Om bar litte de tûken in kringeltsje reek ûntsnappe, begjinne dan ûnder in sunich systerjen krûm te lûken, skuorre foarsichtich de bast los, om úteinlik mei in sucht de oranjegiele gloede frij te litten dy’t as in skrutele ingel opkomt en hoeden de ûnbekende wrâld skôget.
Weurd nimt de tiid en lit it skouspul yn him omgean. Dat it him sa yn it moed taast, hjir oan de râne fan de see, fernuvert him dochs. Hy hat hjir ommers nei ta wurke.
It is in goeie dei om dit te dwaan. Simmerske drûchte; no’t it twiljocht op kommendeweis is, lit in sêfte koelte de flammen dûnsje en fleurich oerspringe. Weurd rint by de wâl del, beret. Mei de fakkel as oanwiisstôk tsjut er de iene nei de oare wylch, esk of els oan en nimt út en troch wat strewellen mei. Ien foar ien sette de jonge beammen en struken har ta in lêste útspatting ear’t se úteinlik wurch ynsakje.

It fjoer is it lêste dat Weurd noch hat. Eefkes noch. Sa’t hy hjir ea mei it fjoer foar ’t ljocht kaam wie, sil er der aansen ek mei weiwurde.
Fuort nei it barren – al rillegau hienen se besletten om net mear fan de ramp te sprekken, mar fan it barren – wie dit wat him en in lytse kliber oaren rêden hie. Klearebare gelok, dat hy by it barren stomtafallich op de goeie heuvel siet, ien fan de seldsume nagelnij opsmiten grûnbulten dy’t noch net bewenne mar heech genôch bliek te wêzen. Hy hie der net iens oan meiboud, hold dêr dy deis krekt eefkes ta. Eins hie er it rjocht dus net iens om hjir te sitten. Mar wat is rjocht by sa’n barren?
Frjemd genôch fernaam Weurd gjin panyk by de minsken om him hinne doe’t de see harren mânske bargerêch yn ien razende gjalp omklamme. Om him noait mear werom te lûken. It fielde op in nuvere wize suver befrijend, it momint dat it ûnheil him definityf útstriek oer dizze delta. Yn ien klap ferlearen de minsken har eangst om alles kwyt te reitsjen – der wie no dochs neat mear. Se koenen net oars as alle krêft en fernuft yn harsels oansprekke om opnij te begjinnen. Miskien wol as iennichsten, want safier’t it each rikte, seagen se kwealik wat boppe it oerflak útstekken. As der links en rjochts al wat lju it barren oerlibbe hienen, dan soenen dy mei gjin mooglikheid iten en swiet wetter fine kinne. Yn de fierte stieken noch twa lytse bulten krekt boppe de spegel út; lykwols spaande dêr gjin folk om, wisten se.
Mar hjir hienen se it fjoer. Mei tank oan Weurd − en in gaslieding dy’t troch it natuergeweld begûn wie te lekken. It baarnde mar krekt eefkes; mei ynmoed wist Weurd de flammen oan de praat te hâlden en in deeglik fjoerplak yn te rjochtsjen dêr’t se mei goed behear in permaninte oven fan wisten te meitsjen. Om iten te rusterjen en ark te smeien. Mei it fjoer slagge it ek al gau om wat plaskes seewetter te skieden yn swiet drinkwetter en sâlt om iten mei te konservearjen. Se wisten in ringdyk om in kwelderke te lizzen, sadat se fan in pear bunder omlizzend lân fruchtbere polders meitsje koenen. Der kaam in wetterbassin, der kamen ekers mei knollen en koalen. Foar it nustje bewenners moai genôch. Beammen waarden op en om it eilân oanplante. Ut de neiteam fan wat skiep wie nei in hoartsje al in aardich keppeltsje fee woeksen.
Eins hoege we no nergens mear bang foar te wêzen, sei Weurd nei de twadde winter hieltyd faker tsjin syn meibewenners. Linkendewei hie elk syn eigen stee bouwe kinnen. Weurd wie tegearre mei Agga yn in klinte lutsen. Se hienen it goed tegearre, mar hy liet har fierder gewurde. Se wie kreas en leaf, mar hy hie har heit wêze kinnen. Weurd fûn it genôch dat hy Agga in feilich tahâld biede koe. In libben sûnder eangst, dat wie it aldermoaiste dat er in jonge frou skinke mocht.
Weurd heugde him de foarige maatskippij as ien dêr’t de eangst foar bêst opsloech. Eangst foar de ramp dy’t dochs wol komme soe, eangst om alle wolfeart kwyt te reitsjen dy’t opboud wie, eangst foar de oar, foar it frjemde. Eangst foar de takomst. Dy eangst wurke as fergif. Oerheden fertrouden boargers net mear, boargers fertrouden har lieders en elkoar net langer; bedriuwen fûnen út dat se miljardewinsten meitsje koenen troch it folk mei algoritmen oan it ynfús fan de eangst te lizzen. Dat hie de lju en de ierde útrûpele en úteinlik ta it barren laat.
Weurd woe perfoarst net dat se mei dizze groep oerlibbers wer yn dy falkûle trapen. Se hienen in unike kâns en bou hjir in prachtige nije wrâld sûnder eangst op. De eilanners lieten it har graach sizze. Noait wer bang wêze. Dat wie de bêst tinkbere ôfrekken mei it ferline. Sy hienen it fjoer.

De wyn blaast wat fonken de see op. Weurd sjocht se nei, hoe’t se weiwurde yn de snústerige skomkopkes dy’t har fergees fan de wâlkant besykje los te meitsjen. Syn eagen eidzje fierder it wetter oer. Yn de fierte sjocht er de twa eilantsjes dy’t no befolke wurde troch syn eardere meistanners. Op hokker fan de twa soe Agga no sitte? Weurd is bliid dat de wyn fan him ôf stiet − sa komme de tsjirmjende lûden net op him ta. Eefkes hat er oanstriid … mar hy lit it sa. In pear tellen hâldt er de fakkel tsjin de deade einen fan in toarnbeistrúk, oant dy sachtjes begjint te knetterjen.
Eins is it noch bêst lang goed gien, betinkt Weurd. Salang’t se yn opbou wienen, wie elk optein. Weurd wie wiis mei de balâns dy’t se fûn hienen. In lykwicht dêr’t er wach op bleau; der wie genôch iten en drinken, waarmte en feiligens − no moasten se derom tinke dat se har gjin healwize plannen op ’e hals hellen. As se tefolle groeie soenen, soe de eangst om dat te ferliezen der ommers wer likehurd ynslûpe.
Mar krekt doe’t se alles goed en wol foarelkoar hienen, begûn de ûnrêst. Mear as in goed miel iten ferbouwe wie der net mear te dwaan op de heuvel. Der bleau tiid oer. Minsken krigen ferlet fan ferdivedaasje, begûnen elkoar ferhalen te fertellen, mâlichheden te betinken. Krekt as yn de foarlêste tiid. Weurd koe it net opkeare.
Dat it krekt Agga wie dy’t har it meast oppenearre, fernuvere him net. Se wie de jongste fan de mienskip en hie it soer fan de eardere wrâld noch net yn ’t murch. Doe’t Weurd har besocht út te lizzen wat der doedestiids misbeteard wie, begriep se it net rjocht, hied er de yndruk.

No wit er dat sy it better yn ’e rekken hie as hy. Mar no baarne de beammen. Weurd sjocht achterom. De selsboude húskes binne al ynsakke en lôgje noch wat nei. Wat sil er mei de sâltegrientekwelder dwaan? De fakkel deroer of gewurde litte? It lêste mar, tinkt er. De gielgriene koalen stean der kreas by, mar sille nea ophelle wurde. Lit de fûgels der mar mei rêde, of oars de wjirms en rûpen.
By Agga wie it ferlangst net te kearen. Se dreamde fan alles. Fan oerfloed, fan sensaasjes. Se socht kontakt mei de oaren op in wize dy’t Weurd net gerêststelde. Har sensitiviteit hie gjin kear. Hy wiisde Agga op it gefaar, mar dat hune se fuort. Oerdeis begûn se oan te gean mei wa’t ek mar by har yn de buert wie, jûns rôp se elkenien byelkoar en betocht hieltyd prikeljender spulregels foar de fertellerij en útbylderij. Se liet de lju lûdop dreame. Ynearsten wienen de minsken skruten, mar nei in hoartsje tommelen se al oerinoar hinne om de wyldste fantasijen mandélich te meitsjen. En it duorre net lang of it útbyldzjen naam ferriederlike en ferliedlike foarmen oan, oanstutsen troch Agga. Guon bedarren oan de ein fan de jûn yn oare hutsjes. De oare deis moast der omraak rjocht praten en sprutsen wurde.
Weurd sei Agga it leksum op. Hy naam dêr de tiid foar, want woe har net mismoedich meitsje. Hy hold har foar dat har ferlangst al gau de teloarstelling en útsoarte de eangst wer oanwakkerje soe.
Mar Agga reagearre mei in snútslach. Hý wie noch altyd bang, sei se. Troch de eangst sa krampeftich bûtendoar hâlde te wollen, liet Weurd krekt sjen dat er júst noch altyd bang wie foar de eangst. Dêrmei pleatste er himsels bûten it libben. Want eangst en ferlangen binne de twa motors fan it libben, fûn se.

Hy hat it net oannimme wollen. Hy wie der krekt sa wiis mei dat er syn balâns fûn hie, dy woe er net fersteure litte troch sa’n flarde. No sjocht Weurd dat se in foltreffer pleatst hat. Miskien docht it dêrom wol sa sear − mear as er feitlik tajaan wol. Hy is yntusken oan de oare ein fan it eilân telâne kaam. Hjir kin er wer frijút sykhelje, de reek waait fan him ôf. Weurd docht de mûle wiid iepen en hellet de lucht fier nei binnen ta. Sa’t Agga dat ek altyd graach die.
Agga wie de oaren begûn te hifkjen. Oft se yn harren eardere libben de eangst echt talitten hienen, of dy krekt útsletten. En it ferlangen allyksa. Dat lêste befêstigen de minsken. De ferbylding hie dea west yn de foarige wrâld. It langjen nei ‘moaier’ wie ferwurden ta stribjen nei ‘mear’. Se dreamden eins nearne mear fan. En ja, no’t Agga it sei … se hienen úteinlik neat oars mear dien as risiko’s mije, om ek de eangst út ’e wei te gean. Agga knikte. Dat hie de siel út de minske wei helle. Wylst hja foar it barren tochten dat de wrâld hurder as ea draaide, hienen se feitlik har eigen motors útset. Ja, dan giet alles om je hinne hurd.
Se begûn it oan elkenien te ferkundigjen. De siel moast werom, de motors wer oan. Omearmje de eangst, en it ferlangen likehurd. Sa’t de kristenen de himel en de hel  hienen, sa moasten sy ek. Mar dan écht. Om werklik te libjen, moasten se eangst en ferlangst ynhalearje en as soerstof opnimme yn har bloed. Allinnich sa soe alles wer streame kinne.
Elk rekke oerémis fan it idee. Se begûnen te fantasearjen. Wat is dan it langstme dat we ha? Is it wol taastber, is it woldied, is it net gewoan einleaze leafde, of gleonens? En hoe kinne we dat wekker tútsje? Agga fjurre se oan en sprek it allegear út. Sa hearden hja alle dreamen fan elkoar, geef, gol en glei. It wûn de minsken op. It duorre net lang of se hienen meielkoar in kompleet loftkastiel skepen, dat se sabeare bouden op it eastlike heuveltsje yn see dêr’t se mei kleare loft op útseagen. Elk waard der fleurich fan. Rillegau begûnen se plannen te smeien om nei it eilantsje ôf te stekken en dêr har dreamen wier te meitsjen.
No moast Weurd yngripe. Mei lede eagen hied er de minsken út balâns reitsjen sjoen. No moast er foarkomme dat se dat ûnsillige plan ek echt útfiere soenen. It soe op ’e kop ferkeard komme, foarsei hy.

Mar ergens op dat stuit is er harren kwytrekke. Weurd sjocht om him hinne. Der is net folle romte mear oer. Oeral om him hinne sûzet de reek, rûzje de flammen en knetterje de fonken. Weurd leit de fakkel del en kuiert nei de midden fan it lân ta. It fjoer omearmet him no fan alle kanten. Hy besjocht it kalm. It ôfswarren fan de eangst hat him geweldich holpen yn de earste jierren hjir op ’e bulte. Oant it momint fan de plannemakkerij om it oare eilân yn te rjochtsjen as in nirwana, hat er noait twivele. Hied er oars hannelje moatten? Miskien.
Mar wat Agga doe foarstelde, hied er gjin tel foarsjoen. Ta syn fernuvering joech se him gelyk doe’t Weurd warskôge foar de teloarstelling.
Mar har oplossing ferraste him folslein.
Dan bouwe we op it oare eilantsje de hel, sei se.
De minsken laken. Jahaa, goed idee. Se betochten fan alles. Se soenen allinnich op it goeie eilân iten en drinken ha, yn oerfloed. Op it oare eilân kaam honger en toarst. En wat se mei it fjoer betinke koenen, dat wie mâl. Fantasijen oer pine en martelingen rûgelen samar de bliere mûlen út. Prachtich. Dat soe nochal in skouspul wurde, goed foar it bewustwêzen.
Nee, sei Agga. We bliuwe der net nei sjen, we moatte it dwáán. Allegear. Om bar. De iene helte sit op it iene eilân, de oare helte op it oare. En nei in skoftke stekke we oer fan de hel nei de himel. Hieltyd hinne en werom.
Se skrokken. Se skrokken bot. Mar doe’t se der op trochstinden … it loek wol. In hoartsje lijen, dan in skoft geniet en woldied. It bloed begûn har te bûnzjen tsjin de sliepen. En ear’t se der erch yn hienen, begûnen se har al ta te rieden. In pear bouden in stevich flot en wat kano’s, oaren begûnen iten yn te pakken. Fakkels waarden kundich preparearre, sadat dy ûnder de oerstek baarnen bliuwe soenen. Want it fjoer moast mei, te’n goede en te’n kweade, nei beide eilannen.
Weurd wie ferstuivere. Hy koe der net yn leauwe en woe der net yn meigean. Mar hy stie poerlike allinnich, wist dat er dizze wylde hynders net mear yn de bak krije soe. Ergens nijsgjirrige it him ek wol. Hoelang soenen se dit úthâlde? Twa dagen, in wike, in moanne? Weurd prate mei de lju ôf dat hy klearstean soe om elk te heinen dy’t weromkomme soe, sûnder lykslaanderij.

Mar de ierde hat yntusken de sinne rûnom bereizge. Weurd hat nimmen weromsjoen. Geregeldwei hat er op jûntiid it wetter oereage. Yn de fierte seach er de reek fan it westlike eilân − dêr moat alles njonkelytsen sa skroeid wêze dat it der kwealik út te hâlden is. By noardewyn koed er it balten en tjirgjen hearre. It makke him dwyl − foaral as er net pleatse koe fan hokker fan de twa eilannen it lûd kaam. It klonk faak suver itselde. Weurd besocht him wolris in foarstelling te meitsjen fan wat him op de bulten ôfspile, mar dêr rekke er oeral fan. Hoe slim soe syn foarstelling fan it libben dêr de wierheid benei komme? Hoe djip kinne werklike pine en genot yn lea en libben trochkringe? Wat hat dat mei harren siel dien, dat se net weromkomme? Weurd waard der kjel fan. Foaral as er Agga foar him seach … makke net út op hokker fan de twa plakken − hy koe it net ferneare.
Hy hoecht net ien mear te ferwachtsjen, hjir. Se hawwe dêr eat ûntdutsen dat se nearne oars fûn hienen − net yn de foarige wrâld en net op dit eilân. Gjinien hat noch ferlet fan syn balâns, dat útholle, deade libben. De minske hat in better lykwicht fûn. Sûnder Weurd. It is klear. Lit it fjoer him mar oernimme.

Om de beurt laten de takken een kringeltje rook los, beginnen dan zacht sissend krom te trekken, scheuren voorzichtig de schors los, om uiteindelijk met een zucht de oranjegele gloed vrij te laten die als een schuchtere engel opkomt en bedachtzaam de onbekende wereld aanschouwt.
Weurd neemt de tijd om over het schouwspel te mijmeren. Dat het hem zo ontroert, hier aan de rand van de zee, verbaast hem toch. Hij heeft hier immers naartoe gewerkt. Het is een goede dag om dit te doen. Zomerse droogte; nu de schemering op komst is, laat een zachte bries de vlammen dansen en vrolijk overspringen. Weurd loopt langs de oever, vastberaden. Met de fakkel als aanwijsstok duidt hij de een na de andere wilg, es of els aan en neemt af en toe wat struikgewas mee. Een voor een zetten de jonge bomen en struiken zich aan tot een laatste uitspatting, voordat ze uiteindelijk vermoeid in elkaar zakken.

Het vuur is het laatste dat Weurd nog heeft. Even nog. Zoals hij hier ooit met het vuur tevoorschijn was gekomen, zal hij er zo meteen ook mee verdwijnen.
Meteen na de gebeurtenis – al spoedig hadden ze besloten niet meer van de ramp te spreken, maar van de gebeurtenis – was dit wat hem en een kleine groep anderen had gered. Puur geluk dat hij tijdens het gebeuren stomtoevallig op de goede heuvel zat, een van die zeldzame pas opgeworpen grondhopen die nog niet bewoond maar hoog genoeg bleek te zijn. Hij had er niet eens aan meegebouwd, was er die dag toevallig even geweest. Eigenlijk had hij dus niet eens het recht om hier te zitten. Maar wat is recht bij een dergelijke gebeurtenis?
Vreemd genoeg bespeurde Weurd geen paniek bij de mensen om hem heen toen de zee hun machtige varkensrug in een woedende schreeuw omklemde. Om zich nooit meer terug te trekken. Het voelde op een vreemde manier bijna bevrijdend, het moment waarop het onheil zich definitief uitstrekte over deze delta. In één klap verloren de mensen hun angst om alles kwijt te raken – er was nu toch niets meer. Ze konden niet anders dan alle kracht en vindingrijkheid in zichzelf aanspreken om opnieuw te beginnen. Misschien wel als enigen, want zover het oog reikte, zagen ze nauwelijks iets boven het oppervlak uitsteken. Als er hier en daar al wat mensen waren die de gebeurtenis hadden overleefd, zouden zij met geen mogelijkheid voedsel en zoet water kunnen vinden. In de verte staken nog twee kleine bulten net boven de waterspiegel uit, daar zwierven echter geen mensen rond, wisten ze.
Maar hier hadden ze het vuur. Dankzij Weurd – en een gasleiding die door het natuurgeweld was begonnen te lekken. Het brandde nog maar net; vol overgave wist Weurd de vlammen aan de praat te houden en een degelijke vuurplaats in te richten waar ze door goed beheer een permanente oven van wisten te maken. Om voedsel te roosteren en gereedschap te smeden. Dankzij het vuur lukte het ook al snel om wat zeewater te scheiden in zoet drinkwater en zout om voedsel mee te conserveren. Ze wisten een ringdijk om een kleine kwelder aan te leggen, zodat ze van enkele hectaren omliggend land vruchtbare polders konden maken. Er kwam een waterbassin, er kwamen akkers met knollen en kolen. Mooi genoeg voor het kleine groepje bewoners. Bomen werden op en rond het eiland aangeplant. Uit het nageslacht van enkele schapen was na een poosje al een redelijk grote kudde vee voortgekomen.
Eigenlijk hoeven we nu nergens meer bang voor te zijn, zei Weurd na de tweede winter steeds vaker tegen zijn medebewoners. Na verloop van tijd had ieder zijn eigen onderdak kunnen bouwen. Weurd was samen met Agga in een hut getrokken. Ze hadden het goed samen, maar hij liet haar verder met rust. Ze was knap en lief, maar hij had haar vader kunnen zijn. Voor Weurd was het genoeg dat hij Agga een veilig onderkomen kon bieden. Een leven zonder angst, dat was het allermooiste dat hij een jonge vrouw mocht schenken.
Weurd herinnerde zich de vorige maatschappij als een waar de angst overheerste. Angst voor de ramp die toch wel zou komen, angst om alle welvaart die was opgebouwd kwijt te raken, angst voor de ander, voor het onbekende. Angst voor de toekomst. Die angst werkte als gif. Overheden vertrouwden burgers niet meer, burgers vertrouwden hun leiders en ook elkaar niet; bedrijven ontdekten dat ze miljardenwinsten konden maken door het volk met algoritmes aan het infuus van de angst te leggen. Dat had de mensen en de aarde uitgeput en uiteindelijk tot de gebeurtenis geleid.
Weurd wilde beslist niet dat ze met deze groep overlevenden opnieuw in die valkuil zouden trappen. Ze hadden een unieke kans hier een prachtige nieuwe wereld, een wereld zonder angst op te bouwen. De eilanders lieten het zich graag zeggen. Nooit meer bang zijn. Dat was de best denkbare afrekening met het verleden. Zij hadden het vuur.

De wind blaast wat vonken in de richting van de zee. Weurd kijkt ze na, hoe ze verdwijnen in de smoezelige schuimkopjes die zich tevergeefs van de walkant proberen los te maken. Zijn ogen aanschouwen het water. In de verte ziet hij de twee eilandjes die nu worden bevolkt door zijn voormalige medestanders. Op welke van de twee zou Agga nu zijn? Weurd is blij dat de wind van hem af staat, zo kunnen de kermende geluiden hem niet bereiken. Even heeft hij de neiging … maar hij laat het zo. Een paar tellen houdt hij de fakkel tegen de dode uiteinden van een braamstruik, totdat die zachtjes begint te knetteren.
Eigenlijk is het nog best lang goed gegaan, denkt Weurd. Zolang ze aan het opbouwen waren, was iedereen opgetogen. Weurd was blij met de balans die ze hadden gevonden. Een evenwicht dat hij bleef bewaken; er was voldoende eten en drinken, warmte en veiligheid, nu moesten ze uitkijken dat ze zich geen gekke plannen in het hoofd haalden. Als ze te veel zouden groeien, zou de angst om alles te verliezen er immers net zo snel weer insluipen.
Maar net toen ze alles goed en wel voor elkaar hadden, sloeg de onrust toe. Meer dan een goede maaltijd verbouwen was er niet te doen op de heuvel. Er bleef tijd over. Mensen kregen behoefte aan vermaak, begonnen elkaar verhalen te vertellen, dwaasheden te bedenken. Net als in de voorlaatste tijd. Weurd kon het niet tegenhouden.
Dat het juist Agga was die zich het meest liet horen, verbaasde hem niet. Zij was de jongste binnen de gemeenschap en het zuur van de vroegere wereld was haar nog niet door merg en been gegaan. Toen Weurd haar probeerde uit te leggen wat er destijds was misgelopen, begreep ze het niet goed, was zijn indruk.

