnaars.
Het licht bereikt de koude bosgronden nauwelijks. Ze moet door. Vanuit haar ooghoek ziet ze iets bewegen. Warmte. Een gloed. Oranje tinten in een blauwachtig licht. Insecten laten hun nachtelijke geluiden horen. Dan laten ze zichzelf zien, lichten op. Een golf, een mystieke zwerm vuurvliegjes, kleine vurige vliegjes, die haar door de donkerste uren leiden.
De oranje ogen lijken vrolijk. ‘Verlicht de nacht, vriendin, en zet de strijd voort’, fluistert een stem in de wind.
Vijf volgen nu, en vijf zullen nog volgen. Overal ogen, boosaardige Fae: een bloeiende paarse, een gelukkige groene, een mistige blauwe, een mooie roze, een vurige oranje.
Vijf Fae, maar de bestemming is nog ver.
En het meisje weet dat ze in de gaten wordt gehouden, de ogen van de geschiedenis zijn meedogenloos in hun oordeel, maar dat geldt ook voor de blik vanuit een mogelijke toekomst, terugkijkend op alles wat ooit was, had kunnen zijn en zou moeten zijn geweest.
De dame van de sterrenhemel glimlacht sluw. Een obstakel blijkt het pad van de mosgroene, de vruchtbare, de rechtvaardige te versperren.
Het is opnieuw een Fae, een Sfinx met sluwe grijze ogen grijnst en gromt: ‘Los mijn raadseltje op en je kunt doorlopen, jij armzalige. Je slentert maar wat rond, en je reis is tevergeefs.’
‘Dat is het niet. Geef mij je raadsel op.’
Het grinnikt en twinkelt. ‘Toen de Plagen over de mensheid kwamen, en Genade het rijk der sterfelijken verliet, wat bleef hen als enige nog over?’
Ze zeggen dat Hoop het enige was dat achterbleef in de kan, die door een nieuwsgierige vrouw werd geopend, terwijl het onheil van de vele Plagen de harten en zielen van mensen verteerde.
De ogen van het meisje fonkelen. Ze bevatten alle kleuren van de regenboog en schitteren in het donker.
‘Er was Leegte, anders niets; alles wat er eerder was, was verdwenen.’
De Sfinx gromt. Grijze ogen dijen uit tot donderwolken.
Het grijnst en krijst en gilt: ‘Hoop, kleintje!’ Het giert en piept en jankt.
Het meisje houdt voet bij stuk. ‘Hoop bleef niet alleen achter, even later was zij er voor de stervelingen. Ze houdt de harten vast van de kleine en aardse wezens. Ze zullen nooit zwichten voor al het kwaad in de wereld, want Hoop staat altijd aan hun kant. Ze zullen blijven vechten. Niemand is ooit helemaal alleen – we hebben elkaar.’
De Fae bevriest, het balt zijn vuisten, een kakelende lach. ‘Tot weerziens, armzalig wezen.’ In een oogwenk is het verdwenen. Nu volgen zes paar ogen de voetstappen van de vriendelijke en rechtvaardige.
Eeuwen worden momenten en plotseling is de nacht voorbij. Vroege vogels zingen hun ochtendmelodieën en maken hun ochtendronde.
Haar maag rommelt.
Verderop onthullen vroege zonnestralen een open plek met in het midden een appelboom. Deze bossen zijn gevaarlijk, weet ze, maar dit keer wint het verlangen. Ze loopt op de boom af. ‘Hallo. Hallo, scha … blijf daar staan.’ Een slangachtige Fae met bloedrode ogen slingert zich om de takken en kijkt op haar neer.
‘Is dit uw boom, meneer?’ vraagt ​​ze.
‘Ja, ja, dit is mijn fijne, kleine jonge boompje, met sappige vruchten. Weet je zeker dat je er een van wilt nemen?’ Het groene meisje glimlacht. ‘Ik zou graag een appel van je boom willen, als je me toestaat, mijn vriend.’
De slang houdt zijn kop schuin en zijn scherpe ogen met de spleetvormige pupillen bestuderen de kleine dame.
‘Ah … ik ken jou. Neem. Nemen moet je, geven zul je, zij het tegen je wil, en ik hoop van harte dat je zult ontvangen.’ De Fae trekt zich terug in de groene boomkruin en verbergt zich tussen de lommerrijke mysteries van het verleden.
Ze staart naar de appel in haar handen. ‘Dat hoop ik ook. Meestal zijn ze zelfzuchtig’, zegt ze tegen zichzelf, en neemt een grote hap.
De zon staat hoog ondertussen, dus besluit ze in de schaduw te blijven. Het is warm. Ruikt ze rook? Een geschrokken vos vliegt voorbij, op weg naar een andere toekomst.
Het meisje is op haar hoede nu. Er brandt inderdaad iets, zoals ze al vreesde, maar het gaat te snel, het vuur heeft nu al een vernietigende kracht.
Het verteert de bomen, de bossen, de wildernis. In het zuiden vallen reusachtige zwartgeblakerde bomen uit elkaar. Oost en West branden, in scharlaken en karmozijnrood. De zuivere edelsteen leidt haar naar het noorden.
Ze loopt door het struikgewas, staat dan stil. Een glinstering heeft haar aandacht getrokken. Een boompje, nog ongedeerd, vlak naast haar. Lauriergroene ogen kijken haar wanhopig aan. Een smeekbede bereikt de oren van het meisje, nauwelijks hoorbaar, een fluistering in het verwoestende tumult.
‘O, alsjeblieft, help me. Alsjeblieft. Red mij.’
‘Ik kan je niet redden’, antwoordt ze. Eerlijk gezegd heeft het snelle vuur haar overrompeld, bedrogen. Het kwam veel sneller dan ze had verwacht. Nu komt ze tijd te kort. Het komt, het komt al. Alles verterend. Sneller, vurig. Hongerig. Het zal alles op zijn pad opvreten en de toekomst totaal verslinden.