Nu weet hij dat zij het beter in de gaten had dan hijzelf. Maar nu branden de bomen. Weurd kijkt achterom. De zelfgebouwde huisjes zijn al in elkaar gezakt en gloeien nog wat na. Wat zal hij met de zoutegroentenkwelder doen? De brand erin steken of negeren? Dat laatste dan maar, denkt hij. De geelgroene kolen staan er netjes bij, maar zullen nooit worden geoogst. Laten de vogels zich er maar mee redden, of anders de wormen en rupsen.
Bij Agga was het verlangen niet tegen te houden. Ze droomde van alles. Van overvloed, van sensatie. Ze zocht contact met de anderen op een manier die Weurd niet geruststelde. Op haar sensitiviteit zat geen enkele rem. Hij wees Agga op het gevaar, maar dat hoonde ze weg. Overdag begon ze zich uit te leven met wie er ook maar bij haar in de buurt was, ’s avonds riep ze iedereen bij elkaar en bedacht zij steeds uitdagender spelregels voor het vertellen en uitbeelden. Ze liet de groep hardop dromen. Aanvankelijk waren de mensen schuchter, maar al na een poosje tuimelden ze over elkaar heen om de wildste fantasieën iets van hen allemaal te maken. En het duurde niet lang of het uitbeelden nam verraderlijke en verleidelijke vormen aan, aangestoken door Agga. Sommigen belandden aan het eind van de avond in andermans hutjes. De volgende dag moest er behoorlijk goedgepraat en met elkaar gesproken worden.
Weurd las Agga de les. Hij nam er de tijd voor, want hij wilde niet dat zij moedeloos zou worden. Hij hield haar voor dat haar verlangens al gauw de teleurstelling en uiteraard de angst opnieuw zouden aanwakkeren.
Maar Agga reageerde met scherpe terechtwijzing. Híj was nog steeds bang, zei ze. Door de angst zo krampachtig buiten de deur te willen houden, liet Weurd juist zien dat hij nog steeds bang was voor de angst. Daarmee plaatste hij zichzelf buiten het leven. Want angst en verlangen zijn de twee motoren waar het leven van afhangt, was ze van mening.

Hij heeft het niet willen aannemen. Hij was er juist zo gelukkig mee dat hij zijn evenwicht had gevonden, dat wilde hij niet laten verstoren door zo’n donderstraal. Nu ziet Weurd in dat ze een voltreffer heeft gemaakt. Misschien doet het daarom wel zo’n pijn – meer dan hij eigenlijk wil toegeven. Intussen is hij aan het andere eind van het eiland terechtgekomen. Hier kan hij weer vrijuit ademhalen, de uitgeademde lucht waait bij hem vandaan. Weurd doet zijn mond wijd open en zuigt de zuurstof zover mogelijk naar binnen. Zoals Agga dat ook altijd graag deed.
Agga was de anderen gaan polsen. Of ze in hun vroegere leven de angst werkelijk hadden toegelaten, of die juist buitensloten. En het verlangen al net zo. Dat laatste werd door de mensen bevestigd. In de vorige wereld was de verbeelding dood geweest. Het verlangen naar ‘mooier’ was verworden tot het streven naar ‘meer’. Ze droomden eigenlijk nergens meer van. En ja, nu Agga het zei … ze hadden uiteindelijk niets anders gedaan dan risico’s vermijden, om zo ook de angst te ontwijken. Agga knikte. Dat had de ziel uit de mens gehaald. Terwijl ze voor de gebeurtenis dachten dat de wereld harder draaide dan ooit, hadden ze hun eigen motoren in feite uitgezet. Ja, dan gaat alles om je heen snel.
Ze begon het aan iedereen te verkondigen. De ziel moest terug, de motoren weer draaien. Omarm de angst, en het verlangen net zo stevig. Zoals de christenen de hemel en de hel hadden, zo moesten zij ook. Maar dan écht. Om werkelijk te leven, moesten ze angst en verlangen inhaleren en als zuurstof opnemen in hun bloed. Alleen zo zou alles weer kunnen stromen.
Iedereen raakte opgewonden van het idee. Ze begonnen te fantaseren. Wat is dan het verlangen dat wij hebben? Is het wel tastbaar, is het weldadig, is het niet gewoon eindeloze liefde, of wellust? En hoe kunnen we dat wakker kussen? Agga vuurde hen aan om het allemaal te uiten. Zo hoorden ze elkaars dromen, gaaf, gul en geil. De mensen raakten opgewonden. Het duurde niet lang of ze hadden met z’n allen een compleet luchtkasteel geschapen, dat ze zogenaamd bouwden op het oostelijke heuveltje in zee waar ze bij heldere hemel het zicht op hadden. Iedereen werd er vrolijk van. Weldra begonnen ze plannen te smeden om naar het eilandje af te reizen om daar hun dromen waar te maken.
Nu moest Weurd ingrijpen. Met lede ogen had hij de mensen uit balans zien raken. Nu moest hij voorkomen dat ze dat onzalige plan daadwerkelijk zouden uitvoeren. Het zou helemaal verkeerd uitpakken, zo voorspelde hij.

Maar ergens op dat moment is hij hen kwijtgeraakt. Weurd kijkt om zich heen. Er is niet veel ruimte meer over. Overal om hem heen suist de rook, ruisen de vlammen en knetteren de vonken. Weurd legt de fakkel neer en wandelt naar het midden van het stuk land. Het vuur omarmt hem nu van alle kanten. Hij neemt het kalm op. Het afzweren van de angst heeft hem de eerste jaren hier op de bult enorm geholpen. Tot het moment van de plannenmakerij om het andere eiland in te richten als een nirwana was gekomen, had hij nooit getwijfeld. Had hij anders moeten handelen? Misschien.
Maar wat Agga toen voorstelde, had hij totaal niet voorzien. Tot zijn verbazing gaf ze hem gelijk toen Weurd waarschuwde voor de teleurstelling.
Maar haar oplossing verraste hem volkomen.
Dan bouwen we de hel op het andere eilandje, zei ze.
De mensen lachten. Jahaa, goed idee. Ze bedachten van alles. Ze zouden alleen op het goede eiland eten en drinken hebben, in overvloed. Op het andere eiland kwam honger en dorst. En wat ze met betrekking tot het vuur konden bedenken, was doldwaas. Fantasieën over pijn en martelingen rolden zomaar hun vrolijke monden uit. Prachtig. Dat zou nogal een schouwspel worden, goed voor het bewustzijn.
Nee, zei Agga. We blijven er niet naar kijken, we moeten het doen. Allemaal. Om de beurt. De ene helft zit op het ene eiland, de andere helft op het andere. En na een poosje steken we over van de hel naar de hemel. Steeds heen en terug.
Ze schrokken. Ze schrokken erg. Maar toen ze er langer over nadachten … het trok wel. Een poosje lijden, dan een tijdlang genot en voorspoed. Het bloed begon te bonzen tegen hun slapen. En voor ze er erg in hadden, begonnen ze zich al voor te bereiden. Enkelen van hen bouwden een stevig vlot en een paar kano’s, anderen begonnen eten in te pakken. Fakkels werden vakkundig geprepareerd, zodat die gedurende de oversteek zouden blijven branden. Want het vuur moest mee, ten goede en ten kwade, naar beide eilanden.
Weurd was verbaasd. Hij kon er niet in geloven en wilde er niet in meegaan. Maar hij stond helemaal alleen, wist dat hij deze wilde paarden niet terug in de bak zou krijgen. Ergens was hij ook wel benieuwd. Hoe lang zouden ze het volhouden? Twee dagen, een week, een maand? Weurd sprak met de mensen af dat hij klaar zou staan om iedereen op te vangen die terug zou komen, zonder rekeningen te vereffenen.

Maar intussen heeft de aarde haar baan rond de zon afgelegd. Weurd heeft niemand teruggezien. Regelmatig heeft hij ’s avonds het water afgespeurd. In de verte zag hij de rook van het westelijke eiland – daar moet alles langzamerhand zodanig verschroeid zijn dat het er nauwelijks nog uit te houden is. Bij noordenwind kon hij het horen loeien en tieren. Het maakte hem duizelig – vooral als hij niet kon plaatsen van welk van de twee eilanden het lawaai kwam. Vaak klonk het vrijwel hetzelfde. Weurd probeerde zich weleens een voorstelling te maken van wat er zich op de hoogten afspeelde, maar daarvan raakte hij van streek. Hoe sterk zou zijn voorstelling van het leven daar de waarheid benaderen? Hoe diep kunnen werkelijke pijn en genot in lijf en leven doordringen? Wat heeft het met hun ziel gedaan, dat zij niet terugkomen? Weurd schrok ervan. Vooral als hij Agga voor zich zag … maakte niet uit op welke van de twee plaatsen – hij kon het niet verdragen.
Hij heeft niemand meer te verwachten, hier. Ze hebben daar iets ontdekt dat ze nergens anders hadden gevonden – niet in hun vroegere wereld en niet op dit eiland. Niemand heeft nog behoefte aan Weurds balans, dat uitgeholde, dode leven. De mens heeft een beter evenwicht gevonden. Zonder hem. Het is klaar. Laat het vuur hem maar opnemen.

It wie dy simmer dat se begûn wienen de jierren wer fanôf nul te tellen. De milenniumbug hie bliken dien in stoarm yn in glês wetter te wêzen, njoggentjin wie sûnder problemen yn tweintich feroare en de tweintichste yn de ienentweintichste, en ek al hienen wy oant dan ta de measte tiid fan ús libben yn de tweintichste trochbrocht en soenen wy al tritich wêze as de balâns trochslaan soe nei de ienentweintichste, dy iuw wie fan ús, en logysk dat ik it heech tiid achte om einliks in kear mei myn tonge de tonge fan immen oars oan te reitsjen, net as spultsje of út ’e grap mar serieus. Us brein wie noch net ôf, foaral dat fan dy net want jongesbreinen ûntwikkelen har stadiger, mar wy wienen grut genôch om te witten hoe’t wy in tonge yn de mûle fan immen oars stekke moasten, en no wie it allinnich noch in kwestje fan raak stekken op it goede momint. 

It wie fakânsje en wy leinen holle op búk yn in rûnte yn it gers en alle kearen as der ien lake brocht dyjinge mei syn búk de holle fan immen oars yn beweging, dy’t dêrtroch ek begûn te laitsjen en de holle dy’t op syn búk lei oan it laitsjen makke, en sa wâlen ús gniissalvo’s troch de nacht. Net ien fan ús wie superknap, al kamen der wol aardich wat út Amsterdam, mar dêr lieten se har net sa faak op foarstean, en de famkes út Doorn hienen grutte boarsten mar dy wienen bi dus dat telde net. Dy moarns hie de juf fan it teäterkamp ús twa oan twa neistelkoar set foar in oefening wêrby’t wy ôfwikseljend yn ’e fierte sjen moasten en fansiden, en se sette dy neist my, en ek al wiesto lytser as ik en net sa moai as ik my foarsteld hie, do lakest wol freonlik op de mominten dat ús blikken elkoar krústen, en do hiest in grappich petsje op, en de famkes út Doorn hienen letter sein dat wy byinoar pasten, en sa wie ik op it idee kommen datsto wolris dejinge wêze koest yn waans mûle ik foar it earst myn tonge stekke soe, en no lei ik mei myn holle op dyn búk te laitsjen, en even letter sieten ús tongen yn elkoars mûle, al fûn ik achterôf net dat wy se deryn stutsen hienen, se wienen der mear yn gliden en se bleaunen dêr tocht ik de hiele nacht, al soe ik dat no net presys mear witte. En ek do kaamst út Amsterdam, út Amsterdam-Súd, do wennest achter it Konsertgebou, en hoewol’t ik doe net trochhie datsto dy dêrop foarstean lietst wit ik no datst dat wol diest, mar dat kaam net troch dyn karakter mar trochdat elkenien dy’t dêr wenne him dêr no ienkear op foarstean liet, sels as hy einliks in beskieden type wie. Dat wie ek de simmer dat ik ûntduts dat bern út Amsterdam net plat mar just bekakt praten, mar ek dêr koenen jim neat oan dwaan, krekt likemin as dat ik wat oan myn dikke Noard-Hollânske l dwaan koe, al hie ik wol freondinnen út Heemskerk by wa’t ik it in bytsje oerdreau. Doe’t wy de oare deis wer yn ’e sinne by it marke leinen en ik fertelde dat ik op wedstriidswimmen siet, seisto mei in bekakt aksint dat dat ferklearre wêrom’t ik sa’n moai lichem hie, en alle minsken dy’t sizze dat wurden je net reitsje kinne binne wierskynlik alle kearen fergetten dat ien wat sei wêrtroch’t der safolle bloed nei harren geslachtsdielen streamde dat it in wûnder wie dat oare organen noch funksjonearren, en letter oan de telefoan seisto datst it skattich fûnst dat ik in kleur krige asto my in komplimintsje joechst, en ik hie net troch datsto tochtst datsto wizer wiest as ik, miskien omdatsto yn Amsterdam wennest, miskien omdat dyn âlders útinoar wienen, miskien omdatst in âldere broer hiest dy’t in healjier filosofy studearre hie en dêrnei opholden wie omdat hy fûn dat er al dy boeken sels wol lêze koe. Dy broer seach lykas al dy Amsterdamske minsken heech op by de kontinintale filosofen, en dan foaral de eksistinsjalisten, wierskynlik omdat dy it maklikst te begripen wienen, en dêr kaam tink ik ek dyn teory wei dat de oaren de hel wienen, mar echt ûnderbouwe koest dat net, do seist mar wat, dat wie wol dúdlik, en ik antwurde datsto foar my it paradys wiest, en dêrop lakesto, wat út ’e hichte tink ik achterôf, mar doe fûn ik it gewoan skattich hoe’tsto lakest ast myn grapkes net begriepst, en dêrnei fregest my oft ik in kear by dy op besite komme woe. It wie logysk dat ik nei dy ta komme soe yn plak fan do nei my, want do wennest yn Amsterdam, en op de dei dat wy ôfpraat hienen hie ik in haakt huodsje opset dat ik fan freondinnen krigen hie dy’t fûnen dat it by my paste omdat ik in lyts bytsje apart wie, op in positive manier, en do soest my om tsien oere ophelje fan it Sintraal Stasjon, en ik wachte ûnder dy grutte klok dy’t der no net mear is, en nei in skoftsje seach ik in frou út ús strjitte dy’t ek op ien wachte, en doe’t ik har neiswaaide omdat har ôfspraak kommen wie wie it fiif oer healwei alven, sadat it miskien tiid waard om dy even op te beljen, ik hie dyn telefoannûmer op in briefke skreaun, ek al koe ik it út ’e holle, mar as ik fuortrûn nei de telefoansel soe ik dy miskien krekt misrinne, wylsto fansels elk momint komme koest, dus bleau ik noch in tiidsje sitten te wachtsjen, en alle kearen as ik in petsje seach tusken de hollen dy’t troch de skodoarren nei binnen kamen tocht ik datsto it wiest, en alle kearen asto it net wiest biet ik op myn lippe; ik hie noch net troch dat ik lilk wurde moatte soe, en miskien hoegde dat ek net, do wiest in jonge en dyn brein wie noch net ôf, it diel dat makke wie om jin oan planningen te hâlden wurke net, en aansten soe ik dy noch belje en dan soe dyn mem sizze datsto noch slieptest, en se soe belove dy wekker te meitsjen en dy daliks nei it stasjon ta te stjoeren. Noch folle letter soe ik derachter komme datsto op my delseachst omdat ik net sels mei de tram nei dyn hûs kommen wie en omdat ik dy trije kear yn ’e wike jûns belle en altyd as ik nei dy ta kaam in raar huodsje op hie, mar op dat stuit wist ik dat noch net, ik fielde my goed mei myn huodsje en myn switterige lichem wêrfan’tsto sein hiest dat it moai wie en myn tonge dy’t ik aansten wer yn dyn mûle glide litte soe, en ik seach hoe’t de wizers fan de grutte klok opskoden nei it momint dat it petsje dat ik tusken de hollen fan de minsken seach dyn petsje wie.

Het was die zomer dat ze begonnen waren de jaren weer vanaf nul te tellen. De millenniumbug was een storm in een glas water gebleken, negentien was probleemloos in twintig veranderd en de twintigste in de eenentwintigste, en ook al hadden we tot dan toe de meeste tijd van ons leven in de twintigste doorgebracht en zouden we al dertig zijn als de balans zou doorslaan naar de eenentwintigste, deze eeuw was van ons, en logisch dat ik het hoog tijd vond om eindelijk een keer met mijn tong de tong van iemand anders aan te raken, niet als spelletje of voor de grap maar serieus. Ons brein was nog niet af, vooral het jouwe niet want jongensbreinen ontwikkelden zich langzamer, maar we waren groot genoeg om te weten hoe we een tong in iemand anders’ mond moesten steken, en nu was het alleen nog een kwestie van raak steken op het juiste moment. 

Het was vakantie en we lagen hoofd op buik in een kring in het gras en elke keer als er iemand lachte bracht diegene met zijn buik het hoofd van iemand anders in beweging, die daardoor ook ging lachen en het hoofd dat op zijn buik lag aan het lachen maakte, en zo golfden onze lachsalvo’s door de nacht. Niemand van ons was superknap, al kwamen er wel meerderen uit Amsterdam, maar daar lieten ze zich alleen zo nu en dan op voorstaan, en de meisjes uit Doorn hadden grote borsten maar die waren bi dus dat telde niet. Die ochtend had de juf van het theaterkamp ons twee aan twee naast elkaar gezet voor een oefening waarbij we afwisselend in de verte moesten kijken en opzij, en jou zette ze naast mij, en hoewel je kleiner was dan ik en niet zo mooi als ik me had voorgesteld, lachte je wel aardig op de momenten dat onze blikken elkaar kruisten, en je had een grappig petje op, en de meisjes uit Doorn hadden naderhand gezegd dat we bij elkaar pasten, en zo was ik op het idee gekomen dat jij weleens degene zou kunnen zijn in wiens mond ik voor het eerst mijn tong zou steken, en nu lag ik met mijn hoofd op je buik te lachen, en even later zaten onze tongen in elkaars mond, al vond ik achteraf niet dat we ze erin gestoken hadden, ze waren er meer in gegleden en ze bleven daar dacht ik de hele nacht, al zou ik dat nu niet precies meer weten. En ook jij kwam uit Amsterdam, uit Amsterdam-Zuid, je woonde achter het Concertgebouw, en hoewel ik toen niet doorhad dat je je daarop liet voorstaan weet ik nu dat je dat wel deed, maar dat kwam niet door je karakter maar doordat iedereen die daar woonde zich daar nou eenmaal op liet voorstaan, zelfs als hij eigenlijk een bescheiden type was. Dat was ook de zomer dat ik ontdekte dat kinderen uit Amsterdam niet plat maar juist bekakt praatten, maar ook daar konden jullie niets aan doen, net zomin als ik iets aan mijn dikke Noord-Hollandse l kon doen, al had ik wel vriendinnen uit Heemskerk bij wie ik het een beetje overdreef. Toen we de volgende dag weer in de zon bij het meertje lagen en ik vertelde dat ik op wedstrijdzwemmen zat, zei je met een bekakt accent dat dat verklaarde waarom ik zo’n mooi lichaam had, en alle mensen die zeggen dat woorden je niet kunnen raken zijn waarschijnlijk alle keren vergeten dat iemand iets zei waardoor er zoveel bloed naar hun geslachtsdelen stroomde dat het een wonder was dat andere organen bleven functioneren, en later aan de telefoon zei jij dat je het schattig vond dat ik rood werd als je mij een complimentje gaf, en ik had niet door dat jij dacht dat je wijzer was dan ik, misschien omdat je in Amsterdam woonde, misschien omdat je ouders gescheiden waren, misschien omdat je een oudere broer had die een half jaar filosofie had gestudeerd en daarna was gestopt omdat hij vond dat hij al die boeken zelf wel kon lezen. Die broer liep zoals al die Amsterdamse mensen weg met de continentale filosofen, en dan vooral de existentialisten, waarschijnlijk omdat die het makkelijkst te begrijpen waren, en daar kwam denk ik ook jouw theorie vandaan dat de anderen de hel waren, maar echt onderbouwen kon je dat niet, je zei maar wat, dat was wel duidelijk, en ik antwoordde dat jij voor mij het paradijs was, en daarop lachte je, minzaam denk ik achteraf, maar toen vond ik het gewoon schattig hoe je lachte als je mijn grapjes niet begreep, en daarna vroeg je me of ik een keer bij je op bezoek wilde komen. Het was logisch dat ik naar jou zou komen in plaats van jij naar mij, want jij woonde in Amsterdam, en op de dag dat we hadden afgesproken had ik een gehaakt hoedje opgezet dat ik van vriendinnen had gekregen die vonden dat het bij mij paste omdat ik een klein beetje apart was, op een positieve manier, en jij zou mij om tien uur ophalen van het Centraal Station, en ik wachtte onder die grote klok die er nu niet meer is, en na een tijdje zag ik een vrouw uit onze straat die ook op iemand wachtte, en toen ik haar gedag zwaaide omdat haar afspraak was gekomen was het vijf over half elf, zodat het misschien tijd werd om je even op te bellen, ik had je telefoonnummer op een briefje geschreven, ook al kende ik het uit mijn hoofd, maar als ik wegliep naar de telefooncel zou ik je misschien net mislopen, terwijl je natuurlijk elk moment kon komen, dus bleef ik nog een tijdje wachten, en elke keer als ik een petje zag tussen de hoofden die door de schuifdeuren naar binnen kwamen dacht ik dat jij het was, en elke keer als jij het niet was beet ik op mijn lip; ik had nog niet door dat ik boos zou moeten worden, en misschien hoefde dat ook niet, je was een jongen en je brein was nog niet af, het gedeelte dat gemaakt was om zich aan planningen te houden werkte niet, en straks zou ik je alsnog bellen en dan zou je moeder zeggen dat je nog sliep, en ze zou beloven je wakker te maken en je direct naar het station te sturen. Nog veel later zou ik erachter komen dat je mij minachtte omdat ik niet zelf met de tram naar jouw huis was gekomen en omdat ik je drie keer per week ’s avonds belde en altijd als ik naar je toe kwam een raar hoedje droeg, maar op dat moment wist ik dat nog niet, ik voelde me goed met mijn hoedje en mijn zweterige lichaam waarvan jij had gezegd dat het mooi was en mijn tong die ik straks weer in jouw mond ging laten glijden, en ik keek hoe de wijzers van de grote klok opschoven naar het moment dat het petje dat ik zag tussen de hoofden van de mensen jouw petje was.

Ik sloech rjochtsôf rjochting myn ferline. Yn myn ûnthâld wie de oprydleane op syn minst twa kear sa lang, mar oantinkens wolle noch wol ris oerdriuwe. In harderachtige hûn kaam op myn auto tasjitten en begûn mei syn foarpoaten oan it portier te klauwen. Ik bleau foar de wissichheid sitten – ik koe de reputaasje fan hiemhûnen – en seach oer myn stjoer nei de buorkerijwenning dêr’t ik yn de jierren tachtich opgroeid wie. Ek it hûs like krompen mei de tiid, dat rôfdier dat úteinlik alles en elkenien in kopke lytser makket.

Underweis út Utert wei hie ik besocht my it útsjoch út myn sliepkeamersrút wei foar de geast te heljen: de peppels dy’t de leadrjochte wei rjochting it doarp omseamen, se stienen der noch, de griene brievebus op it houten pealtsje oan de strjitkant (weiwurden), de helikopterkes út ’e eskdoarn op it dak fan ús bêzje Peugeot, de einleaze maisfjilden, de sleat achter it hûs en it brede keukensrút fan de buorlju, dy’t ik nei alles wat der bard wie, sa faak ferslein en swijend oan harren tafel sitten sjoen hie. Ut myn sliepkeamer wei hie ik ek de plysjeweinen út de fierte oankommen sjoen. In kolonne fan trije auto’s wie it. Blau swaailjocht flitste tsjin ’e stammen fan ’e rigen peppels, dy’t harren skaad as traaljes oer it weidek lein hienen. Se namen allinnich myn broer mei. Gjin hânboeien, betocht ik my ûnderweis wer, wol de hân fan ien fan ’e plysjes as fan in heit op syn skouder doe’t er him nei ien fan ’e auto’s brocht. Ik hie dy moarn oan ’e keukentafel stûf folholden dat ik hielendal fan neat wist. Krekt sa’t Eelke my opdroegen hie: ‘Wat der ek bart, do wist hielendal fan neat.’
In frou op swarte túnlearzens rûn my yn ’e mjitte. Se rôp wat nei de hûn en dêrnei nei my.
Ik draaide it rút iepen. De rook fan it plattelân, in mjuks fan justjes soere kûle, stâldong en jarre, folle de auto mei nostalgy.
‘Hy docht neat, hear!’
Ik stapte út. It bist sette syn noas oan dy fan myn skuon.
‘Hy rûkt grif ús kat.’
‘Goed folk, Bessy,’ sei de frou, dy’t de hûn even by de halsbân pakte. ‘Goed folk.’
In wike earder hie ik har oan ’e telefoan hân. Se hie it gjin inkel probleem fûn dat ik lânskomme woe. Se seach der sels nei út om fan my te hearren hoe’t de wenning der tritich jier lyn fan binnen útsjoen hie.
De koarte rûnlieding op de ûnderferdjipping einige yn ’e wenkeuken. De frou stie mei har heupen tsjin it oanrjocht. Se ferwiksele in kofjefilter, spielde twa kopkes om. De keuken wie krekt as de rest fan de keamers ferboud, mar it wie net dreech om har dêr as ús mem stean te sjen. Se hie itselde golvjende brune hier oer de skouders, in lange rêch en mooglik sels wol, sa betocht ik my wylst ik myn blik oer de strakke spikerbroek fan ’e learzens ôf omheech gean liet, mooglik sels wol deselde kont – ik koe my in soad details fan mem har uterlik yn it sin bringe, mar ik wist net mear hoe’t har stuten derút seagen.
It kofjesetapparaat begûn te dampen en te protteljen en de frou kaam tsjin my oer te sitten. Har bern, fjouwer en seis, wienen krekt nei skoalle en har man wurke yn ’e stêd. Us mem soe tritich jier lyn krekt itselde ferteld hawwe wannear’t der op tiisdeitemoarn ien by har oan ’e keukenstafel sitten hie, dy’t ris yn syn âlderlik hûs sjen woe. Dat ik net foar it hûs kaam, mar foar de achtertún, it plak dêr’t myn earste en iennige paradys bestien hie, dat hie ik de frou net ferteld. Ik wist net oft se op ’e hichte wie mei wat him yn ’e maisfjilden ôfspile hie, al moast dat hast wol: it oanbuorjende doarp wie lyts genôch om dy skiednis oan nije generaasjes troch te fertellen en sa yn libben te hâlden. De bewenster fûn it hoe dan ek prima as ik dêr even om my hinne seach. As ik weromkaam soe de kofje foar my klearstean en koenen wy myn âlde sliepkeamer opsykje.

De poarte fan ’e oprit nei de achtertún wie donkerblau ferve. Der hong in metalen brievebus oan fêst. It klepke skittere yn ’e sinne. Ik die de poarte achter my ticht en stoarre de achtertún yn. De morellebeam stie der noch, it terras op itselde plak en it klinkertpaadsje rjochting de sleat hie noch deselde flauwe kromming. Dêr’t de hinneloop stien hie, wie no in grutte sânbak mei kleurde skepkes, ammerkes en jitterkes. Ik seach de barnefelders dêr wer skarreljen en hearde ús mem foeterjen, wylst se in heale tube toskpoetsersguod leechknypte yn myn mûle, hoe faak oft se noch tsjin my sizze moast dat hinnestront net om op te iten wie.
It stekje achteryn by de sleat wie der ek noch. Krekt as de sleat sels, dy’t in stik minder breed wie as de sleat yn myn ûnthâld. Oantinkens moatte blykber útfergrutte wurde om foar lange tiid yn dyn holle oerlibje te kinnen, notearre ik yn myn oantekeningeboekje. Oare oantinkens, oantinkens dy’t west hienen, ôfhannele oantinkens, skreau ik dêrûnder, groeie op in dei as grize hierren wer út dyn plasse.
It sjen fan it brechje oer de sleat grypte my oan. Trije swiere âlde spoarbylzen, dy’t ús heit mei pake tusken de sigaarstâlen fan de tuorrebouten dellein hie. It wie de brêge nei it paradys, sa’t myn broer it neamde. De bylzen wienen bros en glêd fan moas. It hûs mocht dan flink feroare wêze, dit plak fielde noch as fan my. As hie der al dy jierren net ien west en soe der ek nea wer ien komme. Ik sette in foet op in byls, teste foarsichtich oft it hout my hâlde soe. Ik stuts oer, rûkte de skerpe rook fan ’e pipermuntsjeblom en seach ús mem yn Frankryk foar de caravan sitten mei in gleske plutoaniumgriene Sirop Menthe. Oan ’e oare kant fan it sleatsje gie wat modder en gers oer yn it maisgewaaks. Ek dy rook kaam my yn ’e mjitte as in âlde freon. Yn ’e risptiid rûkte it hiele hûs nei dy hearlike sensaasje fan farsk kniesd snijmais.
Ik sprate de mais mei myn hannen, as moast ik my by in konsert troch de mannichte nei foaren kringe, en begûn troch de gongen te rinnen.

Eelke rûn foar my út oer it kromme paadsje nei de sleat. Myn broer wie trije jier âlder en twa koppen grutter as ik. Wy sprongen sûnder oanrin as ljippen oer it wetter. Ik folge him troch it gongestelsel fan ’e mais, in grien kideljend doalhôf. Eelke hie de gong deryn. Hy like krekt te witten wêr’t er hinne gie. It wie de earste kear dat ik mei him meigie. Nei in paradys op ierde, sa hie er it omskreaun doe’t er my meifrege.
Ik ferlear him dy middei net út it each, benaud om yn ’e gongen it paad bjuster te reitsjen, om der dêrnei troch in maiskniezer yn miljoenen stikjes fynhaksele te wurden; wat dêr’t ús pake my foar warskôge hie op ’e dei dat it brechje oer de sleat oplevere waard.
Eelke en ik baaiden troch hege stâlen. De blêden fan ’e mais kidelen net allinnich, se krasten no en dan ek skerp op ’e hûd fan myn bleate earms. Wy kamen út op in rûn iepen plak dêr’t knakte stâlen en lizen platwalst wienen as wie der in romteskip delkommen. Ik fielde fuort de waarmte fan ’e sinne.
Eelke liet syn broek en ûnderbroek oant oer syn skuon sakje. ‘Do ek,’ diktearre er.
Ik die wat myn broer my opdroech.
‘No moatte wy wachtsje,’ sei er.
Ik gie neist him sitten en stelde gjin fragen. It wie der deastil. Gjin fûgels, gjin wyn. Ik hearde allinnich myn eigen sykheljen.
‘Sjoch,’ sei Eelke.
Hy skylde in skutblêd fan in kolf en luts mei de râne in sneedsje yn it topke fan syn finger.
‘Skerper as mem har keukensmessen.’
‘No do.’
Krekt doe’t ik sizze woe dat ik it net doarst, klonk der in risseljen
‘Ah, dêr komme se al,’ sei Eelke kalm.
Hy pakte my by de earm en luts my omheech. Wy stienen neaken neistinoar. Ik fielde de sinne op myn liif. It lûd kaam tichter by oant de stâlen foar ús ynienen beweegden.
Achterinoar stroffelen de buorfamkes it paradys yn as waarden se deryn berne. Se rjochten allebeide har blik fuort op my.
‘Hast dyn broerke meinommen,’ sei Anna.
Ik hie noait in wurd mei de twaling fan ’e buorlju wiksele. Se wienen fan Eelke syn leeftyd.
‘Wat docht hy hjir no?’ folle Eva har sus batsk oan.
Se lieten allebeide har blik lytsachtsjend oer myn skrale bleate liif gean en begûnen har út te klaaien.
‘We dogge pimeltsje-op-kutsje,’ sei Eelke, ‘it is hartstikke maklik, moatst my gewoan neidwaan.’
De famkes gienen neistinoar op de plette mais lizzen. Eelke liet him boppe-op Anna sakje.
Eva wonk my en sei dat ik itselde by har dwaan moast, mar doe’t ik dat besocht, plofte ik dof op har búk as in ôfsmiten sânsek út in loftballon.
‘Dyn broerke is in sûch,’ rôp Eva nei Eelke, wylst se my fan har ôf rôle. ‘Ik wol net mear datst him meinimst nei ús paradys, oars komme wy hjir net wer.’
Sûnt dy middei gie ik inkeld mar nei it paradys as de buorfamkes der net wienen, oant op dy bloedhite woansdeitemiddei 19 augustus 1987, doe’t Eelke my hymjend en baaiend yn it swit op myn sliepkeamer opheljen kaam en my, mei twa skeppen út heit syn skuorke, mei it fjild yn naam. Ik hie Eelke op ’e weromreis beswarre moatten om neat oer ús paradys te sizzen. Wy makken allebeide mei in skutblêd in sneedsje yn ’e hân en drukte it bloed tsjininoar oan. It bestean fan it paradys moast, krekt as de sûnde, binnen de griene freding bliuwe.
Dy foarjûn wisten wy beide fan neat doe’t de buorman en de buorfrou mei nuodlike gesichten oan de keukenstafel sieten. Us mem hie kofje ynskonken mei in pantsje derûnder. Besite krige altyd kofje mei in pantsje derûnder. De buorfrou bleau mar mei har leppeltsje yn it kopke rieren, sels doe’t it kopke al lang leech wie. De buorman hie ús no en dan erchtinkend oansjoen.
Dat wykein waard ik wekker fan in helikopter dy’t leech boppe de maisfjilden sirkele. Ik tocht earst noch dat it in kniezer of hakseler wie. Eelke wie myn keamer ynkommen. Wy stoarren tegearre út it rút nei de maisstâlen dy’t troch de wynpûsten tekeargienen as weagen fan in woeste see. Eelke sei: ‘Wat der ek bart, do wist hielendal fan neat.’

Yn ’e moannen dêrnei seach ik faak út ’e finsterbank fan myn sliepkeamer wei nei hoe’t de buorman en de buorfrou tsjinoer elkoar oan de keukenstafel sieten. De hannen plat op it tafelswilk, de hinglampe derboppe. As buorman my foar myn rút stean seach, seach er my in momint strak oan. Dan gie er oerein en luts stadich it gerdyn ticht.
Ik die al dy jierren wat ik myn broer tasein hie: ik bleau fan neat witten. Ek dy pear kear dat wy him yn ’e strafynrjochting yn Tiel opsykje mochten, flústere er my dat ta. In wike foar’t ik achttjin waard en nei Utert gie, wie Eelke yn Tiel op syn burostoel mei tsjiltsjes stean gien en hie dy ûnder him wei glide litten.

Ik hearde in sêft risseljen achter my út ’e mais kommen.
‘Bessy, kom hjir, no, potferdoarje!’
De hûn hie my yn de gongestelsels witten te trasearjen en as hienen wy ferstopperke boarte en hie er my ôftikke, sa folge ik it bist werom nei de sleat.
‘Dy sânbak dêr,’ sei de bewenster doe’t wy de achtertún yn rûnen, ‘dêr hienen de eardere bewenners in hinneloop te stean. Wie dy der ek al doe’tsto hjir wennest?’
Ik knikte.
‘Myn man en ik woenen bêst hinnen hawwe hear, mar de bern smeken ús fansels om in grutte sânbak. Ik fûn dat eins ek wol prima. De sânbak hâldt se by it maisfjild wei, der binne dêr nuvere dingen bard.’
‘Ja,’ sei ik, ‘nuvere dingen.’
Wy dronken kofje oan ’e keukenstafel. Dêrnei folge ik har nei myn sliepkeamer oer in yndustriële, jitizeren trep. It wie noch altyd in bernekeamer, in ûnskuld dy’t my op ien as oare wize gerêststelde. Op in tafel tsjin ’e muorre stie in akwarium. Dêrboppe hong in poster fan it Nederlânsk Alvetal. Ik stoarre út it rút nei de peppels en it maisfjild. Achter my brobbele de akwariumpomp dy’t de fisken yn harren lytse subtropyske paradyske yn libben hold.

Ik sloeg rechtsaf richting mijn verleden. In mijn herinnering was de oprijlaan ernaartoe minstens twee keer zo lang, maar herinneringen willen nogal eens overdrijven. Een herderachtige hond kwam op mijn auto toegesneld en begon met zijn voorpoten tegen het portier te trappelen. Ik bleef voor de zekerheid zitten – ik kende de reputatie van erfhonden – en keek over mijn stuur naar de boerderijwoning waar ik in de jaren tachtig was opgegroeid. Ook het huis leek gekrompen door de tijd, dat roofdier dat uiteindelijk alles en iedereen een kopje kleiner maakt.
Onderweg vanuit Utrecht had ik me het uitzicht vanuit mijn slaapkamerraam voor de geest proberen te halen: de populieren die de loodrechte weg richting het dorp omzoomden, ze stonden er nog, de groene brievenbus op het houten paaltje aan de straatkant (verdwenen), de helikoptertjes uit de esdoorn op het dak van onze beige Peugeot, de eindeloze maïsvelden, de sloot achter het huis en het brede keukenraam van de buren, die ik na alles wat er was gebeurd, zo vaak verslagen en zwijgend aan hun eettafel had zien zitten. Vanuit mijn slaapkamer had ik ook de politiewagens in de verte zien naderen. Een colonne van drie wagens was het. Blauw zwaailicht flitste tegen de stammen van de rijen populieren, die hun schaduw als tralies over het wegdek hadden gelegd. Ze namen alleen mijn broer mee. Geen handboeien, herinnerde ik me onderweg weer, wel de hand van één van de agenten vaderlijk op zijn schouder toen hij hem naar een van de wagens bracht. Ik had die ochtend aan de keukentafel stug volgehouden dat ik helemaal van niets wist. Precies zoals Eelke me dat had opgedragen: ‘Wat er ook gebeurt, jij weet helemaal van niks.’
Een vrouw op zwarte tuinlaarzen liep me tegemoet. Ze riep iets naar de hond en daarna naar mij.
Ik draaide het raam open. De plattelandsgeur, een mengsel van lichtzuur kuilgras, stalmest en gier, vulde de auto met nostalgie.
‘Hij doet niets hoor!’
Ik stapte uit. Het beest zette zijn neus aan die van mijn schoenen.
‘Die ruikt vast onze kat.’
‘Goed volk, Bessy,’ zei de vrouw die de hond even bij de halsband nam. ‘Goed volk.’

Een week ervoor had ik haar aan de telefoon gehad. Ze had het geen enkel probleem gevonden dat ik wilde langskomen. Ze zag er zelfs naar uit om van me te vernemen hoe de woning er dertig jaar geleden van binnen had uitgezien.
De korte rondleiding op de benedenverdieping eindigde in de woonkeuken. De vrouw stond met haar heupen tegen het aanrecht. Ze verwisselde een koffiefilter, spoelde twee kopjes om. De keuken was net als de rest van de kamers verbouwd, maar het kostte me weinig moeite om haar daar als mijn moeder te zien staan. Ze had hetzelfde golvende bruine haar over haar schouders, een lange rug en misschien zelfs wel, zo bedacht ik me terwijl ik mijn blik over de strakke spijkerbroek vanaf haar laarzen omhoog liet gaan, misschien zelfs wel dezelfde kont – ik kon me veel details van mijn moeders uiterlijk herinneren, maar ik wist niet meer hoe haar billen eruitzagen.
Het koffiezetapparaat begon te dampen en te pruttelen en de vrouw kwam tegenover me zitten. Haar kinderen, vier en zes, waren naar school en haar echtgenoot werkte in de stad. Mijn moeder zou dertig jaar geleden exact hetzelfde hebben verteld wanneer er op dinsdagochtend iemand bij haar aan de keukentafel had gezeten die een kijkje wilde nemen in zijn ouderlijk huis. Dat ik niet voor het huis maar voor de achtertuin kwam, de plek waar mijn eerste en enige paradijs had bestaan, dat had ik de vrouw niet verteld. Ik wist niet of ze op de hoogte was van wat zich in de maïsvelden had afgespeeld, al moest dat haast wel: het belendende dorp was klein genoeg om die geschiedenis aan nieuwe generaties door te vertellen en zo in leven te houden. De bewoonster vond het hoe dan ook prima als ik even een kijkje ging nemen. Als ik terugkwam zou de koffie voor me klaarstaan en konden we mijn oude slaapkamer opzoeken.

De poort van de oprit naar de achtertuin was donkerblauw geverfd. Er hing een metalen brievenbus aan vast. Het klepje schitterde in de zon. Ik sloot de poort achter me en staarde de achtertuin in. De morellenboom stond er nog, het terras op dezelfde plek en het klinkerpaadje richting de sloot had nog dezelfde flauwe kromming. Daar waar de kippenren had gestaan was nu een grote zandbak met gekleurde schepjes, emmertjes en gietertjes. Ik zag de Barnevelders er weer scharrelen en hoorde mijn moeder foeteren, terwijl ze een halve tube tandpasta in mijn mond leegkneep, hoe vaak ze nog tegen me moest zeggen dat kippenpoep niet om op te eten was.  Het hekje achterin bij de sloot was er ook nog. Net als de sloot zelf, die een stuk minder breed was dan de sloot in mijn gedachten. Herinneringen dienen kennelijk te worden uitvergroot om langdurig in je hoofd te kunnen overleven, noteerde ik in mijn aantekeningenboekje. Andere herinneringen, gedane herinneringen, áfgeronde herinneringen, schreef ik daaronder, groeien op een dag als grijze haren je schedel weer uit.
Het zien van het bruggetje over de sloot greep me aan. Drie zware oude spoorbielzen, die mijn vader met opa tussen de sigaarstengels van de lisdodden had neergelegd. Het was de brug naar het paradijs, zoals mijn broer het noemde. De bielzen waren broos en glad van het mos. Het huis mocht dan flink zijn veranderd, deze plek voelde nog als van mij. Alsof er al die jaren niemand was geweest en er ook nooit nog iemand zou komen. Ik zette een voet op een biels, testte voorzichtig of het hout me zou houden. Ik stak over, rook de scherpe geur van de watermunt en zag mijn moeder in Frankrijk voor de caravan zitten met een glaasje plutoniumgroene Sirop Menthe. Aan de overkant van het slootje ging wat modder en gras over in het maïsgewas. Ook die geur kwam me tegemoet als een oude vriend. In de oogsttijd rook het hele huis naar die heerlijke sensatie van vers gekneusd snijmaïs.
Ik spreidde de maïs met mijn handen, alsof ik me door een menigte tijdens een concert naar voren moest bewegen, en begon door de gangen te lopen.