Voorzichtig breekt ze een tak af. ‘Laat het een teken en een symbool zijn. We zullen het proberen, wij gaan door.’
De lauriergroene ogen laten een glimlach zien als ze langzaam veranderen in as.
De lucht is grijs nu en vol sneeuw. Ze kan niet meer gewoon lopen, ze moet rennen. Boomsappen en tranen vallen uit de hemel. Een vuurzee die alles verbrandt. Haar aansteekt. Tussen de bosreuzen door, allemaal in vuur en vlam, sprint het meisje naar voren. Waarheen? Hier groeien minder bomen. De geur van rook zit nog in haar neus. As in haar haar. Het weerlicht angstaanjagend, donderslagen, en achter haar dwarrelt het eens zo bloemrijke gebladerte neer als asregen. Rennen. Nu. Sneller.
De wildernis gaat over in grasland, her en der verspreid over de vlakte zijn jonge boompjes te zien. De zon schijnt. Hier groeien madeliefjes en paardenbloemen. Zonnebloemen torenen boven alles uit, de ene nog groter dan de andere. Het meisje dwaalt rond, verbaasd en vol verwondering.
Heldergele ogen gaan open en tonen haar een nieuwe weg. ‘Vertrouw op hun hart en ziel. Laat hen geven en groeien, en elkaar vertrouwen.’
De kleine mosgroene dame glimlacht met pijn in haar hart. ‘Dat wil ik graag.’
Er knippert een wit licht. Een witte vlinder twinkelt, vriend van allen. Het schittert en glinstert, als briljant, in het licht van de toekomst. Zij volgt. Witte ogen bestuderen haar.
Er volgen er nog tien en er zullen er nog veel meer komen. Overal ogen, misleidende Fae: een bloeiende paarse, een gelukkige groene, een mistige blauwe, een mooie roze, een vurige oranje, een hoopvolle grijze, een smakelijke rode, een symbolische donkergroene, een heldere gele, een vriendelijke witte. En toch is de bestemming nog ver en verborgen.
En het meisje weet dat ze in de gaten wordt gehouden. De ogen van de geschiedenis zijn meedogenloos in hun oordeel, maar dat geldt ook voor de blik vanuit een mogelijke toekomst, terugkijkend op alles wat ooit was, of had kunnen en moeten zijn.
Een grasveld ligt voor haar voeten. Achter haar staat de wereld in brand.
Een nieuwe morgen ziet de dag onder ogen, de wereld.
Zij, het mosgroene meisje, de vorstelijke dame, de rechtvaardige van de wouden, haar naam is Gaia.
Achter haar ligt de geschiedenis, altijd hongerig eist zij het heden. Eist alle tijd op die we nog hebben, vol verlangen onze patronen keer op keer te herhalen, vernietigend en rampzalig.
En die ene gunst, die laatste uitdaging, moet nog komen. De hemel kijkt altijd toe. Zij is Gaia en de toekomst ligt in onze handen.

She is sitting alone and she is waiting for something, or someone. She’s old, and young, lush, lady-like beauty, but aging faster and faster now, the beginning of time. Trees around her sway softly in the forest winds. Light filters through the leaves, covering the grass in specks of gold and white. She has forgotten something. Unable to recall what it is, she gets up. She is done waiting. One foot in front of the other, one step at a time, forward. The birds sing of a victory, but it is still far away.
Her eyes wander, as do her thoughts. Between all the green, there is purple, a flower, a flourishing one. It is much taller than the grass around it, and with big, heart-shaped petals and a silver core. Its brightness exceeds that of the soft pink in the bushes, this one is a natural leader, queen of the shrubbery.
She keeps walking, determined to go forward, wherever her path may lead. Purple fae eyes behind a green mask, follow her keenly and study her curiously.
The sun is higher up in the sky now. The early morning has passed and the dew is gone. She hikes through the wilds, but nowhere she goes. Circles and circles and no way out, endless lines and endless lies in this world. Her big eyes, like eyes of a deer, are filled with tears. She searches for hope, but it is lost – as is she. Where to now?
Her feet, moving steady at first, now stand still, taking root in a place full of ancient earthly beings. She seeks and seeks and turns around. A feeling, heavy, sinks to the bottom of her heart.
One lone bird, lover of song, drops a melody, four notes, for the harvesters of victory. Fortuna has returned.
In all its glory, sunlight shows the girl a four-leaf clover, telling her of a new future. All that, but the journey is still young, in the midst of ages. Green eyes watch, eagerly waiting. She moves quicker now, she knows where to go. Into the future as the sun rises further, golden and bright. Then, remembering, stops.
She had forgotten something, and she needs it back – now. The Dog’s Tail. A purifying light, a necklace, gem of the earth and wish of the sky. Where is it? Blue misty eyes watch from the sky, and suddenly, a figure comes down. A cloud, a Fae, with wings like a dove and iridescent feathers like a magpie. The girl knows appearances can be deceiving.
The Fae speaks, with honey on its tongue: ‘You seek something, and that which you seek I possess; but to have it back, I want something in return. What do you say?’
She frowns. ‘What is it you ask?’
It grins. ‘A favour, for you want something now, and I’ll want something then.’ Do not trust the Fae, do not give them anything, echoes in her head. Alas, her judgement is clouded, and she wants her little star.
‘An act of kindness for you, in the world to come,’ she says, ‘and in this moment, I will have my necklace.’
‘So it shall be. May it bring no further trouble for your person.’ It winks, and the clouds move on, chased by the winds.
The Fae has disappeared, and she continues her journey. Strolling through the forest, she thinks of her love, up high, between the stars. They are forever separated now, but once, long ago, they were one; never halves, whole each, completing and complementing.
Others deemed it chaos, but is that not how everything began?
From chaos, order sprung, and other opposites. The world is made of them, and all must learn to coexist in peace, without war, conflict, or means of combat. Apparently, it is hard for them; she saw, and still sees, the bloodshed.
In this world and time, the night sky is filled with hopeful stars, and the daylight inhabited by hearts flushed with fear of future failures. Oh, if there was a way to just … do something about that, for all to find love … she shakes her head. Love is as victorious as it is destructive. They must find and fight and fend for themselves. Meanwhile, pink eyes cautiously narrow from below the bushes. Roses turn gold in the last light of the day. The woods shimmer in the soft tones of the sunset, as if it were a fairy-tale forest, if it was not already.
She keeps going, holding the necklace tightly in her hands. The gem, compass, Polestar, tells her where to go, little lush lady in the twilight.
The sun kisses the clouds and says goodbye. The night falls, covering the heavens with purples and blues and blacks, adorned by silvery stars, slowly appearing.
The dark opens like an oyster, and the clouds reveal a shiny pearl, shimmering orb. A full moon, queen of the night and silent lovers.
Barely any light reaches the cold forest grounds. She has to carry on. Something moves in the corner of her eye. Warmth. Orange tones in bluish light. Bugs make their nightly noises. Then they reveal themselves, lighting up. A wave, a mystical swarm of fireflies, little fiery ones, guiding her through the darkest hour.
Orange eyes seem to be smiling. ‘Set the night alight, and soldier on, my friend,’ a voice whispers in the wind.
Five follow now, and five will follow further on. Many eyes, mischievous Fae: purple flourishing one; green lucky one; blue cloudy one; pink lovely one; orange fiery one.
Five Fae, but the goal is faraway.
And the girl knows she is being watched, the eyes of history are relentless and judgemental, but so are those from some futurity, looking back at all that once was, or could and should have been.
The lady of the starry skies smiles shrewdly. An obstacle has come in the way of the forest-like, fertile, fair one’s path.
A newcomer Fae, a Sphinx with grey eyes, grins a cunning growl. ‘Solve my little riddle and you may pass, idle one; you are idling anyway, your journey is in vain.’
‘It is not. Speak your riddle.’
It chuckles and twinkles. ‘When the Plagues came to mankind, and the Graces left the mortal realm, what was left, all alone?’
They say Hope was all that was left in the jar, opened by one curious woman, as the Plagues of many evils devoured the hearts and minds of men.
The girl’s eyes sparkle. They contain all colours, and shine in the dark.
‘There was Emptiness, all alone; for what was there before, had left.’
The Sphinx snarls. Grey eyes grow into thunderstorms.
It sneers and screeches and shrieks: ‘Hope! Small one, you should have made a single sound!’ It screams and squeals and squawks.
The girl stands her ground. ‘Hope was not left all alone, she came to the mortals moments later. She holds the hearts of the small and earthly. They will never give in to all the evils in the worlds, as they have ever-giving Hope on their side. They will keep fighting. No one is ever all alone − we have each other.’
The Fae freezes, it clenches its claws, cackles. ‘So long, idle one.’ It is gone in the blink of an eye, and now, six pairs of eyes follow the friendly fair one’s footsteps.
Ages become moments, and suddenly, the night has passed. Morning birds sing their morning melodies, and make their morning rounds.
Her stomach rumbles.
Up ahead, the early rays reveal an open spot, with an apple tree in its centre. These are dangerous woods, her mind knows, but desire wins this time. She walks up to the tree. ‘Hello. Hello, hon … hold it right there.’ A snake, serpent-like Fae with blood red eyes slides around the branches and looks down at her.
‘Is this your tree, sir?’ she asks.
‘Yes, yes, this is my fine, small sapling, with juicy fruits. Are you sure you’ll have one?’ The green girl smiles. ‘I would like to have one of your tree’s apples, if you will allow me, friend.’
The snake tilts its head, and its sharp eyes with slit pupils study the little lady.
‘Ah … I know you. Take. Take you must, give you shall, albeit against your will, and receive, I dearly hope you will.’ The Fae retreats into the green crown of the tree and hides within leafy mysteries of the past.
She stares at the apple in her hands. ‘I hope so too. They are usually selfish,’ she says to herself, and takes a big bite.
The sun is higher up again now, so she decides to stay in the shade. It is hot. Is that smoke she smells? A spooked fox flies by, heading towards a different future.
The girl has grown wary now. Something is indeed burning, as she feared, but too quick, far too destructive already.
The fire consumes the trees, the woods, the wilderness. The green giants are blackened and crumbling South of her. East and West are burning, in scarlet and crimson. The pure gem is leading the way North.
She steps through the shrubbery, then stops. A glimmer has caught her attention. One little tree is still unharmed, right next to her. Olive eyes look at her, desperately. A plea reaches the girl’s ears, barely a whisper in the tumult of destruction.
‘Oh, please, help me. Please. Save me.’
‘I cannot save you,’ she replies. Frankly, the rapid fire has surprised, deceived her. It came much faster than she anticipated. Now, she is running out of time. It is coming, coming already. Consuming. Faster, fiery. Hungry. It will eat everything on its path and devour the future whole.
She gently snaps off one branch. ‘Let that be a sign and a symbol. We will try, we will keep going.’
A smile within the laurel eyes as they slowly turn to ash.
The sky is snowy and grey now. She can’t simply walk anymore. She has to run. There is tree sap and tears falling from the heavens. Fire is raining down and burning up. Burning her up. Through the forest giants, all ablaze, the girl sprints forward. Where to? Less trees grow here. The smell of smoke is still in her nose. Ash in her hair. Behind her, the once flowery foliage falls at the frightening flash and crash of thunder. Forward. Now. Faster.