Eelke liep voor me uit over het kromme paadje richting de sloot. Mijn broer was drie jaar ouder en twee koppen groter dan ik. We sprongen zonder aanloop als kieviten over het water. Ik volgde hem door de gangenstelsels van de maïs, een groen kietelend doolhof. Eelke had er de vaart in. Hij leek precies te weten waar hij heen ging. Het was de eerste keer dat ik hem vergezelde. Naar een paradijs op aarde, zo had hij het omschreven toen hij me meevroeg.
Ik verloor hem die middag niet uit het oog, bang om in de velden te verdwalen, om er vervolgens door een maïskneuzer in miljoenen stukjes te worden fijngehakt; iets waar mijn opa me voor had gewaarschuwd op de dag dat het bruggetje over de sloot werd opgeleverd.
Eelke en ik waadden door hoge stengels. De bladeren van de maïs kietelden niet alleen, ze krasten zo nu en dan ook scherp over de huid van mijn blote armen.
We kwamen uit op een ronde open plek waar geknakte stengels en liezen waren platgewalst alsof er een ruimteschip was geland. Ik voelde meteen de warmte van de zon.
Eelke liet zijn broek en onderbroek tot over zijn schoenen zakken. ‘Jij ook’, dicteerde hij.
Ik deed wat mijn broer me opdroeg.
‘Nu moeten we wachten,’ zei hij.
Ik ging naast hem zitten en stelde geen vragen. Het was er doodstil. Geen vogels, geen wind. Ik hoorde alleen mijn eigen ademhaling.
‘Kijk,’ zei Eelke.
Hij pelde een schutblad van een kolf en trok met de rand een sneetje in zijn vingertop. ‘Scherper dan mama’s keukenmessen.’
‘Nu jij.’
Net toen ik wilde zeggen dat ik het niet durfde, klonk er geritsel. ‘Ah, daar komen ze al,’ zei Eelke kalm.
Hij pakte me bij mijn arm en trok me omhoog. We stonden naakt naast elkaar. Ik voelde de zon op mijn lijf. Het geluid kwam dichterbij tot de stengels voor ons ineens bewogen.
Achter elkaar struikelden de buurmeisjes het paradijs binnen alsof ze erin werden geboren. Ze richtten allebei hun blik onmiddellijk op mij. ‘Je hebt je broertje meegenomen,’ zei Anna.
Ik had nooit een woord met de tweeling van de buren gewisseld. Ze waren van Eelke’s leeftijd. ‘Wat doet hij nu hier?’ vulde Eva haar zus bars aan.
Ze lieten allebei hun blik minachtend over mijn schrale blote lijf gaan en begonnen zich uit te kleden.
‘We gaan piemeltje-op-kutje doen,’ zei Eelke, ‘het is heel eenvoudig, je moet mij gewoon nadoen.’
De meisjes gingen naast elkaar op de geplette maïs liggen. Eelke liet zich boven op Anna zakken. Eva wenkte me en zei dat ik hetzelfde bij haar moest doen, maar toen ik dat probeerde plofte ik dof op haar buik als een afgeworpen zandzak uit een luchtballon.
‘Je broertje is een leeghoofd,’ riep Eva naar Eelke terwijl ze me van haar afrolde. ‘Ik wil niet meer dat je hem meeneemt naar ons paradijs, anders komen wij hier niet meer.’
Sinds die middag ging ik enkel naar het paradijs als de buurmeisjes er niet waren, tot op die bloedhete woensdagmiddag 19 augustus in 1987, toen Eelke me hijgend en badend in het zweet op mijn slaapkamer kwam ophalen en me samen met twee spaden uit mijn vaders schuurtje mee het veld innam. Ik had Eelke op de terugweg moeten zweren om niets over ons paradijs te zeggen. We maakten allebei met een schutblad een sneetje in onze hand en drukten het bloed tegen elkaar aan. Het bestaan van het paradijs diende, net als de zonde, binnen de groene omheining te blijven.
Die vooravond wisten we allebei van niks toen de buurman en de buurvrouw met bezorgde gezichten aan onze keukentafel zaten. Mijn moeder had koffie ingeschonken met een schoteltje eronder. Bezoek kreeg altijd koffie met een schoteltje eronder. De buurvrouw bleef maar met haar lepeltje in haar kopje roeren, zelfs toen het kopje allang leeg was. De buurman had ons zo nu en dan argwanend aangekeken.
Dat weekend werd ik gewekt door een helikopter die laag boven de maïsvelden cirkelde. Ik dacht eerst nog dat het een kneuzer of een hakselaar was. Eelke was mijn kamer binnengekomen. We staarden samen uit het raam naar de maïsstengels die door de windvlagen als golven van een woeste zee tekeergingen. Eelke zei: ‘Wat er ook gebeurt, jij weet helemaal van niks.’

In de maanden daarna keek ik vaak vanuit de vensterbank van mijn slaapkamer naar hoe de buurman en de buurvrouw tegenover elkaar aan de keukentafel zaten. Hun handen plat op het tafelzeil, de hanglamp erboven. Als de buurman me voor mijn raam zag staan, keek hij me een moment strak aan. Dan stond hij op en trok hij het gordijn langzaam dicht.
Ik deed al die jaren wat ik mijn broer had beloofd: ik bleef van niks weten. Ook de spaarzame keren dat we hem in de strafinrichting in Tiel mochten opzoeken, fluisterde hij me dat toe. Een week voordat ik achttien werd en naar Utrecht vertrok, was Eelke in Tiel op zijn bureaustoel met wieltjes gaan staan en had die onder zich uit laten glijden.

Ik hoorde een zacht geritsel achter me uit de maïs komen. ‘Bessy, kom hier nu, potverdorie!’
De hond had me in de gangenstelsels weten te traceren en alsof we verstoppertje speelden en ik was gebuut, volgde ik het beest terug naar de sloot.
‘Die zandbak daar,’ zei de bewoonster toen we de achtertuin in liepen, ‘daar hadden de vorige bewoners een kippenhok staan. Was dat daar al toen jij hier woonde?’
Ik knikte.
‘Mijn man en ik wilden best kippen hoor, maar de kinderen smeekten ons natuurlijk om een grote zandbak. Ik vond dat eigenlijk ook wel best. De zandbak houdt ze weg van het maïsveld, er zijn daar rare dingen gebeurd.’
‘Ja,’ zei ik, ‘rare dingen.’
We dronken koffie aan de keukentafel. Daarna volgde ik haar richting mijn slaapkamer over een industriële, gietijzeren trap. Het was nog altijd een kinderkamer, een onschuld die me ergens geruststelde. Op een tafel tegen de muur stond een aquarium. Daarboven hing een poster van het Nederlands Elftal. Ik staarde uit het raam naar de populieren en het maïsveld. Achter me bubbelde de aquariumpomp die de vissen in hun kleine subtropische paradijsje in leven hield.

Dit is wat ik jim fertelle wol. Dat ik opgroeide yn in tún dy’t einleas grut like, yn in tún dêr’t alles út ’e grûn kaam wat wy nedich hiene. De sinne skynde op ús bleate lichems oant de jûn foel. Noait wie it dêr kâld. Wy wosken ús yn in heldere beek as waarden wy doopt. De iennige bisten om ús hinne wiene kleurige fûgels dy’t in sêft sjongerich lûd makken en net troch ús opfretten waarden. Ik hie in heit en in mem dy’t seine dat dit alles wie wat in minske him mar winskje koe.

Ik groeide op en krige boarsten en stelde fragen.
Ik frege ús mem wêrom’t wy neaken rûnen en gjin namme hiene. En ús mem sei dat de bân mei alle oaren, dêr’t wy yn ús ûnbidich grutte tún mei libben, net ferbrutsen wurde koe. As elk syn eigen namme drage soe, soe dat ús iensum meitsje.
Ik frege ús heit wêrom’t er alle dagen oan de râne fan in fjild siet dêr’t it gewaaks opkaam. En hy sei dat er dêr siet om it gewaaks de grûn út te winskjen.
‘Mar komme de planten dan net fansels de grûn út?’ frege ik.
‘Nee,’ sei er, ‘se komme út ’e grûn omdat se winske binne.’
En ik frege oan ús mem wêrom’t se de earms om de beammen hinne sloech. En se sei, dat de beammen dan frucht drage soene, omdat se wisten dat ek sy winske wiene.
Ik moast fan har oeral oan rûke, omdat alles hearlik rûkte.
‘Mar hoe kin ik witte wat hearlik rûkt as ik noait wat rûkt ha wat nét hearlik rûkt?’ frege ik.
‘Om’t wy witte wat hearlik is,’ sei ús heit. ‘Wy kenne it gelok en dat leit hjir.’
‘Mar hoe witte jimme wat gelok is as jimme net witte wat ûngelok is?’
‘Freegje dat net,’ sei ús mem. ‘Wês lokkich, omdatst alles hast watsto dy mar winskje kinst.’
‘Mar as ik wat oars winskje?’ gie ik troch. ‘Bygelyks dat der ris wat bárt?’
‘Dat hat gjin doel,’ sei ús heit. ‘Wat bart bringt ellinde en ûngelok. Wy ha alles wat wy ús winskje kinne. En bûten alles is der allinne mar neat. Der is gjin reden om neat te winskjen, want dan winskest neat.’
‘Dus dit is alles en fierder is der neat?’
Doe fertelde ús heit dat de heiten fan heiten fan heiten fan heiten wat trochjûn hiene oer de Offreding. Dat dêrachter wêzens libben dy’t har eagen hiene dêr’t wy ús spienen en har mûle dêr’t wy ús nâle, dat dêr wêzens wennen dy’t raasden en inoar deasloegen.
Ik frege him wat razen wie.
‘Dat is net-winske lûd,’ sei er. ‘Dat is ûngelokkich lûd.’
It wie de earste en de lêste kear dat ik fan harren wat oer de Offreding hearde, mar yn myn tinzen bleau de Offreding oerein stean. Ik woe dêr mear fan witte, al wist ik dat ik dat net winskje moast.

Op in moarn naam ik in paad dat ik noch gjinien nimmen sjoen hie. It rûn dea. Mar ik woe fierder en wrotte my in paad tusken beammen troch dy’t hieltyd tichter opinoar stiene. Myn fuotten, dy’t sêfte grûn wend wiene, rûnen skrammen op fan ûnbekende toarnen, mar ik hold fol. Ik lei tûken yn de foarm fan in krús as beakens op ’e grûn om it paad werom fine te kinnen.
En ik ûntduts de Offreding, dy’t trije kear sa heech wie as myn lichem en oerwoekere troch wylde planten.
Omdat gjinien my hjir hearre koe, die ik de mûle sa wiid mooglik iepen en liet ik al myn siken ûntkomme, en nei it fiif kear besocht te hawwen, kaam der in hurd lûd nei bûten ta. Dit moast razen wêze, de klank fan it ûngelok.
Muoisum fûn ik de wei werom nei wêr’t de beammen frucht droegen en de sinne ús bleate lichems berikke koe en de fûgels in sêft sjongerich lûd hearre lieten.
Ik ferburch de skrammen op myn fuotten foar myn âlden, troch op ’e knibbels sitten te bliuwen oant it tsjuster wie.

De oare deis naam ik op ’e nij it paad dat ik sels makke hie tusken beammen, dy’t noait besnoeid wiene, oant ik by de Offreding oankaam. En wer oefene ik in skreau, dy’t rau klonk, mar my net ûngelokkich makke.
Fuort dêrnei hearde ik takjes kreakjen, yn it ritme fan fuotstappen dy’t tichterby kamen.
Ik seach in man op my ta kommen, in man dy’t syn jonge smelle liif bedutsen hie mei klean, dêr’t ik doe net fan wist dat dy broek en himd hieten. Syn eagen en mûle sieten yn syn gesicht.
Hy skrok doe’t er my seach. Ik skrok ek en luts daliks in pear grutte blêden fan de strûk dy’t it meast tichtby stie om myn neakenens te bedekken.
De man sei wat. Hy spruts in taal mei rûge rântsjes en kromlutsen klinkers, mar ik ferstie him, want syn taal like op dy fan my.
Hy sei dat er fan de oare kant fan de Offreding kaam wie.
Hy die syn himd út en ik seach dat syn spienen spienen wiene en syn nâle in nâle wie.
Ik bûgde my nei him oer en rûkte oan him.
Hy rûkte net ûngelokkich.
Hy frege hoe’t ik hjitte, mar ik hie gjin namme.
Doe neamde er syn eigen namme, dy’t te yngewikkeld wie om te ûnthâlden.
Ik frege oft er oaren deaslein hie.
Nee, nee, dat hie er net.
Ik frege oft er ûngelokkich wie.
Nee, nee, dat wie er net.
Hy sei dat nimmen ea oan dizze kant fan de Offreding west hie, omdat elkenien miende datst hjir fuort opfretten waardst.
‘Ik yt dy net op,’ sei ik.
‘No is der wat bard,’ sei ik.
Us heit en mem hiene útholden dat der mar better neat barre koe, omdat dat allinne mar ellinde jaan soe. Mar ik seach gjin ellinde. Ik seach immen mei in gesicht.

Ik fûn doe noch dat er mar better by de Offreding bliuwe koe. Ik soe him iten en drinken bringe, as er dat winske.
‘Ik wol neat leaver,’ sei er.
En sa wachte ik alle dagen oant ús heit oan ’e râne fan it groeisum gewaaks siet en ús mem al har omtinken oan de fruchtbeammen joech. Dan slûpte ik nei de man mei de namme en brocht him griente, fruit en wetter. Wy praten oer de iene en de oare kant fan de Offreding en wy harken nei elkoar.
Hy hie de klean útdien en ik ferburch myn lichem net langer achter blêdte. Wy ûndersochten inoar mei ús hannen en lippen en tonge. En ik besefte dat hy alles wie wat ik my winske.
Dêrom besleat ik him mei nei myn âlden ta te nimmen.
‘Ik ha him fûn,’ sei ik. ‘Hy is gelok. Hy rûkt hearlik. Hy is alles wat ik my mar winskje kin.’
Mar ús heit en mem seagen daliks dat er net by ús hearde.
Hy moast werom nei wêr’t er wei kaam, seine se. Hy soe ûngelok bringe. De planten soene fertoarkje, de beammen soene har ivige grien ferlieze en de fûgels soene begjinne te razen.

Ik haw myn âlden in tút jûn en bin mei de man werom nei de Offreding gien. Dêr hise er him yn ’e broek en luts er my syn himd oan. Hy joech my in namme en brocht my nei in smelle tunnel dy’t ûnder de Offreding troch rûn.
Swijend krûpte ik efter him oan nei de oare kant.
It wie dêr kâld, it hagele.
Wy sloegen in earm om elkoar hinne en dielden it beevjen.

Dit wil ik jullie vertellen. Dat ik opgroeide in een tuin die eindeloos leek, in een tuin waar alles uit de grond kwam wat we nodig hadden. De zon bescheen er onze blote lichamen tot de avond viel. Nooit was het er koud. We wasten ons in een heldere beek alsof we werden gedoopt. De enige dieren om ons heen waren kleurige vogels die een zacht zangerig geluid maakten en niet door ons werden opgegeten. Ik had een vader en een moeder die zeiden dat dit alles was wat een mens zich kon wensen.

Ik groeide op en kreeg borsten en stelde vragen.
Ik vroeg mijn moeder waarom we bloot liepen en geen naam hadden. En mijn moeder zei dat we onverbrekelijk leefden met alle anderen in onze immense tuin. Als ieder zijn eigen naam zou dragen, zou dat ons eenzaam maken.
Ik vroeg mijn vader waarom hij elke dag aan de rand van een veld zat waar gewassen opkwamen. En hij zei dat hij daar zat om de gewassen de grond uit te wensen.
‘Maar komen die dan niet vanzelf de grond uit?’ vroeg ik.
‘Nee,’ zei hij, ‘ze komen de grond uit omdat ze gewenst zijn.’
En ik vroeg aan mijn moeder waarom ze haar armen om de bomen heen sloeg. En ze zei dat de bomen dan vrucht zouden dragen, omdat ze wisten dat ook zij gewenst waren.
Ik moest van haar overal aan ruiken, omdat alles heerlijk rook.
‘Maar hoe kan ik weten wat heerlijk ruikt als ik nooit iets heb geroken wat níét heerlijk ruikt?’ vroeg ik.
‘Omdat wij weten wat heerlijk is,’ zei mijn vader. ‘Wij kennen het geluk en dat is hier.’
‘Maar hoe weten jullie wat geluk is als jullie niet weten wat óngeluk is?’
‘Vraag dat niet,’ zei mijn moeder. ‘Wees gelukkig, omdat je alles hebt wat je je kunt wensen.’
‘Maar als ik iets anders wens?’ ging ik door. ‘Bijvoorbeeld dat er iets gebéúrt?’
‘Dat heeft geen zin,’ zei mijn vader. ‘Iets wat gebeurt geeft ellende en ongeluk. We hebben alles wat we ons kunnen wensen. En buiten alles is er alleen niets. Er is geen reden om niets te wensen, want dan wens je niets.’
‘Dus dit is alles en verder is er niets?’
Toen vertelde mijn vader dat de vaders van vaders van vaders van vaders iets hadden doorgegeven over de Omheining. Dat daarachter wezens leefden die hun ogen hadden zitten waar wij onze tepels en hun mond waar wij onze navel, dat daar wezens woonden die schreeuwden en elkaar doodsloegen.
Ik vroeg hem wat schreeuwen was.
‘Dat is ongewenst geluid,’ zei hij. ‘Dat is ongelukkig geluid.’
Het was de eerste en de laatste keer dat ik van hen iets over de Omheining hoorde, maar de Omheining bleef in mijn gedachten overeind staan. Ik wilde er meer van weten, al wist ik dat ik dat niet moest wensen.

Op een morgen nam ik een pad dat ik nog niemand had zien nemen. Het liep dood. Maar ik wilde verder en baande mij een weg tussen bomen die almaar dichter op elkaar stonden. Mijn voeten, die zachte grond gewend waren, kregen schrammen van onbekende doornen, maar ik hield vol. Ik legde takken in kruisvorm als bakens op de grond om de weg terug te kunnen vinden.
En ik ontdekte de Omheining, die driemaal zo hoog was als mijn lichaam en overwoekerd door wilde planten.
Omdat niemand mij hier kon horen, opende ik mijn mond zo wijd mogelijk en liet ik al mijn adem ontsnappen, en na vijf keer proberen kwam er een hard geluid naar buiten. Dit moest schreeuwen zijn, de klank van het ongeluk.
Moeizaam vond ik mijn weg terug naar waar de bomen vrucht droegen en de zon bij onze blote lichamen kon komen en de vogels een zacht zangerig geluid lieten horen.
Ik verborg de schrammen aan mijn voeten voor mijn ouders, door op mijn knieën te blijven zitten tot het donker was.

De volgende dag nam ik weer het zelf gebaande pad tussen de ongetemde bomen, tot ik bij de Omheining aankwam. En weer oefende ik een schreeuw, die rauw klonk, maar me niet ongelukkig maakte.
Meteen daarna hoorde ik takjes kraken, met de regelmaat van naderende voetstappen.
Ik zag een man op mij toe lopen, een man die zijn jonge dunne lijf had bedekt met kleren, waarvan ik toen niet wist dat die broek en hemd heetten. Zijn ogen en mond zaten in zijn gezicht.
Hij schrok toen hij mij zag. Ik schrok ook en trok meteen een paar grote bladeren van de dichtstbijzijnde struik om mijn naaktheid te bedekken.
De man zei iets. Hij sprak een taal met ruwe randjes en kromgetrokken klinkers, maar ik verstond hem, want zijn taal leek op de mijne.
Hij zei dat hij van achter de Omheining was gekomen.
Hij trok zijn hemd uit en ik zag dat zijn tepels tepels waren en zijn navel een navel was.
Ik boog me naar hem toe en rook aan hem.
Hij rook niet ongelukkig.
Hij vroeg hoe ik heette, maar ik had geen naam.
Toen noemde hij zijn eigen naam, die te ingewikkeld was om te onthouden.
Ik vroeg of hij anderen had doodgeslagen.
Nee, nee, dat had hij niet.
Ik vroeg of hij ongelukkig was.
Nee, nee, dat was hij niet.
Hij zei dat niemand ooit aan deze kant van de Omheining was geweest, omdat iedereen geloofde dat je hier meteen werd opgegeten.
‘Ik eet je niet op,’ zei ik.
‘Nu is er iets gebeurd,’ zei ik.
Mijn ouders hadden beweerd dat er maar beter niets kon gebeuren, omdat dat alleen maar ellende zou geven. Maar ik zag geen ellende. Ik zag iemand met een gezicht.

Ik vond toen nog dat hij maar beter bij de Omheining kon blijven. Ik zou hem eten en drinken brengen, als hij dat wenste.
Ik wil niets liever, zei hij.
En zo wachtte ik elke dag tot mijn vader aan de rand van het groeizame zat en mijn moeder de vruchtbomen al haar aandacht gaf. Dan sloop ik naar de man met de naam en bracht hem groente, fruit en water. We spraken over de ene en de andere kant van de Omheining en we luisterden naar elkaar.
Hij had zijn kleren uitgetrokken en ik hield de bladeren niet meer voor mijn lichaam.
We onderzochten elkaar met onze handen en lippen en tong. En ik besefte dat hij alles was wat ik mij wenste.
Daarom besloot ik hem mee te nemen naar mijn ouders.
‘Ik heb hem gevonden,’ zei ik. ‘Hij is geluk. Hij ruikt heerlijk. Hij is alles wat ik mij kan wensen.’
Maar mijn ouders zagen meteen dat hij niet bij ons hoorde.
Hij moest terug naar waar hij vandaan kwam, zeiden ze. Hij zou ongeluk brengen. De planten zouden verdorren, de bomen zouden hun eeuwige groen verliezen en de vogels zouden gaan schreeuwen.

Ik heb mijn ouders een kus gegeven en ben met de man teruggegaan naar de Omheining. Daar hees hij zich in zijn broek en trok hij mij zijn hemd aan. Hij gaf me een naam en bracht me naar een smalle tunnel onder de Omheining.
Zwijgend kroop ik achter hem aan naar de andere kant.
Het was er koud, het hagelde.
We sloegen een arm om elkaar heen en deelden het beven.

‘Us bêd is in boat,’ sei ik tsjin him en kloppe de krommels fan ’e lekkens yn ’e see. Ik rekte my út en lei in kessen ûnder ’e holle. Lâns de rânen fan it plafond tekenen har donkere fochtplakken ôf. Op ’e tafel stienen trije oan ’e râne ta fulde jiskebakken. Myn fluwielreade jurk lei yn in string op myn burostoel. Ik rôle nei him ta en tearde myn skonken oer dy fan him. Syn gesicht sêft en glânzich fan ’e sliep. Hy lake even nei my en sleat doe syn eagen wer. Ik aaide syn hân, de ieren yn syn pols, de donkerbrune hierren. De wulving fan ’e spieren yn syn boppe-earm as in dún. As ik sa lyts wie as in lúsjefers, soe ik dêr strune, even rêste tsjin it helmgers yn syn earmsholte, de wrâld besjen fan syn skouderblêd ôf.

By myn hân balansearre in kopke kofje op ’e matras. Dêrneist in pûde mei twa tsiiscroissants. In reep sûkelade dy’t juster earne ûnder ús dekbêd weiwurden wie, fielde ik no yn in hokse prippen. Ik rikte, brokkele der in stikje ôf en iet. Dêrnei naam ik in slokje kofje en begûn te digerjen yn it boek dat ik út syn kast pakt hie. Machiavelli dizze kear, en as altyd jage ik mar sa’n bytsje troch de wurden hinne. Ik lies net écht, want as ik dat die, soe ik ôfreizgje nei in oare wrâld en sa dus út dizze keamer ferdwine.
Wat ik wêze woe wie de frou yn ’e keamerjas fan har leaf, de rein op it rút, de stilte, syn drûge, waarme fel, dat er gedachteleas ien fan myn boarsten aaie soe en dat De Krijgskunst moai kontrastearje soe mei myn sêfte mûle en lakte teanneils. Lêze is folle earder in idee as in middel, wat my oanbelanget.

De see om ús hinne klotste sêft, op strjitte hearde ik de bel fan in tram, wy koenen nearne hinne. Myn telefoan stie út, de net-iepene rekkeningen yn myn brievebus waaiden fuort, yn myn búk begûn it te sjongen, einlings.

As it song yn myn búk wie alles goed.

Ik skeukte tsjin him oan.

Hy beweegde.

Hy draaide fan my ôf, syn rêch treau tsjin myn earm, goed, dit mocht, faaks sliepte hy djipper, dan koe ik it boek tichtdwaan en tsjin him oan lizzen gean en dan soenen wy ús eagen pas iepen dwaan as de jûn al fallen wie. Inkeld mar de besoarger soe him dan even fan ’t bêd jeie om de tas mei butter chicken oan te nimmen en de boarden te pakken, sels dan soe ik even ûnrêstich wurde, sa wie it no ienris, ik soe mei de foet skaaie oant er weromkaam yn ’t bêd.

It skerm fan syn telefoan ljochte op. En doe gnyske er. Ik liet it boek op it dekbêd falle en besocht oer syn skouder hinne te sjen, mar hy kearde him alwer nei my ta en sei: ‘Ik moat daalk even wat ophelje yn west.’

Ik bleau sykheljen, wat yn west, okee, hoe fier fytsen wie dat? Fiif kilometer? Dan soe er mei in hiel soad gelok in heal oere fuort wêze. Miskien in oere. Dat wie lang, mar wol oer te kommen. As er weromkaam, soe ik de lekkens útkloppe, de jiskebakken lege, ús klean opteard, muzyk opset, myn hier opnij rommelich opstutsen en wyn skonken hawwe yn ’e glêzen op it nachtkastke. Dan hoegde er allinnich de broek noch mar út te dwaan en neist my kommen te lizzen en soarge ik derfoar dat er samar wer ôfdriuwe soe, tegearre mei my, dêr gienen wy, ik soe sa hurd peddelje dat de kust yn in omsjoch út it sicht wêze soe. En dan koe it liet opnij begjinne.

‘O ja, en jûn komt Eddy by my te iten,’ sei er.

Myn fingers ferkrampen, de siken skeaten my omheech.
‘Hiest dat net even sizze kinnen?’ frege ik, mei meskes yn myn lûd. Ik klaude mei beide hannen yn it ûnderlekken.
‘Ah nee, begjin no net wer,’ sei er, hiel sunich.
‘Mar ik bin hartstikke wurch,’ sei ik. ‘En juster seist noch dat wy in rêstich wykein hawwe soenen.’ Ik sloech it dekbêd om my hinne, strak, oant myn kin.
‘Ik snap it, leave. Dat jout dochs neat. Oars bliuwst dochs gewoan lekker thús?’ Hy kaam oerein en lei syn hân op myn skonk. Ik luts ’m gau fuort.
Allinnich thús, neat ite, net sliepe kinne, de tiid traach en leech, myn fel kâld en myn soargen om jild en wurk as iisskossen yn in swarte oseaan.
‘Ik fiel my hielendal net goed,’ jammere ik no, en gie oerein sitten.
‘Ik sjoch dy moarn dochs wer,’ besocht er. ‘Gean oars gewoan lekker sliepen.’ Hy kaam oerein. Ik moast parsje, mar de triennen kamen, en doe’t dy ienkear oer myn wangen rôlen, waarden se ek hieltyd echter. It fertriet kaam efter it wetter oan, oant it my oerstjalpe en ik allinnich noch mar heale sinnen útstate. ‘Mar ik ha … ik bin … wêrom wolsto net?’ Ik hearde hoe dierlik oft ik klonk, tusken de wurden troch, leech en âljend, mar dat wie krekt goed, ik moast der gjin twivel oer bestean litte dat hy net fuortgean koe. Wy moasten op dit stuit hjir bliuwe, oars kaam neat ea wer goed.

Hy siet mei krombûgde rêch op ’e râne fan it bêd en die swijend de skuon oan. Doe gie er oerein, pakte syn jas fan ’e stoel en rûn nei de doar. Ik rôle fan it bêd, krûpte oer de flier, pakte de bokse fan syn broek. Hy bleau rinnen. Yn in opstiging biet ik him yn it ankel en liet fluch los. Dit wie net handich. Mar hy stie al stil, beferzen like it wol.
‘Au,’ sei er stadich. Ik seach nei him op, besocht oerein te klauwen om myn earms om him hinne te slaan. Ik moast sizze dat it my spiet, noch hurder gûle, wy soenen deroer prate, hoe koe it dochs safier komme, ik soe him stadich wer werom lokje nei it bêd, ik soe lyts wêze, mei in benaud stimke en senuweftige hânbewegings, hy soe foarsichtich myn hier streakje, syn skuon útdwaan, neist my krûpe en dan begûn myn búk súntsjeswei wer te sjongen. It liet soe dizze kear noch moaier wêze, want hy soe it wol út syn holle litte om my yn dizze tastân noch allinnich te litten.

‘En no is it klear,’ sei er.

Hy treau my werom op it bêd en ear’t ik derôf komme koe om him werom te heljen, sloech de foardoar ticht.

Ik bin hiel lang binnen bleaun. Ik iet fan itselde board, sliepte as it ljocht wie, hie kâlde fuotten en fet hier. Myn lekkens stiene stiif fan ’e smoargens, myn liif wie grau, op myn flier plakte in koeke fan itensresten en sigarettepeuken, de fochtplakken groeiden grillich troch oant op ’e muorren en de lucht hong blau troch alle stof en reek yn ’e keamer.
De see hie my fûn, ik libbe op in wrak, skarreljend tusken wiet, stikkenslein hout. Oprôle kaam ik myn dagen troch, deastil fan binnen, wachtsjend.

Oant ik op in dei samar de gerdinen iepenluts, it wetter brûkte om alle oankoeke smoargens út ’e plinten te weakjen, mysels skrobbe en it hier ôfknipte oant boppe de earen, út it rút hong om de lucht fan ’e strjitte op te snuven, de trep ôfgie nei ûnderen, de stoeptegels ûnder myn skuon fielde, in croissant kocht by de bakker, yn de tram stapte, lâns huzen en minsken flitste, it park yn rûn dêr’t de kastanjebeammen bloeiden, begearich in boek lies, wyn dronk mei freonen dy’t ik sêft yn harren earms knypte, in foarstelling besocht dêr’t ik om gûle moast sûnder dat ik it fernaam, sliepte sûnder pine, iet sûnder pine, in swarte wollen jurk kocht dêr’t ik my waarm en sêft yn fielde.

En doe kaam ik him tsjin. Hy seach my rinnen, myn jongeshier en myn ljochte rêchtas, myn blik op ’e beammen en myn dûnsjende fingers, myn oanstriid om nimmen echt oan te sjen, om’t ik it al sa drok hie mei mysels. Ik begryp dat hy ôfgryslik fereale op my waard.

Wy kamen byinoar, mar hieltyd gie ik nei hûs as wy lang yn bêd leinen. En hieltyd ieten wy bûten, yn restaurants, mar soms ek yn tunen en portiken. En soms belle ik him dagen net, mar sûnder selsferwyt of strategy, en as wy dan wer wol mei-inoar praten, gychelen wy om hoe’t ús stimmen klonken. En sa gienen wy fierder, sa moast dochs it libben wêze, tocht ik. Dit wie wat se bedoelden, as se oer folsleinens praten.

En op in sneintemoarn leinen wy yn bêd, de sinne skynde troch de ruten, hy rekke myn sliep oan, hoeden mei twa fingers. Ik kearde my ôf, woe it bêd út stappe, der wachte ien op my mei wa’t ik kofjedrinke soe.
En doe sei er: ‘Bliuw no.’ En luts my nei him ta. Hy seach my oan, fan hiel tichtby, mei in tear yn ’e foarholle, en dêr kaam it. Efter my swolde in weach oan, hiel heech. Hy drige oer my hinne te stoarten. Ik dûkte by him wei, hy lei in earm my hinne en treau myn holle tsjin syn boarst. ‘Ja, bliuw mar hjir,’ sei er.

En yn my, hiel leech yn my, begûn it te sjongen.

‘Ons bed is een boot,’ zei ik tegen hem en klopte de kruimels van de lakens in de zee.
Ik rekte me uit en legde een kussen onder mijn hoofd. Langs de randen van het plafond tekenden zich donkere vochtplekken zich af. Op de tafel stonden drie tot de rand gevulde asbakken. Mijn fluweelrode jurk lag in een knot op mijn bureaustoel. Ik rolde naar hem toe en vouwde mijn been over die van hem. Zijn gezicht zacht en mollig van de slaap. Hij lachte even naar me en sloot toen zijn ogen weer. Ik aaide zijn hand, de aderen in zijn pols, de donkerbruine haren. De welving van de spieren in zijn bovenarm als een duin. Als ik zo klein was als een lucifer zou ik daar struinen, even rusten tegen het helmgras onder zijn oksel, de wereld bezien vanaf zijn schouderblad.

Bij mijn hand balanceerde een kopje koffie op het matras. Daarnaast een zak met twee kaascroissants. Een reep chocola die gisteren ergens onder ons dekbed verdwenen was, voelde ik nu in een knieholte prikken. Ik reikte, brokkelde er een stukje van af en at. Daarna nam ik een slokje koffie en begon te turen in het boek dat ik uit zijn kast had gepakt. Machiavelli deze keer, en zoals altijd joeg ik maar zo’n beetje door de woorden heen. Ik las niet écht, want als ik dat deed zou ik naar een andere wereld vertrekken en zo dus uit deze kamer verdwijnen.
Wat ik wilde zijn was de vrouw in de kamerjas van haar lief, de regen op het raam, de stilte, zijn droge, warme huid, dat hij gedachteloos een van mijn borsten zou aaien en dat De Krijgskunst mooi zou contrasteren met mijn zachte mond en gelakte teennagels. Lezen is veel eerder een idee dan een middel, wat mij betreft.

De zee om ons heen klotste zachtjes, op straat hoorde ik de bel van een tram, we konden nergens heen. Mijn telefoon stond uit, de ongeopende rekeningen in mijn brievenbus woeien weg, in mijn buik ging het zingen, eindelijk.

Als het zong in mijn buik was alles goed.

Ik schurkte tegen hem aan.

Hij bewoog.

Hij draaide van me weg, zijn rug duwde tegen mijn arm, goed, dit mocht, misschien sliep hij dieper, dan kon ik het boek dichtdoen en tegen hem aan gaan liggen en dan zouden we pas onze ogen openen als de avond al gevallen was. Slechts de bezorger zou hem dan even uit bed jagen om de tas met butter chicken aan te nemen en de borden te pakken, zelfs dan zou ik even onrustig worden, zo was het nu eenmaal, ik zou met mijn voet jutteren tot hij terug in bed kwam.

Het scherm van zijn telefoon lichtte op. En toen grinnikte hij. Ik liet het boek op het dekbed vallen en probeerde over zijn schouder heen te kijken, maar hij draaide alweer naar me toe en zei: ‘Ik moet zo even iets ophalen in west.’

Ik bleef ademen, iets in west, oké, hoe ver was dat fietsen? Vijf kilometer? Dan zou hij met heel veel geluk een half uur weg zijn. Misschien een uur. Dat was lang, maar niet onoverkomelijk. Als hij terugkwam had ik de lakens uitgeklopt, de asbakken leeggegooid, onze kleding opgevouwen, muziek opgezet, mijn haar opnieuw rommelig omhooggestoken en wijn in de glazen op het nachtkastje geschonken. Dan hoefde hij alleen nog maar zijn broek uit te doen en naast me komen liggen en zorgde ik ervoor dat hij zo weer af zou drijven, samen met mij, daar gingen we, ik zou zo hard peddelen dat de kust binnen een mum van tijd uit zicht zou zijn. En dan kon het lied weer beginnen.

‘Oh ja, en vanavond komt Eddy bij me eten,’ zei hij.

Mijn vingers verkrampten, mijn adem schoot omhoog.
‘Had je dat niet even kunnen zeggen?’ zei ik, met mesjes in mijn stem. Ik klauwde met beide handen in het hoeslaken.
‘Ah nee, begin nou niet weer,’ zei hij, heel zachtjes.
‘Maar ik ben hartstikke moe,’ zei ik. ‘En gisteren zei je nog dat we een rustig weekeinde gingen hebben.’ Ik sloeg het dekbed om me heen, strak, tot aan mijn kin.
‘Ik snap het, lief. Dat geeft toch niks. Anders blijf je toch gewoon lekker thuis?’ Hij kwam overeind en legde zijn hand op mijn been. Ik trok ’m snel weg.
Alleen thuis, niets eten, niet kunnen slapen, de tijd traag en leeg, mijn huid koud en mijn zorgen om geld en werk als ijsschotsen in een zwarte oceaan.
‘Ik voel me helemaal niet goed,’ jammerde ik nu, en ging overeind zitten.
‘Ik zie je morgen toch weer,’ probeerde hij. ‘Ga gewoon lekker slapen anders.’ Hij kwam overeind. Ik moest persen, maar de tranen kwamen, en toen ze eenmaal over mijn wangen rolden, werden ze ook steeds echter. Het verdriet kwam achter het water aan, tot het me overstelpte en ik alleen nog maar halve zinnen uitstootte.
‘Maar ik heb … ik ben … waarom wil jij niet.’ Ik hoorde hoe dierlijk ik tussen de woorden door klonk, laag en loeiend, maar dat was juist goed, ik moest er geen twijfel over laten bestaan dat hij niet kon vertrekken. We moesten op dit moment hier blijven, anders kwam niets ooit meer goed.

Hij zat met gekromde rug op de rand van het bed en trok zijn schoenen zwijgend aan. Toen stond hij op, pakte zijn jas van de stoel en liep naar de deur. Ik rolde van het bed af, kroop over de vloer, pakte de pijp van zijn broek. Hij bleef lopen. Ik beet in een opwelling in zijn enkel en liet snel los. Dit was niet slim. Maar hij stond al stil, bevroren leek het.
‘Au,’ zei hij traag. Ik keek naar hem op, probeerde overeind te krabbelen om mijn armen om hem heen te slaan. Ik moest sorry zeggen, nog harder huilen, we zouden er over praten, hoe kon het toch zover komen, ik zou hem langzaam weer terug naar bed lokken, ik zou klein zijn, met een bang stemmetje en zenuwachtige handgebaren, hij zou voorzichtig mijn haar strelen, zijn schoenen uit doen, naast me kruipen en dan ging mijn buik zachtjesaan weer zingen. Het lied zou deze keer nog mooier zijn, want hij zou het wel uit zijn hoofd laten om me nog alleen te laten in deze toestand.

‘En nu is het klaar,’ zei hij.

Hij duwde me terug het bed op en voordat ik ervan af kon komen om hem terug te halen, sloeg de voordeur dicht.

Ik ben heel lang binnengebleven. Ik at van hetzelfde bord, sliep als het licht was, had koude voeten en vette haren. Mijn lakens stonden stijf van het vuil, mijn lijf was grauw, op mijn vloer plakte een koek van etensresten en sigarettenpeuken, de vochtplekken groeiden grillig door tot op mijn muren en de lucht hing blauw door alle stof en rook in de kamer.
De zee had me gevonden, ik leefde op een wrak, scharrelend tussen nat, kapotgeslagen hout. Opgekruld kwam ik mijn dagen door, doodstil vanbinnen, wachtend.

Tot ik zomaar op een dag de gordijnen opentrok, het water gebruikte om al het aangekoekte vuil uit mijn plinten te weken, mezelf schrobde en mijn haar afknipte tot boven mijn oren, uit mijn raam hing om de lucht van de straat op te snuiven, de trap af ging naar beneden, de stoeptegels onder mijn schoenen voelde, een croissant kocht bij de bakker, de tram in stapte, langs huizen en mensen flitste, het park in liep waar de kastanjebomen bloeiden, gretig een boek las, wijn dronk met vrienden die ik zachtjes in hun arm kneep, een voorstelling bezocht waar ik om moest huilen zonder dat ik het merkte, sliep zonder pijn, at zonder pijn, een zwarte wollen jurk kocht waar ik me warm en zacht in voelde.

En toen kwam ik hem tegen. Hij zag me lopen, mijn jongenshaar en mijn lichte rugzak, mijn blik op de bomen en mijn dansende vingers, mijn neiging om niemand echt aan te kijken, omdat ik het al zo druk had met mezelf. Ik begrijp dat hij verschrikkelijk verliefd op me werd.

We kwamen samen, maar steeds ging ik naar huis als we lang in bed lagen. En steeds aten we buiten, in restaurants, maar soms ook in tuinen en portieken. En soms belde ik hem dagen niet, maar zonder wroeging of strategie, en als we elkaar dan weer wel spraken, giechelden we om hoe onze stemmen klonken. En zo gingen we voort, zo moest toch het leven zijn, dacht ik. Dit was wat ze bedoelden, als ze over volmaaktheid spraken.

En op een zondagmorgen lagen we in bed, de zon scheen door de ramen, hij raakte mijn slaap aan, zachtjes met twee vingers. Ik draaide me af, wilde uit het bed stappen, er wachtte iemand op me met wie ik een koffie zou drinken.
En toen zei hij: ‘Blijf nou.’ En trok me naar zich toe. Hij keek me aan, van heel dichtbij, met een frons, en daar kwam het. Achter me zwol een golf aan, heel hoog. Hij dreigde over me heen te storten. Ik dook bij hem weg, hij legde een arm om me heen en duwde mijn hoofd tegen zijn borst. ‘Ja, blijf maar hier,’ zei hij.

En in me, heel laag in me, begon het te zingen.