The wilds turn into grasslands, with only small saplings spread out over the plains. The sun shines. Daisies grow here, and dandelions. Sunflowers excel, one growing even taller than the other. The girl wanders around, astonished and full of wonder.
Yellow bright eyes open, showing a new path forward. ‘Trust their hearts and souls. Let them give and grow, and trust each other.’
The little leafy lady smiles with heartache. ‘I want to.’
A white light flashes. A white butterfly winks, friend of all. It shimmers and shines, brilliantly, in the lights of the future. She follows. White eyes study her.
Ten follow now, and many more to come. Many eyes, mischievous Fae: purple flourishing one; green lucky one; blue cloudy one; pink lovely one; orange fiery one; grey hopeful one; red appetizing one; laurel symbolic one; yellow bright one; white friendly one. And yet the goal is distant and concealed.
And the girl knows she is being watched. The eyes of history are relentless and judgemental, but so are those from some futurity, looking back at all that once was, or could and should have been.
A grassy field lies before her feet. Behind her, the world burns.
A young tomorrow faces the day, the world.
She, the girl, the lush lady, forest-like, fair one, is Gaia.
Behind her, history is hungry, it wants the present. It wants all the time we have left, eager to repeat our patterns over and over again, destructive and disastrous.
And that one favour, one last challenge, is still to come. The heavens are always watching. She is Gaia and the future is in our hands.

Eten is ongelooflijk intiem. Je stopt iets in je mond en laat dit toe in je lichaam. Daar brengt het gewild en ongewild allerlei sensaties en ervaringen teweeg; je proeft iets vertrouwds of iets wat je niet kent, iets oorspronkelijks of juist eenheidsworst, je lichaam juicht om meer, meer van dat ene, of keert het geproefde teleurgesteld de rug toe.
Soms, heel soms, leidt proeven tot een veelomvattender, bijna mystieke ervaring. Dit maakte ik eens mee tijdens een whiskyproeverij. Een vriend en ik hadden al een paar uur rondgelopen in de grote hal waar de proeverij plaatsvond, met ons proefglas van kraam naar kraam, om zoveel mogelijk whisky’s uit te proberen. ’Deze is lekker,’ zeiden we. Of: ‘hm, kruidig!’ We probeerden het verschil te ontdekken tussen Japanse whisky (‘best goed’), of op portvaten gerijpte (‘zoetig’), of whisky met zeewier (‘zilt’). Hoe meer soorten we proefden, hoe dieper we in onszelf moesten afdalen om de smaken te duiden. Steeds moeilijker vonden we woorden om de veelheid aan indrukken te beschrijven. Omschrijvingen veranderden nu in: ‘Wauw, hier gebeurt iets wat ik niet helemaal begrijp’, of: ‘Deze wil naar binnen zonder kloppen’. Daarna spuugden we het proefslokje netjes uit, zodat we niet beneveld zouden raken. Eén stand hadden we voor het laatst bewaard. We telden ons laatste geld en kozen na lang wikken en wegen een whisky van twintig euro per glas: dertig jaar oud, Schots, gebotteld in een zeer kleine oplage. We staken behoedzaam onze neus in het glas, roken eraan, walsten de vloeistof rond en namen voorzichtig een slokje.
We keken elkaar aan. Een van ons schoot vol. We zeiden niks meer.
Ik weet niet wat mijn metgezel meemaakte, maar ik was gekust door iets wat dertig jaar had liggen rijpen in een kelder in de Schotse hooglanden. Ik waande me plotseling in een hele grote, oude kerk, met een prachtig beschilderd plafond en een houten Jezusbeeld waar ik van moest huilen. En niet wist waarom. Ik hoorde daarbuiten, op een verlaten pleintje ook nog iemand prachtig cello spelen, terwijl ergens in de verte een kudde zwarte schapen een heuvel afrende, op weg naar hun stal. Zo’n veelheid aan verheven indrukken dwingt stilte af.

Al zo lang ik me kan herinneren ben ik bovenmatig geïnteresseerd in eten, drinken, proeven en alles wat daar mee te maken heeft. Ik jaag op ultieme proefervaringen. Soms fiets ik de halve stad af op zoek naar die ene speciale hazelnootolie uit de Piemonte, of besteed ik dagen aan het maken van een ingewikkelde saus, waar meer dan twintig – het liefst moeilijk verkrijgbare – ingrediënten voor nodig zijn. Op vakanties in het buitenland verheug ik me het meest op een bezoek aan de plaatselijke supermarkt. Met dezelfde opwinding waarmee ik soms een museum bezoek, omdat ik weet dat daar de kunstwerken hangen die ik al jaren bewonder, kan ik een Spaanse Supermercado in lopen. Mijn hart gaat sneller kloppen bij het schap met de visconserven. Mijn ogen glijden langs de kleurige, ambachtelijk ogende verpakkingen. Mosselen in escabechemarinade, glasaaltjes in knoflook, inktvis in eigen inkt, kokkels in tomatensaus. Ik stel me voor hoe ze zullen smaken, hoe ze eruit zullen zien op mijn bord. Ik wil alle blikjes openmaken.
Sluit mij maar op in zo’n supermarkt. Ik zou kunnen slapen in een ruimte met zoveel soorten eten. Ik zou mijn bed spreiden bij de blikjes ansjovis en potjes olijven, me warmen aan de 35 soorten olijfolie, mijn wang vlijen tegen de versgebakken broden, me geborgen voelen te midden van al die geurige hammen en verschillende soorten kazen. Al die gerijpte aandacht, liefde, historie, ambacht, warmte. Ik wil erin wonen.