Begjin jierren tachtich naam ús heit ús mei de hiele húshâlding mei nei Kalifornië, dêr’t er in beurs krigen hie foar ymmunologysk ûndersyk. Foar him betsjutte dat tusken fjouwer muorren sitte mei syn elektroanemikroskopen, testbuiskes, weefselmeunsters, spanningen tusken kollega’s en kuiers troch stille gongen mei linoaleumflierren. Foar my en myn suske wiene it wynderige wiken fol mei sinneskyn, koarte broeken, T-shirts, skoalle en, ûnder it altyd weitsjende each fan ús mem, hiele middeis yn swimbaden, op strannen en op roltsjeredens. It wie net sasear in kultuerskok as wol ‘O echt, moatte wy dit?’ foar twa bern út Nij-Seelân, oftewol Aotearoa, dêr’t wy yn Christchurch op it Sudereilân leard hiene hoe’t it fielt as dyn lippen blau binne fan ’e kjeld, hoe’t huverige kielen praten op ’e azem fan ’e iisdraak en winterske dagen de fuotpaden oerdutsen mei it gefaarlike flues fan ’e froast.
Yn ús troch de sinne oerkoepele wrâld, alle kearen as ús mem in ôfspraak hie of der heechnedich efkes tuskenút moast, brochten wy in besite oan ús heit syn wurkplak. Hy spruts de namme dêrfan altyd út mei in begearige urginsje en spansearre dêr fierstentefolle tiid – as wie er der op in gefaarlike wize troch fassinearre. (Hy like net te fernimmen dat syn ôfwêzigens de lucht en it ljocht, ja sels it ferstriken fan de tiid yn ús húshâlding beynfloede. Ik sjoch werom en it heucht my hoe’t, yn de rin fan ’e moannen, wy trijen ús dagen hieltyd hoedener trochbrochten as hy der net wie. As hy wol thús wie, dijden de romten út, ljochten de muorren op en buorrelen de luchtstreamen yn ús keamers einlings wer fan it laitsjen.) As bern wiene wy lykwols absolút net ûnder de yndruk fan ús heit syn wurkplak, en wy hiene der in hekel oan dat wy dêr mei nei hinne sleept waarden. Wat wiene dêr mar in bytsje kleurpotleaden en se hiene net iens moai stevich tekenpapier! Fan dy blokkedoasachtige wite gebouwen krigen wy de monogrome blues.
Mar út dat oarde folboud mei kubussen kamen ek nuvere of ûnferwachte gasten by ús thús. Op in jûn wie it ús heit sels, dy’t betiid thúskaam, bleek, trystich, en op in frjemde manier kaam er ús net fertroud foar. Hy skynde benammen fan ’t sintrum te wêzen omdat in laboratoarium yn ’e buert begûn wie mei proeven op ‘in skattich lyts slingeraapke’. Wy koene der mei ús ferstân net by. Wat rotten en kninen oanbelanget wie er der al yn slagge om de molke fan minsklikens opdrûgje te litten: hy liet se ynsliepe om dêrnei har bûntfeltsjes iepen te ritsen en har nieren yn plakjes te snijen foar weefselûndersyk. As wy fregen wêrom’t er de kninen deameitsje moast, sei er: ‘It kin wêze dat it siken yn de takomst helpe sil.’ En dan, op dat ferfelende diapresintaasjetoantsje, dat er altyd opsette as er lêzingen joech: ‘Wy moatte ús bydrage leverje oan de foarútgong fan it minsklike stribjen, miskien sels in takomstige Mozart of in Katherine Mansfield foar sykten bewarje…’
‘Stribjen…’ Hy brûkte it Ingelske wurd endeavour, mar de iennichste Endeavour dy’t ik koe, wie in skip dat sa hiet en dat thús yn Nij-Seelân op in muntstik fan fyftich sinten stie. Ik tocht: reizgje mei sa’n skip, dat sjit ek net op as der allegearre sike minsken oan board binne. Mar doe realisearre ik my datst yn ús tiid ek mei it fleantúch kinst, sa’t wy dien hiene… dat ik hold dermei op it krioelen fan myn fragen te folgjen. It wie as rekken dy yn ’e knoop, as de toutsjes fan goedkeape jojo’s.
Wat ik wol trochhie wie dat it slingeraapke mei syn oandwaanlike snútsje ús heit oerstjoer makke hie. Net lang nei de dei dat er betiid thúskommen wie, moast er ús yn it wykein ris mei nei syn wurk ta nimme, en dat makke dat wy troch de ôfdieling mei de bistekoaien kamen. Us heit jage ús hastich by it krappe kouke lâns dêr’t it aapke oan in soarte fan pappegaaieskommeltsje hong. Heit seach ús oan mei in gesicht dêr’t in soarte fan skeind ferantwurdlikheidsgefoel op te lêzen stie, as frege er ús wat, dat er nimmen oars yn it gebou streekrjocht freegje koe.
Ik wit net krekt hoe’t it fierder ôfrûn mei dat meagere, boartlike slingeraapke mei syn fine, skearde kopke en ûntrêstigjend optimistyske eachjes. Mar nei syn ferdwining begûn ús heit syn proefdieren yn feilichheid te bringen en mei nei hûs ta te nimmen. Ien kear hiene wy it gelok dat it in knyn wie, net sa’n witenien mei pisplakken op syn poatsjes, lykas yn it lab, mar in prachtige, fokskleurige reade nij-seelanner, dy’t ús mem Erik neamde, nei Erik de Noarman. Erik de Reade rammele suver mei syn poaten fan ekstaze as wy mei him troch de achtertún paradearren, oan in toutsje – myn suske en ik beide yn ljochte katoenen simmerjurkjes, mei bleke streekjes yn it hier fan it gloar yn it swimbad – en wy laitsjend syn kaprioalen neibouden, fan dy fleurige komike hinne-en-wer-spronkjes op de gersstoppels.
In oare kear kaam ús heit yn it wykein mei twa kikkerts oansetten. Myn suske en ik brûsden fan opwining, want wy sieten noch midden yn ’e ferhalen oer prinsessen en gouden ballen, oer Kermit fan De Muppets, Podde fan slot Paddenburg of Jeremias Fisker, de gentleman-kikker, elegant klaaid yn syn fjoerreade flipjas wylst hy der yn syn provisykeamer in wetterballet fan makke. Wy wiene fêstbesletten om de natuerwittenskip út te daagjen en de barriêre tusken de soarten te trochbrekken troch yn petear te gean mei dy lytse blêdgriene kobolden. Wy praten tsjin har mei buorreljende wetterstimkes. Wy liezen har emoasjes ôf oan har opsette kieltsjes, as se slokkend besochten har finzenskip ûnder wurden te bringen.
Us mem makke in ymprovisearre terrarium. Se spande plestik foly – mei de nulle hie se dêr luchtgatsjes yn makke – oer in amer mei gers, takjes, bledsjes en wetter, om de kikkerts tydlik yn ûnder te bringen, oant wy in bettere behuzing foar har fûn hiene. Myn suske en ik fantasearren dat wy in paleis foar har meitsje soene en dwaan soene as wiene sy kroanprinzen.
Al siet de foly de oaremoarns noch strak om ’e amer, bliken die dat de kikkerts útnaaid wiene. Us loftkastielen wiene sa abrupt en deugdlik sloopt dat der neffens my fan ûnoantaastbere natuerwetten sprake wêze moast. Koene kikkerts ûnder bepaalde omstannichheden miskien ferdampe? Wurke it lab oan teleportaasje? (‘Blaze kikkerts harsels op?’ grapket myn dochter as ik har oer it mystearje fertel.)
Oare húsdieren ûntrêstigen ús noch mear as dy ferdwinende kikkerts, hoewol net om deselde reden as dy dy’t my tsjintwurdich soargen jout. Op in jûn brocht ús heit twaentritich radio-aktive wettersalamanders fan in lab yn ’e omkriten mei nei hûs ta. Wy hiene der in ôfgriis fan en wiene dêr tagelyk troch fassinearre. Se hiene de kleur fan bloeiende grienwieren – de gefaarlike soarte dy’t as in fata morgana bern sa ferrifelet dat sy oer wat in grut grien gersfjild liket rinne en dan al gau troch it fiverwetter oerspield reitsje. Hoe faak as wy it wetter yn har akwarium ek ferfarsken, de salamanders bleaune in nuvere rook ôfjaan, wat dompichs en sâltichs, as fan rotsjende planten, of fan it grientelaad yn ’e iiskast dêr’t it lêste bytsje spinaazje te lang yn lein hie. Guon salamanders misten poatsjes of sels har sturt. De strielingseksperiminten yn it lab wiene bedoeld om te sjen yn hoefier at de bisten by steat wiene de missende lidden wer oangroeie te litten, in eigenskip dy’t, nei útputtend ûndersyk, in revolúsje ta stân bringe soe yn de behanneling fan amputaasjes by minsken.
Alle dagen op ’e nij, ien foar ien, fûnen we deade salamanders yn harren krappe bak. Us mem, myn suske en ik skepten om bar de lykjes op mei in leppel, dêr’t soms in triuwke fan in pink by nedich wie om se teplak te krijen. Dêrnei wie it: ‘Farwol, lid fan ús salamanderfamylje,’ en spielden we se troch it húske. Us mem makke grapkes oer krokodillen yn it rioel dy’t fan radio-aktive hapkes smikkelen en mutearren yn superbisten. Wy diene ús uterste bêst om har net te leauwen, wat dreech wie, sjoen it ferhaal dat it sjoernaal dy dagen brocht. In slang by ús yn ’e buert, dy’t as húsdier holden waard, wie ûntkaam en hie de hamster fan in jonkje opiten. Der ferskynden bylden op it nijs fan in pyton dy’t stevich om in boppegrûnske telefoantried kronkele siet – foar ús wie it mar al te oannimlik dat it bûtenwenstige en it deistige nei elkoar ta skowe kinne, benearjend yn har kâlde, en tagelyk nonsjalante omearming.
Letter, as folwoeksene, fertelde ik it ferhaal oer de deade salamanders sa út en troch op feestjes. In ferhaal dêr’t it sintrale gegeven tagelyk de klû fan wie. De fertelling fielde altyd wat slop oan, omdat it as in nachtkearske útgie, tink ik. Dy earme salamanders wiene mei nukleêr materiaal behannele, se gongen dea, dat wie de ein fan in flauwe mop. As hold ik my mei opsetsin dôf en blyn foar de elektrisearjende tentakels fan it fantastyske en frjemde. Miskien wie it sels wol in blyk fan neilittichheid, fan apaty, dat ik my net earder ôffrege hie wat de bykommende risiko’s wêze koene, dat ik dêr no pas by stilstean, nei’t wy alle marteljende ûndersiken en medyske ellinde trochstien ha, no’t ús dochter hielendal opknapt liket te wêzen.
Ik tink dat der sûnder dat ûngemak nea reden west ha soe om te tinken yn termen fan neisleep, bywurkingen, kontrayndikaasjes, wurden dy’t ik earder opfong hie, útsprutsen mei de profesjonele telefoanstim fan ús heit, mar dêr’t ik him net mear nei freegje kin no’t er der net mear is.
Sûnder dat ûngelok wiene dy salamanders nei alle gedachten allinnich mar in bizarre, sâltleaze anekdoate bleaun.
Doe’t Alisha, ús dochter, tsien wie, rekke har hân beknypt tusken in swiere stielen brândoar dy’t in jonkje op skoalle by ûngelok tichtsmiet. (Sels no’t ik dit tikje wurd ik licht yn ’e holle, dwyl.) Alisha’s pink wie sa ferskriklik skeind dat dy net te rêden foel. We wiene fansels siik fan ellinde. Alisha spile bjusterbaarlik firtuoas piano. Har ekspressiviteit en lichtens fan toets wiene boppenatuerlik folwoeksen, hielendal ast betinkst dat noch har heit noch iksels oanlis foar it bespyljen fan muzykynstruminten ha. (Hoewol’t ik yn it skoalkoar graach popsongs kweelje mocht, of gitaarspylje, of sjonge, tegearre mei ús heit, op dy seldsume wykeinen dat hy en ús mem ús meinamen nei it strân, de auto oer de sneldyk fleanend as waard er oandreaun troch de opswypkjende muzyk op ’e radio.)
Nettsjinsteande ús noed en soarch yn it earstoan hiele Alisha’s wûne bysûnder fluch. De kruks sit him hjir yn it wurd bysûnder. Der groeiden nammentlik twa nije fingers út ’e sjirurgyske wûne. Mike, myn man, seit dat ik oerdriuw en spûken sjoch as ik sis dat dy fingers de griene glâns fan rivierwier hiene. By heech en by leech hâldt er út dat de nije hûd fan in etearyske trochsichtichheid west ha moat foardat dy sterker en steviger wurde soe.
Do kenst grif wol it klisjee fan dat bern sa wreed wêze kinne. Us earste reaksje op de pynlike kommentaren fan Alisha’s klasgenoaten oer har ‘duvelske klau’ wie dat de sjirurch dy ekstra finger amputearje moatte soe, prestissimo, sa gau mooglik. Mar Alisha sels wie de earste dy’t protestearre. ‘En wat as it nochris bart? Dat der wer twa fingers oangroeie, of sels noch mear?’ Dagen oanien fierden we beladen, surreële diskusjes, mar úteinlik waarden Mike en ik it iens dat wy wat earder in wûne west hie gewurde litte moasten.
In oare, yn it begjin ûntrêstende, ûntwikkeling wie dat Alisha, doe’t har hân hielendal genêzen wie, sa mooglik nóch better piano spile as foar dy tiid. Sels no noch, no’t ik dit skriuw, begryp ik neat fan myn eigen ûngerêstens. Mooglik wie it de twongen refalidaasje dy’t har in gefoel fan urginsje joech, en in earnstiger beretttens om te oefenjen en te repetearjen sadree’t se frij fan pine wie, de sûplesse yn har hân werom wie en sy dêr wer kontrôle oer hie. Miskien is elke foarsprong dy’t in finger tefolle jout niks ûnnatuerliker as, sis, in bern yn ’e hegedrukpanne grutbringe, dêr’t se twongen wurde lessen te folgjen en oefeningen te dwaan dêr’t se út harsels wei noait de yntrinsike motivaasje ta ha soene. Is it ûnnatuerliker as de atleet dy’t proteïne shakes drinkt om syn spiermassa op te bouwen? Is it slimmer as it bedroch fan it fotomodel dat har hier fervet, op dieet is of yn botox ynvestearret?
Ik fielde oars neat as ferromming doe’t wy ús realisearren dat, doe’t it Alisha slagge wie de ûntmoedigjende mutaasje ta in foardiel om te tearen, it dien wie mei de pesterijen op it skoalleplein. It wie as erkenden har klasgenoaten har bekwamens, en wiene se op in soarte fan tribale of kollegiale wize grutsk op har yn stee fan jaloersk.
Ik bin derfan oertsjûge dat de ein fan dy pesterijen ek in fertsjinste wie fan de skoalle. De leararen joegen stipe op ’e eftergrûn: se namen de pestkoppen apart, laten har oandacht ôf mei oare aktiviteiten en lieten Alisha op inkelde benefytkonserten optrede, sûnder iepenlik de oandacht te fêstigjen op har … Tsja, wat is eins it tsjinoerstelde fan ynfaliditeit? Xtra-faliditeit? Dêrnei waard se foar de hiele skoalle in soarte fan kult-stjer, sokssawat as de heldinne yn in glossy remake fan ien as oare sciencefiction-klassiker. En dat sis ik sûnder irony, echt wier, earder mei ûnwisse ferwûndering oer har fearkrêft.
Ik hear har no, op ’e piano yn ’e sitkeamer. (Dy ha wy liend fan in freon fan Mike, dy’t sei dat er it fertsjinne om brûkt te wurden troch in natuertalint mei wiere passy: altyd as er der sels op besocht te spyljen fielde er him ‘ûnbehelplik en bespotlik’.)
Alisha is foar in skoftke ôfstapt fan de toanljedders en klassike stikken dy’t se ynstudearret foar har eksamens foar Trinity College. Se pielt wat om mei in âld nûmer fan Paul McCartney dat se ûntduts op 200 More Top Songs. De melody ferglidet fan ûnskuldich nei desoriïntearjend, suver benearjend hoekich. Miskien bringt it my mear út it lykwicht as nedich is. Us heit song it faak doe’t wy noch yn Kalifornië wennen, foardat we nei Nij-Seelân weromkamen en ferhuzen nei de klamme heuvels fan Te Whanganui-a-Tara, oftewol Wellington, dêr’t de poalwyn troch alle klean hinne giet, en jin like gek makket as de earme âlde Kening Lear op ’e heide. It lân dêr’t ús âlden lang om let útinoar gongen, om’t ús heit eins mei syn wurk troud wie, it lân dêr’t er te jong kaam te ferstjerren en safolle geheimen, ferhalen en ûnbeantwurde fragen mei it grêf yn naam. Sa’t alle âlden dogge, nim ik oan, as se dy achterlitte.
De fragen lykje hieltyd mar wer de kop op te stekken: fan simpele oant wanhopige. Wat barde der eins echt mei it mankelike slingeraapke? Hasto mei ús mem dy kikkerts sels loslitten? Wisto dat der in groede op dyn hertspier siet? Wist datst eardere, myldere, hertoanfallen hân hiest en hast derfoar keazen om ús dat net te fertellen? Of wiest bang om it te ûnderkennen, ek nei dysels ta? Hat it it wurdich west, al dy jierren fan hurd wurkjen, dy’t dyn houlik stikkenmakken en dyn sûnens skea diene? Hast oait bernsbern ha wollen? En dy geheimsinnige, doeme amfibyske húsdieren… hast oait ek mar wat witten fan mooglike effekten op lettere generaasjes…? Kinst dyn pakesizzer sjen? Kinst har sjen?
Under Alisha’s toetsoanslach riigje de koele triedden fan McCartney’s song har troch it stille hûs. Se hat der gjin weet fan dat de pake, dy’t sy nea kend hat, it op syn stereo-ynstallaasje draaide en besocht de hege toanen te heljen as it op ’e radio wie. Ik leau net dat it nostalgy is wat my it gefoel jout dat de melody en de akkoarden wat oars betsjutte, ien as oare komplekse koade binne, dy’t dreech te ûntsiferjen is. Der is wat mei de tekst, mei ‘when you will see me’, mei ‘glueing my fingers together’, ‘my salamander’, ‘a song with a point’, dat giet oer ‘getting closer’.
Hoe kin in simpele sjongtekst sokke tsjinstellingen sa behindich byinoar bringe? Ik kin mar net útmeitsje oft de sterkste tried fan de song spand stiet fan tsjustere foartekens of lichtsjes sweeft mei in gouden, dryst gefoel fan freugde, fan ferromming.

(It ferhaal ‘My salamander’ komt út The Pink Jumpsuit: Short fictions, tall truths fan Emma Neale, útjûn troch Quentin Wilson Publishing, Aotearoa New Zealand.
De song dêr’t nei ferwiisd en út sitearre wurdt is ‘Getting Closer’ (1979) fan Wings, skreaun troch Paul McCartney.)