Deze liefde voor eten heb ik niet van huis uit meegekregen. De maaltijden bij ons thuis verliepen volgens hetzelfde kille stramien als de kerkdiensten van de gereformeerde kerk waar ik elke zondag naartoe moest. Ik leerde al snel om zonder morren tot me te nemen wat me voorgezet werd, volgens een vast ritueel, in een voorgeschreven tijdsbestek, te midden van de kudde.
Omdat we thuis met z’n tienen waren, was het avondeten niet meer dan een noodzakelijk voedingsmoment dat zo snel en efficiënt mogelijk moest worden afgehandeld. Mijn moeder schilde elke middag veertig tot vijftig aardappelen, maakte één soort groente klaar en warmde de riblappen of gehaktballen op, die aan het begin van de week alvast in grote hoeveelheden waren gaar gestoofd. De maaltijd duurde ongeveer tien minuten, inclusief bidden vooraf en bijbellezen plus dankgebed daarna.
Ik worstelde met dit tijdschema. Toen ik klein was, speelde ik vooral met mijn eten. Ik prakte de aardappelen, legde de peultjes er mooi omheen, maakte gootjes voor de jus, at er een hapje van en maakte dan weer een nieuw landschap. Mijn moeder had geen oog voor mijn creativiteit en vooral geen geduld. Als ik mijn aardappelen nog niet op had als en het al tijd was voor het toetje, dan ging de yoghurt daar gewoon overheen en ik mocht niet van tafel voor ik alles had opgegeten. Ik herinner me nog goed de smaak van yoghurt, met daarin kruimelige aardappelen, de weeïge smaak van bloemkool en de vette vleesjus. En mijn kokhalzen. ‘Opeten,’ zei mijn moeder.
In die tijd hield het verhaal uit de bijbel over de zondeval me nogal bezig. Adam en Eva leven gelukkig in het paradijs, tot ze – daartoe verleid door de duivel – eten van een appel die groeit aan de boom der kennis van goed en kwaad; de enige boom waarvan God ze heeft verboden om te eten. Het eten van de appel heeft grote gevolgen; Adam en Eva zien plotseling dat ze naakt zijn en worden verdreven uit het paradijs.
Dit verhaal riep veel vragen bij me op. Was het dan ‘zondig’ om kennis te nemen van goed en kwaad? Mocht je niet het ene boven het andere verkiezen? Werd je ongelukkig van onderscheid maken?
Met dichtgeknepen ogen bracht ik de vork naar mijn mond en negeerde de bijbehorende sensaties zoveel mogelijk; de enige manier om de maaltijd door te komen.

Tijdens mijn middelbareschooltijd at ik voor het eerst bij een vriendinnetje in een ander dorp. Daar verliep de maaltijd heel anders dan bij ons thuis. In de keuken van haar ouders was het gezellig, het rook er kruidig en exotisch en er mocht gepraat worden tijdens het eten. Ik kreeg zelfgemaakte aardappel-preisoep met gepofte knoflook en geroosterde hazelnoten. Haar moeder gaf me er een partje citroen bij dat ik er over uit kon persen. ‘Maar alleen als je dat lekker vindt hoor,’ voegde ze eraan toe. Er stond biologisch brood met noten en rozijnen op tafel. Haar ouders vroegen of ik het lekker vond. Ja, ik vond het heerlijk. En of ik ook een toetje wilde? ‘Graag,’ zei ik, mijn handen verlegen in mijn schoot gevouwen. Ik blikte snel even opzij, naar mijn vriendin. Ze zat te eten alsof dit de gewoonste zaak van de wereld was.
Een paar weken later nam ze een half rozijnennotenbrood voor me mee, van haar moeder, omdat ik het zo lekker had gevonden. Ik bewaarde het in een la van mijn bureau, samen met een stuk brandnetelkaas dat ik van een ander vriendinnetje had gekregen, van háár moeder, omdat ik dat zo lekker had gevonden. Ik smokkelde een mes en een kaasschaaf mee naar mijn kamer, sneed plechtig een plakje van het brood en belegde het met de kaas. Met mijn ogen dicht proefde ik iets wonderlijks: het zachte zoete van rozijnen, het knapperige aardse van de hazelnoten, het zilte en romige van de kaas, het grassige en kruidige van de brandnetel. Daarna borg ik het weer op in mijn bureau. Er zat liefde in die la, en die was van mij.
De geheime etenswaren in mijn la leken in de dagen daarna een warm licht af te geven. Als ik ’s avonds in het donker in slaap probeerde te komen, ingesnoerd door de veel te strak gespannen lakens, dacht ik aan het rozijnenbrood en de brandnetelkaas.
Was dit misschien wat Adam en Eva ervoeren, nadat ze hadden gegeten van de verboden vrucht? Werden ze verdreven uit het paradijs of voelden ze zich er niet meer thuis nu ze onderscheid konden maken tussen goed en kwaad?
Ikzelf had een andere, mooiere wereld geproefd en voelde me ineens ontheemd op de plek waar ik thuis zou moeten zijn.
Word je dan ongelukkig van onderscheid maken? Kun je een wereld die je niet bevalt niet juist eigen maken door de indrukken ervan zo veel mogelijk binnen te laten komen en die ervaring zo nauwkeurig mogelijk te duiden? Want proeven is een ontmoeting tussen jou en de wereld. Juist door het binnen laten komen van indrukken kun je jezelf onderscheiden.
Zo werd het rozijnenbrood met brandnetelkaas mijn boom der kennis van goed en kwaad. Mijn thuis was geen paradijs, zo bleek, maar in die ontheemding vond ik de weg naar huis.

Eating is incredibly intimate. You put something in your mouth and allow it into your body. There it causes all kinds of sensations and experiences, wanted and unwanted; you taste something familiar or something you don’t recognise, something original or rather dull, your body cries out for more, more of that one thing, or turns its back on the flavour in disappointment.