Begin jaren tachtig nam mijn vader ons met het hele gezin mee naar Californië, waar hij een beurs had gekregen voor immunologisch onderzoek. Voor hem betekende dat tussen vier muren zitten met zijn elektronenmicroscopen, testbuisjes, weefselmonsters, gedoe met collega’s en wandelen door stille gangen over linoleumvloeren. Voor mij en mijn zusje betekende het weken vol zon en wind, shorts, T-shirts, school en, onder het immer wakende oog van onze moeder, hele middagen in zwembaden, op stranden en op rolschaatsen. Het was niet zozeer een cultuurschok als wel ‘O echt, moeten we dit?’ voor twee kinderen uit Nieuw-Zeeland, ofwel Aotearoa, waar we in Christchurch op het Zuidereiland hadden geleerd hoe het voelt als je lippen blauw zijn van de kou, hoe kille kelen spreken op de adem van de ijsdraak en de winters voetpaden bedekken met het gevaarlijke vel van de vorst.
In onze zonoverkapte wereld, als onze moeder een afspraak had, of er hoognodig even tussenuit moest, brachten we een bezoek aan papa’s werk. Hij sprak de naam ervan altijd uit met een gretige urgentie en spendeerde er veel te veel tijd – hij leek er op een gevaarlijke manier door gefascineerd. (Hij scheen niet te merken dat zijn afwezigheid de lucht en het licht, ja zelfs het verstrijken van de tijd in ons gezin veranderde. Ik herinner me hoe wij drieën in de loop van de maanden steeds omzichtiger onze dagen doorbrachten als hij er niet was. Als hij er dan wel was, dijden de ruimtes uit, lichtten de muren op en kabbelden de luchtstromen in onze kamers eindelijk van het gelach.) Maar mijn zusje en ik waren totaal niet gecharmeerd van papa’s werkomgeving, we gingen er met grote tegenzin heen. Wat waren er weinig kleurpotloden en wat was er een gebrek aan lekker dik, roomkleurig tekenpapier! Van die blokkendoosachtige witte gebouwen kregen wij de monochrome blues.
Maar uit dat vierkante oord kwamen ook vreemde of onverwachte gasten bij ons thuis. Op een avond was dat onze vader zelf, die vroeg thuis kwam, bleek, tobberig, bijna als een onbekende, leek het raar genoeg wel. Hij scheen vooral van zijn stuk te zijn omdat een naburig laboratorium was begonnen met proeven op ‘een schattig klein slingeraapje’. Wij konden er met ons verstand niet bij, maar wat ratten en konijnen betreft was hij er al in geslaagd om de sappen van de menselijke goedaardigheid op te laten drogen: hij liet ze inslapen om vervolgens hun harige buikjes open te rijten en hun nieren eruit te peuren voor weefselonderzoek. Als we vroegen waaróm hij konijnen doodmaakte, zei hij: ‘Misschien dat het ons ooit helpt zieken te genezen.’ En vervolgens, met die saaie stem van hem, die hij altijd opzette als hij lezingen gaf: ‘We moeten onze bijdrage leveren aan de menselijke inspanning om wellicht in de toekomst een Mozart of een Katherine Mansfield van de dood te redden…’
‘Inspanning’… Hij gebruikte het Engelse woord endeavour, maar de enige Endeavour die ik kende was een schip dat zo heette en dat thuis in Nieuw-Zeeland op een muntstuk van vijftig cent stond. Ik dacht: reizen met zo’n schip, dat schiet ook niet op als er allemaal zieke mensen aan boord zijn. Maar toen realiseerde ik me dat je in onze tijd ook met het vliegtuig kunt, zoals wij hadden gedaan… Dus liet ik mijn vragen maar in de lucht hangen, want die raakten wat mij betreft toch maar in de knoop als goedkope jojo-touwtjes.
Wat ik wel door had was dat het slingeraapje met z’n lieve snoet mijn vader overstuur had gemaakt. Niet lang na de dag dat hij vroeg was thuisgekomen, moest hij ons tijdens een weekenddienst mee naar zijn werk nemen, en dat betekende een gang door de afdeling met de dierenkooien. Papa duwde ons haastig langs het krappe kooitje waarin het aapje aan een soort van papegaaienschommeltje hing. Papa keek ons aan met een gezicht waarop een soort van gekwetste medeplichtigheid te lezen stond, alsof hij ons iets vroeg wat hij niemand anders in het gebouw kon vragen.
Ik weet niet precies hoe het verder afliep met dat snoezige slingeraapje en z’n frêle geschoren kopje en akelig optimistische oogjes. Maar na zijn verdwijning begon papa proefdieren in veiligheid te brengen en mee naar huis te nemen. Een keer hadden we het geluk dat het een konijn was, niet zo’n witte met urinevlekken op z’n pootjes, zoals in het lab, maar een prachtige, voskleurige rode nieuw-zeelander, die mama Erik noemde, naar Erik de Noorman. Erik de Rode rammelde zowat met z’n poten van vervoering als we met hem door de achtertuin paradeerden, aan een lijntje, mijn zus en ik allebei in lichte katoenen zomerjurkjes, met bleke streaks in onze haren van het chloor in het zwembad, terwijl we lachend z’n capriolen nadeden, van die vrolijke clowneske zijwaartse sprongetjes op de grasstoppels.
Een andere keer kwam papa in het weekend aanzetten met twee kikkers. Mijn zus en ik bruisten van opwinding, want we zaten nog midden in de verhalen over prinsessen met gouden ballen, over Kermit van De Muppets, de Pad van Paddenburcht of Jeremias Hengelaar, de gentleman kikker, zo elegant gekleed in zijn vuurrode jacquet terwijl hij toch het water maar liet plassen in zijn bijkeuken. We waren vastbesloten om de natuurwetenschap te tarten en de barrière tussen de soorten te doorbreken door in gesprek te gaan met die kleine bladgroene koboldjes. We spraken tegen ze in bubbelende waterstemmetjes. We lazen hun emoties af aan hun opgezette keeltjes, als ze slikkend probeerden hun gevangenschap onder woorden te brengen.
Moeder zette een geïmproviseerd terrarium op. Ze spande plastic folie – doorprikt met luchtgaatjes – over een emmer, gevuld met gras, takjes en water, om de kikkers een tijdelijk onderkomen te verschaffen, tot we een betere behuizing voor ze hadden gevonden. Mijn zus en ik verbeeldden ons dat het een paleis was, we deden of ze kroonprinsen waren.
De volgende ochtend al waren de kikkers foetsie, terwijl de folie nog strak over de emmer zat. Onze luchtkastelen waren zo abrupt en grondig gesloopt dat er volgens mij wel van harde natuurwetten sprake moest zijn. Konden kikkers misschien onder bepaalde omstandigheden verdampen? Werkte het lab aan teleportatie? (Op dit moment komt mijn dochter spitsvondig uit de hoek met de opmerking dat ze er misschien ‘tussenuit gekwaakt’ waren.)
Andere huisdieren baarden ons nog meer zorgen dan die verdwijnende kikkers, hoewel niet om de reden die me nu zo beklemt. Op een avond bracht papa tweeëndertig radioactieve watersalamanders van een naburig lab mee naar huis. We vonden ze eng en tegelijk fascinerend. Ze hadden de kleur van een bepaalde algenbloei in sloten die naïeve kinderen het idee geeft dat ze er zomaar overheen kunnen lopen als over malse graszoden – tot ze in het water plonzen. Hoe vaak we het water in hun aquarium ook verversten, ze bleven maar een eigenaardige geur uitwasemen, iets dompigs en zoutigs, als van rottende planten, of van de groentela in de ijskast, als het laatste restje spinazie te lang in vol vertrouwen op de kook had liggen wachten. Sommige salamanders misten pootjes of zelfs hun staart. De stralingsexperimenten in het lab waren bedoeld om te zien in hoeverre de beesten in staat waren geamputeerde ledematen weer aan te laten groeien, een eigenschap die, na uitputtend onderzoek, in stelling kon worden gebracht om een grote doorbraak te forceren in de behandeling van amputaties bij mensen.
Elke dag weer troffen we dode salamanders aan in hun nauwe tank. Mijn moeder, mijn zus en ik schepten de diertjes om beurten met een lepel op, waarbij soms een duwtje van een pink nodig was om ze op hun plaats te krijgen. Daarna was het ‘Vaarwel, lid van ons salamandernest’ en werden ze door het toilet gespoeld. Mama maakte grapjes over krokodillen in het riool die van radioactieve hapjes smulden en muteerden in Superbeesten. We deden ons best haar niet te geloven, wat moeilijk was, want het was op het journaal. Een slang bij ons in de buurt, die als huisdier werd gehouden, was ontsnapt en had de troetelhamster van een jongetje opgegeten. Er verschenen beelden op het nieuws van een python die strak om een bovengrondse telefoonlijn gekronkeld zat – het was voor ons maar al te geloofwaardig dat het buitensporige en het alledaagse de rijen hadden gesloten om ons in hun koude en tegelijk nonchalante greep te houden.
Later, toen ik al volwassen was, vertelde ik het verhaal van de dode salamanders zo nu en dan op feestjes. Een verhaal waarvan het centrale gegeven tevens de clou was. Het voelde altijd een beetje slap aan, omdat het als een nachtkaarsje uitging, denk ik. Die arme salamanders waren genuket, ze gingen dood, dat was het einde van een flauwe mop. Het leek wel of ik opzettelijk blind was voor de elektriserende tentakels van het buitenissige en fantasierijke. Misschien was het zelfs wel een blijk van verwaarlozing, van apathie, dat ik me pas recent de bijkomende risico’s ben gaan realiseren, dat ik er nu pas bij stilsta, na alle beproevingen van pesten en medische sores te hebben doorstaan, nu onze dochter er weer helemaal bovenop schijnt te zijn.
Ik denk dat er zonder dat ongeluk nooit een reden zou zijn geweest om te gaan denken in termen van ‘nasleep’, ‘bijwerkingen’, ‘contra-indicaties’, woorden die ik voor het eerst met de professionele telefoonstem van mijn vader hoorde uitspreken en waar ik hem niet meer naar kan vragen nu hij er niet meer is.
Zonder dat ongeluk waren die salamanders waarschijnlijk alleen maar een bizarre, zouteloze anekdote gebleven.
Toen Alisha, onze dochter, tien was, werd haar hand afgeknepen door een zware stalen branddeur die door een jongetje was dichtgesmakt. (Zelfs nu ik dit uittik word ik nog licht in het hoofd en duizelig.) Alisha’s pink was zo faliekant verbrijzeld dat hij geamputeerd moest worden. We waren natuurlijk ziek van ellende. Alisha speelde ongelooflijk virtuoos piano. Haar expressiviteit en lichtheid van toets waren wonderlijk volwassen, zeker als je bedenkt dat ik noch haar vader echt aanleg voor het bespelen van muziekinstrumenten heb. (Hoewel ik in het schoolkoor graag popsongs mocht kwelen, of op de gitaar tokkelen, of meezingen met papa op die zeldzame weekenden dat hij en mama ons meenamen naar het strand, de auto zeilend over de snelweg alsof hij werd aangedreven door de opzwepende muziek op de radio.)
Onze aanvankelijke zorg werd gelogenstraft door de bijzondere manier waarop Alisha’s wond genas. De crux zit hem hier in het woord ‘bijzonder’. Er groeiden namelijk twee nieuwe vingers uit de chirurgische wond. Mike, mijn man, zegt dat ik ‘raaskal’ en ‘spoken zie’ als ik zeg dat die vingers het wilgachtig aanzien hadden van rivierwier. Hij beweert met klem dat de nieuwe huid die aangroeide van een etherische doorzichtigheid was, om vervolgens steeds dikker en sterker te worden.
Je kent vast wel het cliché van dat kinderen zo wreed zijn. Onze eerste reactie op de pijnlijke commentaren van Alisha’s klasgenoten over die ‘freaky klauw’ van haar was dat de chirurg stante pede die extra vinger diende te amputeren. Maar Alisha zelf was de eerste die protesteerde. ‘En wat als hetzelfde gebeurt? Dat er weer twee vingers bijgroeien, of nog meer?’ Dagenlang voerden we beladen, surreële discussies, maar uiteindelijk werden Mike en ik het eens dat we het zaakje met rust moesten laten.
Een andere, aanvankelijk verontrustende, ontwikkeling was dat Alisha, toen haar hand helemaal genezen was, zo mogelijk nog beter piano speelde dan tevoren. Zelfs nu nog, terwijl ik dit schrijf, begrijp ik niks van mijn eigen ongerustheid. Mogelijk was het de gedwongen revalidatie die haar de extra drang en urgentie gaf om keihard te oefenen en te repeteren zodra ze helemaal pijnvrij was en de souplesse in haar hand terug was en ze er weer controle over had. Misschien is het eventuele voordeel van een extra vinger wel net zo natuurlijk of onnatuurlijk als je kind in de snelkookpan van lessen en drillen stoppen waar het uit zichzelf nooit de innerlijke kracht voor zou kunnen opbrengen. Of net zo natuurlijk of onnatuurlijk als de atleet die gebruik maakt van energiedrankjes om zijn spierbundels op te vijzelen. Of net zulk vals spel als de fotomodellen die hun haar verven, op dieet gaat en in botox investeren.
Ik voelde me hemels opgelucht toen we merkten dat het afgelopen was met de pesterijen op school, zodra haar beulen in de gaten kregen dat Alisha haar muzikale voordeel had gedaan met de griezelige gedaanteverwisseling. Het leek erop dat ze haar bekwaamheid erkenden en dat ze op een soort tribale of collegiale manier trots op haar waren in plaats van jaloers.
Ik ben ervan overtuigd dat het einde van die pesterijen ook een verdienste was van de school. De leraren waren op de achtergrond heel sturend: ze namen de pestkoppen apart, ze leidden hun aandacht af met andere activiteiten en lieten Alisha op een paar benefietconcerten optreden, zonder openlijk de aandacht te vestigen op haar… Tja, wat is eigenlijk het tegendeel van invaliditeit? Xtra-validiteit? Daarna werd ze een soort cult-ster op de hele school, zoiets als de heldin in een glossy remake van een sciencefiction-klassieker. En dat zeg ik zonder ironie, geloof me, eerder in beverige ontsteltenis over haar verbazende veerkracht.
Ik hoor haar nu, op de piano in de zitkamer. (Die hebben we geleend van een vriend van Mike, die zei dat hij het verdiende om gebruikt te worden door een natuurtalent met waarlijke passie: telkens als hij er zelf op probeerde te spelen voelde hij zich ‘belachelijk log’.)
Alisha is nu voor een tijdje afgestapt van de toonladders en klassieke stukken die ze instudeert voor haar examen op Trinity College. Nu klooit ze wat met een oude song van Paul McCartney, een nummer van het album 200 More Top Songs. De melodie glijdt van onschuldig naar desoriënterend, haast spookachtig hoekig. Misschien brengt die me meer uit mijn evenwicht dan nodig is. Papa zong hem vaak toen we nog in Californië woonden, voor we terugkwamen naar Nieuw-Zeeland, voor we terugverhuisden naar de mistige heuvels van Te Whanganui-a-Tara, oftewel Wellington Harbour, en de door de zuidpool aangeblazen winden die door alle kleren dringen en je een even gekmakend gevoel geven als de oude koning Lear op de heide. Het land waar onze ouders eindelijk scheidden, omdat mijn vader in feite getrouwd was met zijn werk, het land waar hij te jong stierf en zoveel geheimen, verhalen en onbeantwoorde vragen mee het graf in nam. Zoals alle ouders doen, denk ik, als ze je verlaten.
De vragen lijken altijd maar weer de kop op te steken: van simpele tot wanhopige. Wat gebeurde er nu in feite met het slingeraapje? Hebben jij en moeder die kikkers zelf losgelaten? Wist je dat er een litteken op je hartspier zat? Wist je dat je andere, mildere, hartaanvallen had gehad en koos je ervoor om ons dat niet te vertellen? Of was je te bang om het te erkennen, ook voor jezelf? Waren al die workaholic-jaren die je huwelijk kapot maakten en je gezondheid ondermijnden het waard? Heb je ooit kleinkinderen gewild? En die geheimzinnige, gedoemde amfibische huisdieren… heb je ooit ook maar iets geweten van de intergenerationele effecten daarvan…? Kun je je kleindochter zien? Kun je haar zien?
Onder Alisha’s vingers lussen de koele draden van McCartney’s song door het huis. Ze weet niet dat de grootvader die ze nooit heeft gekend hem op zijn geluidsinstallatie speelde, dat hij probeerde de hoge tonen te halen als hij op de radio was. Ik geloof niet dat het nostalgie is wat me het gevoel geeft dat die melodie en zijn akkoorden diep vanbinnen iets anders verbergen, een of andere complexe code die ik maar moeilijk kraken kan. Er is iets met de tekst, met regels als when you will see me, of glueing my fingers together, of my salamander, of a song with a point, of getting closer.
Hoe kan een simpele song zulke tegenstellingen losjes op een hoop vegen? Ik kan maar niet uitmaken of de sterkste draad van de song gespannen staat van duistere voortekens of lichtjes zweeft met een gouden, driest gevoel van vreugde, van opluchting.

(Het verhaal My salamander komt uit The Pink Jumpsuit: Short fictions, tall truths van Emma Neale, uitgegeven door Quentin Wilson Publishing, Aotearoa New Zealand.
De song waarnaar verwezen en waaruit geciteerd wordt is ‘Getting Closer’ (1979) van Wings, geschreven door Paul McCartney.)

‘Jonge,’ sei ús mem. ‘Noait hei roppe foardatst oer de brêge bist.’
De brêge wie noch fier.
De dyk wie leech. Koest sjen dat de earste winterske kjeld der al wie. De strûken ferlearen har blêd, it gers waard keal, de stiennen liken hurd as stiel.
En oeral leechte.
De boerinne koe my mar ien flesse molke jaan. ‘Moarn miskien wer twa,’ sei se. ‘Hjoed hiene wy wol tsien hongerlijers oan ’e doar. Ik woe dy minsken net fuortstjoere. Do bliuwst myn fêste klant, hear. Moarn krigest wat lekkers fan my.’
Ien flesse skeelde yn it sjouwen.

In skoft lyn fytste ik noch. Alle dagen sân kilometer fan ús hûs nei de pleats en dyselde sân kilometer werom. Mar de Dútsers hiene ús fytsen yn beslach naam. Dy fan ús heit doe’t er nei hûs ried. ‘Ofstappe,’ hjitte de soldaat. Fyts kwyt. Dy fan ús mem wie útinoar helle en ferside brocht. Lykas ús koperen koalekit (dy’t se ha woene om munysje fan te meitsjen) en ús radio dêr’tst mei nei Radio Oranje út Londen harkje koest.
Dat diene we stikem op souder.
De radio stie sa súntsjes dat ús mem de helte net ferstie.
Ik hie in kear ús keninginne heard.
Se hie in rare stim.
Deftich en dochs wie it as skreaude se.
‘Dy oarloch kin noait lang mear duorje,’ seine de folwoeksenen. ‘De Amerikanen en de Ingelsken komme om ús te befrijen.’
‘En de Russen meitsje de Dútsers yn,’ sei Johan. ‘As it winter wurdt befrieze se allegear. Gjin soldaat dy’t dy kjeld ferneare kin.’
Johan wie in jier as tritich. Mei syn fersetskameraden hie er op in beruchte NSB’er sketten. Hy waard troch de Dútsers socht en dêrom wie er by ús ûnderdûkt.
Mynhear Bloem – as dat teminsten syn echte namme wie – hie mei syn maten in trein mei Dútske soldaten fan it spoar rinne litten. As er pakt wurde soe, koe er de deastraf krije. Hy soe mar trije dagen by ús bliuwe, mar wie der al in moanne. Hy bemuoide him oeral mei. Benammen mei myn opfieding. Hy fûn ús mem te leaf en ús heit te slop.

Der stie in bleek sintsje. De fjilden oan wjerskanten seagen der drûch en stoppelich út. Se wachten op it foarjier om wer fleurich en fruchtber te wurden. De wylgen stiene der by as soldaten yn gefjochtshâlding. It wetter yn ’e sleatten wie donkergrien sûnder ek mar ien rimpeling.
Ik rûn oan ’e kant fan ’e wei.
Dy rûn stadich omheech.
Ik fernaam it oan myn fuotten.
No en dan bleau ik stean om te sjen oft der Dútske soldaten wiene.
Nimmen.
Doe’t ik tichtby wie, dûkte der ynienen in lânwachter op. Swart unifoarm, gewear yn ’e oanslach. Ik wist net wat ik dwaan moast. Weromgean wie fertocht. Gewoan trochrinne as hie ik neat te ferbergjen wie noch it bêste. Miskien stie er hjir allinne mar op ’e útkyk.
Smoarge lânferrieder.
Hy wonk my.
Hy sette syn gewear op ’e grûn, de hannen as yn gebed om ’e loop teard.
Ik rûn op him ta as hie ik blierren op ’e fuotten. Hy skôge it gewear en wiisde op myn tas: ‘Iepenmeitsje.’
De rits aksele tsjin. It seildoek fan de tas wrong him yn bochten, mar hy wachte rêstich ôf. Hy seach as hie er der neat mei te krijen.
Doe’t er de flesse molke seach, waard it oars.
Ik hie de boerinne sward dat ik har adres noait ferriede soe. Hy harke wylst ik in ferhaal ophong oer alle pleatsen dêr’t ik west hie en dat ik no net mear wist …
Hy die de flesse iepen, rûn nei de leuning fan ’e brêge en geat him stadichoan leech yn it kanaal. Ik wie bliid dat ik de flesse weromkrige en trochrinne mocht.
De kat siet te wachtsjen doe’t ik de foardoar iependie.
Wy wennen yn in grut boppehûs mei in soad lytse keamers. Oan ’e oare kant wie in tsiispakhûs sûnder finsters. Gjinien koe sjen wat der yn ús hûs barde.
Mynhear Bloem hie daliks kommentaar.
‘Hast wer ris net útsjoen,’ sei er. ‘As dy fint hjir hússiking dwaan litten hie, hie ik derby west.’ Hy bromde wat yn himsels doe’t ik de kat in bytsje molke joech. Dêrnei mocht ik gelokkich nei boppen ta, nei myn eigen keamer, de moaiste fan de lege boppeferdjipping.
It wie sa’n noflike keamer.
Neist de skoarstien stie in taffeltsje dat ús mem it alterke neamde. Op in donkerread kleed stie in faaske mei papieren keunstblommen en twa mei fûgels beskildere kandelers. Ik hie se fan ús beppe krigen omdat it blau en it read fan de útsprate wjukken ferblikke wie. Wêrom’t ús mem it in alterke neamde, wit ik net. It wie myn skriuwtaffeltsje, mar dat fertelde ik net. Ik koe lang, hiel lang nei it taffeltsje sjen en betinke wat ik allegear skriuwe woe, mar ik skreau net. It betinken, it fantasearjen, wie genôch.
Tsjin ’e muorre dêrfoaroer stie myn boekekast. Us heit en mem fûnen lêzen belangryk en ik krige in soad boeken. Us heit kocht gauris yn twaddehânsk winkels. Mar hy hie in hiel oare smaak as ik. Hy hold fan reisboeken en stoere jongesferhalen. Ik fûn moaie boeken moai. Oer jonges dy’t foar in âlde swalker soargen of in jonge dy’t echt foar syn freonen opkaam. Ik lies ek graach famkesboeken. Dy helle ik stikem út ’e Iepenbiere Lêsseal. Ik ferstoppe se en lies se de jûns op bêd.
It moaiste wie om op myn keamer te sitten en neat te dwaan.
It slimste fan ’e oarloch fûn ik dat myn keamer foar elkenien wurden wie. Hy wie grut en leech en gau waarm. De koal wie op en net mear te krijen. Mei mynhear Bloem hie ús heit in kacheltsje makke dat net grutter wie as in blompot. Mei wat oanmaakhoutsjes koe ús mem dêr wat op siede. Jûns sieten we dan 0p myn keamer yn it tsjuster mei in oaljelampke byinoar. Al gau wie it myn keamer net mear. Bloem sei sels in kear: ‘Ik begryp net wêrom’t dy snotaap sa’n grutte keamer hawwe moat.’
Op in neimiddei sieten se wer allegearre op myn keamer. Us mem bakte lytse pankoekjes fan sûkerreidpulp. It smakke weeïch swiet. Mynhear Bloem fûn se hearlik. ‘Lekker,’ sei er, syn lippen ôfslikjend. ‘Dat ha jo goed dien.’
Echt honger hiene wy net.
Soms waard der troch ien fan it ferset in panfol iten brocht. Se joegen ús ek ekstra bonkaarten sadat we krekt wat mear hiene as oare minsken. Us heit, oer de fjirtich, wie te âld om as arbeider nei Dútslân te moatten en hy hie adreskes fan túnkerijen dêr’t er griente kocht. En ús mem gong alle dagen nei de folkskeuken. Joechst dyn panne en immen skepte út in grutte amer trije leppels wetterige sop. In lepfol foar ús heit, ien foar mem en ien foar my. Guon bern hiene sa’n honger, dat se wachten oant de lêste fuort wie en dan skrabben se mei in leppel de restjes fan ’e boaiem.
Ik fûn it freeslik dat it stonk yn myn keamer, mar ik doarst neat te sizzen.
Johan sanike dat er de pankoekjes lekkerder fûn as de bakte blombollen fan lêstendeis. ‘Mar,’ sei er, ‘se binne wol hiel lyts.’
Alle jûnen gong it oer iten.
‘Us beppe makke alle krystdagen in Charlotte,’ sei ús mem. ‘It wie in feest as er op ’e tafel kaam. It hiele krystdiner seagen we dernei út. Hy lei op in prachtige skaal mei reade linten deromhinne …’
‘Haw ik noch nea fan heard,’ sei Johan. ‘Wy ieten mei de krystdagen hast altyd in knyn út it hok. Us heit slachte him sels.’
‘Dat dogge se no mei katten,’ sei mynhear Bloem. ‘In pear moanne lyn ha ’k kat iten. Lekkerder as knyn moat ik sizze. Hy …’
‘Dat wol ik net hearre,’ sei ús mem. ‘Hâld op.’
‘Ast no dyn kat of dyn knyn opytst,’ sei Johan. ‘Wat makket dat no út?’
Us heit besocht om it petear in oare draai te jaan en sei: ‘Ik haw noch nea in Charlotte iten. It klinkt goed.’
‘Der gongen wol fiif aaidjerren yn. En miskien wol in liter slachrjemme! As ik nachts wekker wurd fan de honger tink ik altyd oan dy wolken sniewite slachrjemme.’
‘By ús yn Limboarch ieten wy altyd flaaien,’ sei mynhear Bloem. ‘We kochten se by de bakker, mar soms makke ús mem se sels. Altyd mei farske fruchten. De smaak fan ierdbeieflaai heucht my noch …’
‘Yn Seelân hiene we bolussen,’ sei Johan. ‘Se klibben oan dyn fingers. Sa sjerperich …’
‘Krekt as sûkerbiten?’ frege ik.
‘Nee fansels net.’
‘Hoe smakken se dan?’
Hy koe it net útlizze.
‘It is gek,’ sei ús mem. ‘En ik doar it eins net te sizzen, mar ik lês it leafst itensiedersboeken. As ik in lekker resept lês, tink ik: dat sil ik fuort nei de oarloch meitsje. Soms rint it wetter my om ’e tosken, sa …’
‘Harkje ris,’ sei Johan.
Ynienen sieten se allegearre rjochtop.
Ut ’e fierte wei klonk in sêft, licht oanboazjend gûnzjen.
‘Oerfalweinen,’ flústere mynhear Bloem. ‘Wy moatte nei boppen ta.’
Noch foardat er útpraat wie gie it loftalarm ôf.
It ôfwargeskut begûn. Sykljochten flitsten troch de loft. Koest hearre dat de fleantugen hiel heech fleagen.
‘Dy sille Berlyn bombardearje,’ sei ús heit. ‘Dat ha ik fannacht op Radio Oranje heard. De hiele stêd giet plat.’
‘Freeslik,’ sei ús mem.
‘Hielendal net,’ rôp Johan. ‘Utrûgje dy moffen. Allegear.’
‘Mar yn Berlyn wenje bern. Dat is dochs ferskriklik.’
Mynhear Bloem en Johan moasten laitsje.
We harken oant it gûnzjen fan de bommewerpers sêfter en sêfter waard en it loftalarm ‘feilich’ balte.
‘Ik freegje my ôf,’ sei mynhear Bloem nei in skoftke, ‘oft wy ús wol op ’e tiid ferstopje kind hiene as wy in oerfalwein foar de doar hân hiene.’
‘Ik wol,’ gnyske Johan. ‘Mar do bist fansels net sa fluch mear.’
‘Jo,’ sei mynhear Bloem. ‘Do hast net mei my op skoalle sitten.’
It wie tsjuster wurden.
‘Wy jouwe ús del,’ sei ús heit.
Hy bedoelde dat elk nei syn keamer moast.
Der waard opromme en ik bleau allinnich efter.
Op bêd tocht ik lykas ús mem oan iten.
Der bestie iten dat allinnich mar in wurd wie.
Pindakaas of banaan. Pindakaas wie in moai wurd. It die tinken oan eat dat lekker op ’e tonge lei. It wurd banaan wie bleek. It wurd abrikoas wie gewoaner. Miskien omdat ús heit my ferteld hie dat in abrikoas op in rôze ear like. En sûkelade. Ienris, hiel lang lyn, hie ik sûkelade iten, mar ik wist net mear hoe’t it smakke. Sûkelade wie gjin wurd mear. It wie wat. Wat dat bestie.
Krekt doe’t ik my omdraaide om te sliepen, kaam ús mem deryn. Se gong op ’e râne fan myn bêd sitten en sei: ‘Ik tink dat de minsken yn Berlyn warskôge binne. Se kinne fêst wol flechtsje foardat de stêd bombardearre wurdt. Sit der mar net oer yn.’
Ik sei net dat ik gjin momint oan Berlyn tocht hie.
‘Oer in skoftke is de oarloch ôfrûn,’ sei ús mem. ‘Dan is it wer fredich.’
Fredich wie in raar wurd.
Us mem brûkte it faak.
It die tinken oan wat fan hout.
It hie gjin smaak.
Dat wie it.
‘Op in dei binne wy frij,’ gong ús mem fierder. ‘Dan kinne wy wer alles sizze. Dan hoege wy net mear bang te wêzen.’
‘Mar wannear dan?’
‘Wit ik net. En der kin noch safolle barre.’
Se seach foar har út.
‘No ja,’ sei se. ‘Wat komt dat komt.’