Occasionally, very occasionally, tasting leads to a more comprehensive, almost mystical experience. I once encountered this during a whisky tasting. A friend and I had already been walking around for a couple of hours in the large hall where the tasting was taking place, carrying our sampling glass from tap to tap, to try out as many whiskies as possible. ‘This one is delicious,’ we said. Or: ‘Hmm, aromatic!’ We tried to identify the difference between Japanese whisky (‘pretty good’), or whisky matured in port barrels (‘slightly sweet’), or whisky with seaweed (‘briny’). The more styles we tried, the deeper we had to descend within ourselves to distinguish the flavours. We found it increasingly difficult to describe the multiplicity of impressions. Descriptions now turned into: ‘Wow, there’s something happening here that I don’t entirely understand,’ or: ‘This one’s trying to enter without knocking’. Then we spat out the sample sip, so we wouldn’t grow foggy. We’d saved one particular stand for last. We counted our remaining cash and after a long while humming and harring we picked out a whisky for twenty euros a glass: thirty years old, Scottish, bottled in a very small batch. Cautiously we poked our noses into the glass, sniffed at it, rolled the fluid around and carefully took a sip.
We looked at one another. One of us was overcome with emotion. We said nothing more.
I don’t know what my companion experienced, but I was kissed by something that had been maturing for thirty years in a cellar in the Scottish highlands. I could suddenly picture myself in a really big old church, with a magnificently painted ceiling and a wooden statue of Jesus that made me cry. Without knowing why. Outside, in a deserted little square, I could also hear someone playing the cello beautifully, while somewhere in the distance a flock of black sheep ran down a hill, on their way to their stall. Such a multitude of elevated impressions instils silence.

As long as I can remember I have been disproportionately interested in eating, drinking, tasting and everything that goes along with those things. I chase after the ultimate tasting experience. Sometimes I cycle halfway round the city in search of that one special hazelnut oil from Piedmont, or spend days making a complicated sauce, requiring more than twenty ingredients – preferably items that are difficult to obtain. On holidays abroad I look forward most of all to a visit to the local supermarket. The excitement I sometimes feel visiting a museum, knowing it contains works of art I’ve admired for years, is the same as the excitement with which I walk into a Spanish supermercado. My heart beats faster as I near the shelf with the tinned fish. My eyes glide along the colourful, artisanal-looking packaging. Mussels in escabeche marinade, glass eels in garlic, squid in its own ink, cockles in tomato sauce. I imagine how they will taste, how they will look on my plate. I want to open all the tins.
Lock me up in a supermarket like that. I could sleep in a room with so many kinds of food. I would spread my bed next to the tins of anchovies and jars of olives, warm myself on the thirty-five varieties of olive oil, rub my cheek along the freshly baked loaves, feel sheltered among all those fragrant hams and different kinds of cheese. All that matured attention, love, history, craftsmanship, warmth. I’d like to live in it.

I didn’t develop my love for food from my upbringing. Meals in our home followed the same cold pattern as the services at the Reformed church I had to attend every Sunday. I soon learnt to take in what was put in front of me without grumbling, following a fixed ritual, in a prescribed timeframe, amidst the flock.
Since we were a family of ten, dinner was no more than a necessary feeding moment to be dealt with as quickly and efficiently as possible. Every afternoon my mother peeled forty to fifty potatoes, prepared one kind of vegetable and reheated the ribs or meatballs that had already been stewed in large quantities at the start of the week. The meal lasted about ten minutes, including praying beforehand and Bible reading plus grace at the end.
I struggled with this timetable. When I was little, I mostly played with my food. I mashed the potatoes, placed the peas prettily around them, formed ducts for the gravy, ate a bite and then made a new landscape. My mother had no eye for my creativity, still less patience. If I hadn’t eaten my potatoes when it was time for dessert, then the yogurt was simply served on top and I wasn’t allowed to leave the table until I’d eaten everything. I still remember the taste of yogurt with crumbled potatoes in it, the faint flavour of cauliflower and greasy meat sauce. And my retching. ‘Eat up,’ said my mother.
In that time I was quite preoccupied with the Bible story of the fall of man. Adam and Eve live happily in paradise, until – tempted by the devil – they eat of an apple which grows on the tree of knowledge of good and evil; the only tree from which God has forbidden them to eat. Eating the apple has major consequences; Adam and Eve suddenly see that they are naked and are driven from paradise.
This story raised many questions for me. Was it ‘sinful’ to acquire knowledge of good and evil? Couldn’t you choose one over the other? Would it make you unhappy to distinguish between them?
Eyes tightly closed, I brought the fork to my mouth, ignoring the accompanying sensations as best I could; the only way to get through the meal.

While at secondary school, I ate at a friend’s house in another village for the first time. There the meal went very differently from at home. It was cosy in her parents’ kitchen, it smelt spicy and exotic and talking was permitted while eating. I was given homemade leek and potato soup with puffed garlic and roasted hazelnuts. Her mother gave me a lemon wedge to squeeze over it. ‘Only if you like it that way though,’ she added. There was organic bread with nuts and raisins on the table. Her parents asked if I was enjoying it. Yes, it was delicious. And would I like dessert? ‘Yes please,’ I said, my hands folded shyly in my lap. I stole a glance at my friend next to me. She sat there eating as if it were the most ordinary thing in the world.
A couple of weeks later she brought me half a loaf of raisin bread, from her mother, because I’d enjoyed it so much. I kept it in a drawer of my desk, along with a piece of nettle cheese I’d been given by another friend, by her mother, because I’d liked it so much. I smuggled a knife and cheese slicer to my room, reverently cut a slice of bread and topped it with cheese. Eyes closed, I tasted something wondrous: the soft sweetness of raisins, the crunchy earthiness of the hazelnuts, the salty creaminess of the cheese, the grassy herbal notes of the nettles. Then I hid it again in my desk. There was love in that drawer, and it was mine.
Over the days that followed, the secret food in my drawer seemed to emit a warm light. When I was trying to sleep in the evenings in the dark, hemmed in by excessively tightly stretched sheets, I thought of the raisin bread and nettle cheese.
Might that have been what Adam and Eve experienced, after they had eaten of the forbidden fruit? Were they banished from paradise, or did they no longer feel at home, now that they could distinguish between good and evil?
I myself had tasted another, more beautiful world, and suddenly felt uprooted from the place which should have been home.
Does distinguishing make you unhappy? Can’t you take ownership of a world that doesn’t please you by letting in impressions of it as much as possible and describing the experience as precisely as possible? For tasting is a meeting between yourself and the world. It is precisely by allowing impressions in that you can distinguish yourself.
Thus the raisin bread with nettle cheese became my tree of the knowledge of good and evil. My home was no paradise, it turned out, but in being uprooted I found my way home.

Gevormd door ervaringen die altijd onbenoemd zijn gebleven, waren vader en moeder er niet gerust op dat het leven in Nederland altijd dezelfde gang zou gaan. Nooit gingen zij concreet in op oorzaken die ons ertoe zouden kunnen dwingen, het was gewoon vanzelfsprekend dat de ongelovigen, die wij íroemiën noemden, ons op een dag eruit zouden zetten. Van de klok met ingebouwde muezzin, de bruine jaren zeventig hoekbank waarover een donkergroen laken gedrapeerd was om de slijtageplekken aan het zicht te onttrekken, tot de kleurige kunstbloemen die uit de parelmoeren vazen omhoogstaken, om maar niet te zwijgen van het glaswerk van Marokkaanse makelij dat in de vitrine overdadig stond te blinken, alles was tweedehands en niets was ons dierbaar. Of toch wel?
Ik kan niet met zekerheid zeggen dat de dingen gebeuren omdat ze dat kunnen en niet omdat ze dat moeten, maar volgens Moes kan het niet anders dan dat je vroeg of laat precies dáár wordt geraakt, waar je het kwetsbaarst bent.

We woonden in een rijtjeshuis met aan de ene kant een tiental identieke huizen en aan de andere kant een vijftal van dezelfde huizen. De gevels boden een monumentaal aanzicht door de betonnen kolommen en lateien waarop ze rustten, de grote schuine daken schoten vanaf de woonkamer aan de tuinzijde onder een hoek van vijfenveertig graden strak het luchtruim in, richting de sterren. Vader was juist naar boven gegaan om zich klaar te maken voor het avondgebed toen driemaal achtereen de deurbel ging. Moeder en Moes waren verwikkeld in een discussie over wie nou wat gegijzeld hield, de mensen het geloof of het geloof de mensen. Moeder lachte erom, hartelijk en zonder enig verwijt, zoals ze wel vaker deed bij de dingen die haar eerstgeborene beweerde, daarna zei ze dat ik maar even moest kijken wie er aanbelde.
Daar stond een man, gekleed in een grijze overjas die tot aan zijn knieën reikte en in zijn rechterhand droeg hij een bruinleren tas. Achter hem werd de druilerige avondschemer opgelicht door straatlantaarns die één voor één aansprongen. ‘Is vader of moeder thuis, jongeman?’ Hij zag er op het oog niet indrukwekkend uit, al was hij erg lang.
‘Waarom?’ vroeg ik.
‘Ik ben als inspecteur van de Koninklijke PTT Nederland belast met het uitvoeren van een regionaal onderzoek naar de betaling van kijkgeld. Schikt het als ik even binnenkom?’
Ik gebaarde dat hij even moest wachten en liet de deur op een kier staan – een opening van zo’n tien centimeter, misschien iets minder. De deur helemáál dichtdoen terwijl meneer stond te wachten, was onbeleefd. Hij zou kunnen denken dat hij niet welkom was en dat was niet goed. Maar ik moest ook voorkomen dat hij er een uitnodiging in zag en toch is dat precies wat gebeurde. Zonder afwachten sloop hij als een dief naar binnen.
Nog voor moeder kon vragen wie er aangebeld had, alarmeerde ik: ‘Een ároemi! Hij staat al in de hal! Hij is zelf binnengekomen!’
Maar mijn moeder zei: ‘Mijn hemel, laat de man dan helemáál binnenkomen! Laat hem plaatsnemen in de woonkamer, dan zet ik thee.’
Zijn aanwezigheid voelde meteen raar aan, vond ik. Misschien kwam het door zijn lengte. De huiskamer leek daardoor te krimpen. En dan nog te bedenken dat hij zichzelf bijna een halve meter korter maakte, een gebaar dat lange mensen wel vaker aan de dag leggen wanneer ze onder mensen zijn die niet zo lang zijn.
‘Zou ik even van uw toilet gebruik mogen maken?’ vroeg hij.
Moes legde vriendelijk uit dat meneer even moest wachten. De wc boven was bezet door onze vader en de andere, hier in de gang, was kapot. ‘Er is iets met de stortbak. Kom maar mee, dan laat ik het u zien.’
De inspecteur demonstreerde zijn gehele repertoire aan vriendelijke gebaren om te laten zien dat hij ons geloofde, maar Moes kon er op zijn beurt geen twijfel over laten bestaan dat wij fatsoenlijke mensen waren. ‘Kijk,’ zei hij, terwijl hij aan het touwtje dat aan de stortbak hing stond te sjorren, ‘hij doet het niet. U moet dus echt niet denken dat ik lieg of zo.’
Meneer de inspecteur schudde zijn hoofd en lachte met alle voorkomendheid die zijn lange lijf kon herbergen. ‘Nogmaals, ik heb geen reden te veronderstellen dat u liegt. Ik controleer televisies en geen wc’s,’ zei hij.
Mijn taak was het om mijn broer te assisteren, dus wees ik onze gast een plaats op de bank aan om te zitten. Terwijl hij ruimte zocht voor zijn benen vroeg hij: ‘U bent Turks?’
‘Zeg maar “je”,’ corrigeerde Moes zelfverzekerd, terwijl hij en ik ons inspanden om de tafel een paar centimeters van de bank af te verplaatsen. ‘En we zijn niet Turks, we zijn Marokkaans.’
‘Marokkaans. En hoe lang wonen jullie al in Nederland?’
‘Ruim vijf jaar.’
‘Dan spreek je heel goed Nederlands!’
‘Is dat een compliment?’ wilde Moes direct weten.
‘Ja, absoluut.’
Moes schudde minzaam lachend zijn hoofd en zei: ‘Ik vind van niet.’
Er viel een stilte. De inspecteur ging er niet direct op in, alsof hij eerst bij zichzelf te rade wilde gaan over wat hij gehoord had. Hij was oprecht geïnteresseerd, maar hij kon Moes niet gemakkelijk duiden. Had hij nou te maken met een jeugdig genie of met een kletskous? Tenslotte vroeg hij: ‘Waarom eigenlijk niet, als ik vragen mag?’
‘Het is gewoon een makkelijke taal, vind ik. Wie zegt dat Nederlands moeilijk is, die weet gewoon niet wat moeilijk is. Volgens mij is geen levende taal ter wereld zo moeilijk dat je er vijf jaar voor nodig hebt, al helemaal niet als het een taal is waarin je woont en opgroeit. Wij zijn hier opgegroeid en we leerden binnen één jaar Nederlands. Weet u wélke taal pas moeilijk is? De taal van de Koran. Dat is nou écht een taal waarvan je kunt zeggen: “Oei, moeilijk!”
En ik dacht: oei, daar gáán we weer! Zoals MacGyver in de gelijknamige televisieserie een satelliet optuigt door middel van een Zwitsers zakmes en een paperclip, zo wist Moes elk gesprek binnen de kortste keren om te buigen naar een spottende verhandeling over godsdienst. Hij vond het héérlijk.
De man leunde achterover, sloeg voorzichtig zijn ene been over het andere en vroeg heel geleerd: ‘Komt dat misschien door het feit dat de taal van de Koran niet meer in zwang is?’
Moes knikte. ‘Ik heb nooit geweten wat ik zei tijdens het bidden. Misschien vroeg ik God wel om de vernietiging van alle ongelovigen, wist ík veel!’ Hij lachte.
De inspecteur vroeg door: ‘En jullie vader en moeder? Hoe staan zij erin?’
‘U bedoelt of zij moslims zijn? Túúrlijk zijn zij moslims, wij zijn ook moslims!’
‘Kunnen zij lezen en schrijven?’
Moes zei geen ja en geen nee. ‘De Koran is geen leesboek zoals de Bijbel. De enige en laatste vertaling van de Koran die ik persoonlijk heb gelezen was een cadeautje van een moskee in Den Haag, waar ik jaren geleden op bezoek was omdat ik meedeed aan een recietwedstrijd voor kinderen. − U weet wat dat is, een recietwedstrijd? Dat is een soort wedstrijd waarbij mensen de Koran zo mooi mogelijk proberen te reciteren, op een zangerige manier. Maar in de inleiding van die vertaling nemen de vertalers zich voor om allerlei misverstanden uit de wereld te helpen, ze behandelen allerlei vragen en dat doen ze best goed. Op de vraag waarom er meerdere godsdiensten bestaan terwijl er maar één God is, schrijven zij: omdat er toen nog geen telefoon, radio of televisie waren.’ Moes zette grote ogen op alvorens hij zich hard op de dijen sloeg van het lachen.
De inspecteur zei: ‘Jij vindt dat onzin?’
‘Natúúrlijk vind ik dat onzin. Mensen doen van alles om anders te zijn, juist op plekken waar ze moeten samenleven. Christenen schuiven de schuld van de kruisiging van Christus in joodse schoenen en gaan op zondag bidden in plaats van op zaterdag. Een paar eeuwen later roepen moslims de vrijdag uit tot de dag van God. Joden, christenen, moslims, ze komen allemaal uit dezelfde zandbak! En dan heb ik het nog niet eens over al die subculturen van al die jongeren tegenwoordig, die zich afzetten tegen alles wat burgerlijk of mainstream is.’
De inspecteur knikte instemmend. Als een kannibaal die van zijn medemens eet om iets van zijn krachten binnen te krijgen, verslond hij met zijn oren en ogen de manier waarop mijn broer sprak. Het klikte.
‘Bent u christelijk?’ vroeg Moes.
‘Gereformeerd,’ verduidelijkte de man. ‘Maar ik heb het gereformeerde geloof altijd heel duister en deprimerend gevonden. Ik ben er in zekere zin nog steeds wel bang voor. Ik vind het zo bijzonder dat jij met zoveel spotlust over je geloof kunt vertellen.’
Op dat moment zette moeder ons een dienblad van verchroomd metaal voor, met daarop een sierlijke Marokkaanse theepot, drie kleurige theeglaasjes en een schaaltje koekjes. Toen verdween zij weer de keuken in. Terwijl Moes de glaasjes vulde en ik het schaaltje met koekjes aanbood, bekende meneer dat hij nog niet eerder zo openhartig te woord gestaan was door Marokkaanse mensen. Volkomen uit het niets vroeg hij:
‘U bent in het bezit van een televisie?’