‘Jongen,’ zei mijn moeder. ‘Nooit hei roepen voor je over de brug bent.’
De brug was nog ver.
De weg was leeg. Je kon zien dat de eerste winterse kou er al was. De struiken waren hun blad aan het verliezen, het gras werd kaal, de stenen leken hard als staal.
En overal leegte.
De boerin kon me maar één fles melk geven. ‘Morgen misschien weer twee,’ zei ze. ‘Vandaag hadden we wel tien hongerlijders aan de deur. Ik wou die mensen niet wegsturen. Jij blijft mijn vaste klant, hoor. Morgen krijg je wat lekkers van me.’
Eén fles scheelde in het sjouwen.

Een tijd geleden fietste ik nog. Elke dag zeven kilometer van huis naar de boerderij en dezelfde zeven kilometers terug. Maar de Duitsers hadden onze fietsen in beslag genomen. Die van mijn vader toen hij naar huis reed. ‘Afstappen,’ beval de soldaat. Fiets kwijt. Die van mijn moeder was uit elkaar gehaald en verstopt. Net als onze koperen kolenkit (die ze wilden hebben om munitie van te maken) en onze radio waarmee je Radio Oranje uit Londen kon beluisteren.
Dat deden we stiekem op zolder.
De radio stond zo zachtjes dat mijn moeder de helft niet verstond.
Ik had een keer onze koningin gehoord.
Ze had een rare stem.
Deftig en toch of ze schreeuwde.
‘Die oorlog kan nooit lang meer duren,’ zeiden de volwassenen. ‘De Amerikanen en de Engelsen komen ons bevrijden.’
‘En de Russen maken de Duitsers in,’ zei Johan. ‘Als het winter wordt bevriezen ze allemaal. Geen soldaat kan die kou verdragen.’
Johan was een jaar of dertig. Met zijn verzetskameraden had hij een beruchte NSB’er beschoten. Hij werd door de Duitsers gezocht en daarom was hij bij ons ondergedoken.
Meneer Bloem – als dat tenminste zijn echte naam was – had met zijn kameraden een trein met Duitse soldaten van het spoor laten lopen. Als hij werd gepakt kon hij de doodstraf krijgen. Hij zou maar drie dagen bij ons blijven, maar was er al een maand. Hij bemoeide zich overal mee. Vooral met mijn opvoeding. Hij vond mijn moeder te lief en mijn vader te slap.

Er was een bleek zonnetje. De velden aan weerskanten zagen er droog en stoppelig uit. Ze wachtten op het voorjaar om weer vrolijk en vruchtbaar te worden. De wilgen stonden er bij als soldaten in gevechtshouding. Het water in de sloten was donkergroen zonder een rimpeling.
Ik liep aan de kant van de weg.
Hij steeg langzaam omhoog.
Ik voelde het aan mijn voeten.
Af en toe bleef ik staan om te kijken of er Duitse soldaten stonden.
Niemand.
Toen ik vlakbij was dook er ineens een landwachter op. Zwart uniform, geweer in de aanslag. Ik wist niet wat ik moest doen. Teruggaan was verdacht. Gewoon doorlopen alsof ik niets te verbergen had, was nog het beste. Misschien stond hij hier alleen op de uitkijk.
Smerige landverrader.
Hij wenkte me.
Hij zette zijn geweer op de grond, zijn handen als in gebed om de loop gevouwen.
Ik liep op hem toe alsof ik blaren op mijn voeten had. Hij schouderde zijn geweer en wees op mijn tas: ‘Openmaken.’
De rits stribbelde tegen. Het zeildoek van de tas wrong zich in bochten, maar hij bleef rustig wachten. Hij keek alsof hij er niets mee te maken had.
Toen hij de fles melk zag, werd het anders.
Ik had de boerin bezworen dat ik nooit haar adres zou verraden. Hij luisterde terwijl ik een verhaal ophing over alle boerderijen waar ik geweest was en dat ik nu niet meer wist …
Hij opende de fles, liep naar de leuning van de brug en goot hem langzaam leeg in het kanaal. Ik was blij dat ik de fles terugkreeg en door mocht lopen.
De kat zat te wachten toen ik de voordeur opendeed.
Wij woonden in een groot bovenhuis met veel kleine kamers. Aan de overkant was een kaaspakhuis zonder ramen. Niemand kon zien wat er in ons huis gebeurde.
Meneer Bloem had meteen commentaar.
‘Je hebt weer niet uitgekeken,’ zei hij. ‘Als die vent hier huiszoeking had laten doen was ik er bij geweest.’ Hij bromde iets in zichzelf toen ik de kat wat melk gaf. Daarna mocht ik gelukkig naar boven, naar mijn eigen kamer, de mooiste van de lage bovenverdieping.
Het was zo’n fijne kamer.
Naast de schoorsteen stond een tafeltje dat mijn moeder het altaartje noemde. Op een donkerrood kleed stond een vaasje met papieren kunstbloemen en twee met vogels beschilderde kandelaars. Ik had ze van mijn oma gekregen omdat het blauw en het rood van de uitgespreide vleugels verbleekt was. Waarom mijn moeder het een altaartje noemde, weet ik niet. Het was mijn schrijftafeltje, maar dat vertelde ik niet. Ik kon lang, heel lang naar het tafeltje kijken en bedenken wat ik allemaal wilde schrijven, maar ik schreef niet. Het bedenken, het fantaseren, was genoeg.
Tegen de muur daartegenover stond mijn boekenkast. Mijn ouders vonden lezen belangrijk en ik kreeg veel boeken. Mijn vader kocht nogal eens in tweedehands winkels. Maar hij had een heel andere smaak dan ik. Hij hield van reisboeken en stoere jongensverhalen. Ik vond mooie boeken mooi. Over jongens die voor een oude zwerver zorgden of een jongen die echt voor zijn vrienden opkwam. Ik las ook graag meisjesboeken. Die haalde ik stiekem uit de Openbare Leeszaal. Ik verstopte ze en las ze ’s avonds in bed.
Het fijnste was om in mijn kamer te zitten en niets te doen.
Het ergste van de oorlog vond ik dat mijn kamer voor iedereen was geworden. Hij was groot en laag en gauw warm. De kolen waren op en niet meer te krijgen. Met meneer Bloem had mijn vader een kacheltje gemaakt dat niet groter was dan een bloempot. Met wat aanmaakhout kon mijn moeder er iets op koken. ’s Avonds zaten we dan in mijn kamer in het donker met een olielampje bij elkaar. Al gauw was het mijn kamer niet meer. Meneer Bloem zei zelfs een keer: ‘Ik begrijp niet waarom die snotaap zo’n grote kamer moet hebben.’
Op een namiddag zaten ze weer allemaal in mijn kamer. Mijn moeder bakte kleine pannenkoekjes van suikerrietpulp. Het smaakte weeïg zoet. Meneer Bloem vond ze heerlijk. ‘Lekker,’ zei hij, zijn lippen aflikkend. ‘Dat hebt u goed gedaan.’
Echt honger hadden wij niet.
Soms werd er door iemand van het verzet een pan eten gebracht. Ze gaven ons ook extra bonkaarten zodat we net iets meer hadden dan andere mensen. Mijn vader, over de veertig, was te oud om als arbeider naar Duitsland te moeten en hij had adresjes van tuinderijen waar hij groente kocht. En mijn moeder ging elke dag naar de gaarkeuken. Je gaf je pan en iemand schepte uit een grote emmer drie lepels waterige soep. Een voor mijn vader en moeder en een voor mij. Sommige kinderen hadden zo’n honger dat ze wachtten tot de laatste weg was en dan schraapten ze met een lepel de restjes van de bodem.
Ik vond het vreselijk dat het stonk in mijn kamer, maar ik durfde niets te zeggen.
Johan zeurde dat hij de pannenkoekjes lekkerder vond dan de gebakken bloembollen van laatst. ‘Maar,’ zei hij, ‘ze zijn wel erg klein.’
Elke avond ging het over eten.
‘Mijn oma maakte elke Kerstmis een Charlotte,’ zei mijn moeder. ‘Het was een feest als hij op tafel kwam. Het hele kerstdiner keken we ernaar uit. Hij lag op een prachtige schaal met rode linten eromheen …’
‘Heb ik nog nooit van gehoord,’ zei Johan. ‘Wij aten met Kerstmis bijna altijd een konijn uit het hok. Mijn vader slachtte hem zelf.’
‘Dat doen ze nou met katten,’ zei meneer Bloem. ‘Een paar maanden geleden heb ik kat gegeten. Lekkerder dan konijn moet ik zeggen. Hij …’
‘Dat wil ik niet horen,‘ zei mijn moeder. ‘Hou op.’
‘Of je nou je kat eet of je konijn,’ zei Johan. ‘Wat maakt dat nou uit?’
Mijn vader probeerde het gesprek een andere wending te geven en zei: ‘Ik heb nog nooit een Charlotte gegeten. Het klinkt goed.’
‘Er gingen wel vijf eidooiers in. En misschien wel een liter slagroom! Als ik ’s nachts wakker word van de honger denk ik altijd aan die wolken sneeuwwitte slagroom.’
‘Bij ons in Limburg aten we altijd vlaaien,’ zei meneer Bloem. ‘We kochten ze bij de bakker, maar soms maakte mijn moeder ze zelf. Altijd met verse vruchten. Ik herinner me nog de smaak van aardbeienvlaai …’
‘In Zeeland hadden we bolussen,’ zei Johan. ‘Ze kleefden aan je vingers. Zo stroperig …’
‘Net als suikerbieten?’ vroeg ik.
‘Nee natuurlijk niet.’
‘Hoe smaakten ze dan?’
Hij kon het niet uitleggen.
‘Het is gek,’ zei mijn moeder. ‘En ik durf het eigenlijk niet te zeggen, maar ik lees het liefst kookboeken. Als ik een lekker recept lees, denk ik: dat ga ik meteen na de oorlog maken. Soms loopt het water uit mijn mond, zo …’
‘Hoor es,’ zei Johan.
Opeens zaten ze allemaal rechtop te luisteren.
Vanuit de verte klonk een zacht, licht aanzwellend gebrom.
‘Overvalwagens,’ fluisterde meneer Bloem. ‘We moeten naar boven.’
Voor hij was uitgesproken ging het luchtalarm.
Het afweergeschut begon. Zoeklichten flitsten door de lucht. Je kon horen dat de vliegtuigen zeer hoog vlogen.
‘Die gaan Berlijn bombarderen,’ zei mijn vader. ‘Ik heb het vannacht op Radio Oranje gehoord. De hele stad gaat plat.’
‘Vreselijk,’ zei mijn moeder.
‘Helemaal niet,’ riep Johan. ‘Uitroeien die moffen. Allemaal.’
‘Maar in Berlijn wonen kinderen. Dat is toch verschrikkelijk.’
Meneer Bloem en Johan moesten lachen.
We luisterden tot het geronk van de bommenwerpers zachter en zachter werd en het luchtalarm ‘veilig’ loeide.
‘Ik vraag me af,’ zei meneer Bloem na een tijdje, ‘of we ons wel op tijd hadden kunnen verstoppen als we een overvalwagen voor de deur hadden gehad.’
‘Ik wel,’ grinnikte Johan. ‘Maar jij bent natuurlijk niet zo vlug meer.’
‘U,’ zei meneer Bloem. ‘Je hebt niet met me op school gezeten.’
Het was donker geworden.
‘We gaan slapen,’ zei mijn vader.
Hij bedoelde dat iedereen naar zijn kamer moest.
Er werd opgeruimd en ik bleef alleen achter.
In bed dacht ik net als mijn moeder aan eten.
Sommig eten was alleen een woord.
Pindakaas of banaan.
Pindakaas was een mooi woord. Het deed denken aan iets dat lekker op je tong lag. Het woord banaan was bleek. Het woord abrikoos was gewoner. Misschien omdat mijn vader me had verteld dat een abrikoos op een roze oor leek. En chocola. Eens, heel vroeger, had ik chocola gegeten, maar ik wist niet meer hoe het smaakte. Chocola was geen woord meer. Het was iets. Iets wat bestond.
Net toen ik me omdraaide om te gaan slapen, kwam mijn moeder binnen. Ze ging op de rand van mijn bed zitten en zei: ‘Ik denk dat de mensen in Berlijn gewaarschuwd zijn. Ze kunnen vast wel vluchten voor de stad gebombardeerd wordt. Maak je maar niet ongerust.’
Ik zei niet dat ik geen ogenblik aan Berlijn had gedacht.
‘Over een tijdje is de oorlog afgelopen,’ zei mijn moeder. ‘Dan is het weer vredig.’
Vredig was een raar woord.
Mijn moeder gebruikte het vaak.
Het deed denken aan iets van hout.
Het had geen smaak.
Dat was het.
‘Op een dag zijn we vrij,’ vervolgde mijn moeder. ‘Dan kunnen we weer alles zeggen. Dan hoeven we niet meer bang te zijn.’
‘Maar wanneer dan?’
‘Weet ik niet. En er kan nog zoveel gebeuren.’
Ze keek voor zich uit.
‘Nou ja,’ zei ze. ‘Wat komt dat komt.’

Ik sil op reis. De man dy’t de autodoar foar my iepenhâldt, sjocht freonlik. Kreaze man. Soe er de sjauffeur wêze? It kreaket in bytsje yn ’e rjochter knibbel, as ik ynstap. De auto is leech. Sa’n lege auto haw ik noch nea sjoen, mar dat hinderet neat want de autostoel sit noflik. De autodoar giet fansels ticht. Efkes doch ik de eagen ticht en wibelje mei de stuten oer it lear fan ’e beklaaiïng. Myn rok risselet tusken it lear en it fel fan ’e stuten.
Op reis sil ik. Nei Ove. Ik hâld fan learen autostuollen omdat se fiele as de hannen fan myn leafste. Ik haw syn hannen al lang net mear field, mar hy stjoert my alle moannen in brief op tin blau papier. Soms is de helte fan sa’n stikje papier noch leech. As der gjin pinnestreken yn drukt binne, is it papier sa lekker glêd. Krekt sa glêd en sa sêft as syn hannen, as it lear. Wat noflik dat ik op reis sil yn in auto mei sokke geryflike stuollen. Dan fielt it as bin ik der al hast.
In autodoar falt ticht en sjoch, no sit dy freonlike man neist my en stekt er de kaai yn it kontakt. Wisberet. Hy wit grif it paad en dat is oangenaam want it is in lange reis. Tink ik. Noarwegen is fier. Tink ik.
Ik besjoch de man fansiden. Gôh, wat in leuke man is it eins. Ald, mar leuk, echt hiel leuk. Ik bûch in bytsje nei him ta. Hy hat in fijne rook. Hy sjocht fansiden en laket. Sa leaf dat ik der in kleur fan krij. Ik hâld eins net fan âlde minsken, mar dizze man fielt fijn om neist te sitten. As ik net op wei wie nei Ove, soe ik it mei him oanlizze wolle. Ik slach de hân foar de mûle om dy gedachte. Tilly dochs!
In gycheljen bliuwt ferburgen efter myn hân. De leuke man sjocht nei de dyk foar ús, dus ik kin him rêstich wat better besjen. Syn griis hier, de plakjes op ’e sliepen en it sêfte fel yn ’e nekke. De losse hûd fan âlde minsken. Op syn hannen op it stjoer sitte ek fan dy plakjes en dêr sit it fel ek te rom.
Soe it sêft wêze? Soe er it slim fine as ik syn hân oanreitsje? Ik lis myn hân foarsichtich op sines op it stjoer. Sêft. Frjemd, dat ik my sa flintereftich fiel by dizze man. It fel op syn hân is sêft, mar hy is dochs fierstente âld foar my. Boppedat bin ik op reis. Nei Ove. Ik reizgje yn in frjemd fertroude auto nei it lân fan myn leafste en al syn brieven haw ik by my, sadat –
‘Myn koffer!’
Ik knyp hurd yn ’e hân fan ’e leuke man. De auto slingeret en ik fal tsjin him oan.
‘Mynhear, myn koffer. Ik sil op reis.’
‘Gjin noed, Tilly. We hawwe alles meinommen datst nedich bist.’
De leuke man hâldt de eagen strak op ’e dyk. Syn stim is leaf, mar stelt my net hielendal gerêst. Ik haw net folle nedich, want ik bin op reis nei Ove. Ik hoech allinnich myn koffer mei syn brieven, mei de stikjes blau papier dy’t sêft fiele as syn hûd.
De koffer leit wierskynlik earne oars yn ’e auto. Ik ken dizze auto net, mar faak hawwe auto’s noch in romte om spul yn te stopjen. Op in plak dêr’tst net sitte kinst. Ik doch de doar iepen, mar foar’t ik útstappe kin, wurd ik nei foaren slingere. In skerpe bân stekt my yn it liif.
‘Tilly! Wat dochst?’ No klinkt de leuke man net mear sa freonlik.
‘Myn koffer.’
‘Doch dy doar ticht.’ De man rikt oer my hinne en docht it sels. De bûtenlûden klinke daliks suniger. Ik wachtsje oant er útstappe sil om te sjen wêr’t myn koffer is, mar de leuke man drukt boazich op knopkes, seit dan ‘Sa!’ en start de auto wer.
‘Myn koffer,’ sis ik noch mar in kear. ‘Want ik sil op reis.’
‘Dyn koffer leit efteryn,’ seit de man koart, en dan sêfter: ‘Do lietst my skrikke, famke.’
Hy aait my oer it wang en sjocht wer leaf, mar dêr besykje ik net te folle oan te tinken. Want ik bin op reis. Nei Ove. Mei in leuke man.
Mei dizze leuke, âlde mynhear oan it stjoer sil ik op reis. Wat in gelok dat ik sa’n noflike sjauffeur troffen haw foar sa’n lange reis. Hy rûkt lekker en hy sjocht leaf en hy hat sels oan myn koffer tocht. Ik triuw de stuten noch wat djipper yn it sêfte lear en doch de eagen ticht. Eventsjes.
~
Ik wurd wekker fan beweging. Of nee, ik wurd wekker fan in beweging dy’t ophâldt. Ik sit yn in frjemde auto, mar de stoel fielt fertroud. Sêft. Ik beweech hinne en wer oer it sêfte lear. Fel op risselstof op fel. Wat in fijne stoel. Dan wit ik it wer. Ik sit yn in auto, want ik bin op reis. Nei Ove.
It gekke is allinnich dat de auto net mear rydt. Ik sjoch om my hinne. Bûten de auto sjoch ik neat bekends, mar dat is logysk want ik bin op reis. Neist my sit in âldere hear mei de hannen op it stjoer. Wêr komt dy ynienen wei? Hy sil de sjauffeur wol wêze. In hiel leuke sjauffeur, mar dat mei ik net tinke fansels. Ik bin op reis. Nei Ove. Ik moat glimkje as ik oan Ove tink. De leuke man glimket werom.
Leaf. Hy laket leaf, mar ek in bytsje drôvich. De ronfels om syn eagen wize nei ûnderen.
‘Binne wy der?’
De man knikt en slokt en aait my oer it wang, lit de hân dêr sels lizze. Unfatsoenlik miskien, mar ik sis der neat fan omdat er sa fertrietlik sjocht. It is eins treurich, sa’n âlde man dy’t samar de hûd oanrekket fan in famke dat er net iens ken.
No ja, ik haw ek in skoftke soeze. Miskien siet er al langer neist my en hat er dêrom it gefoel dat er my goed ken. Dat hearst faker, dat âldere minsken in bytsje yn ’e war reitsje.
En it is gjin ûnplezierige man om te sjen. Nee, hy is sels hiel oangenaam om te sjen. In hiel leuke man. De hûd fan syn hân op myn wang fielt sêft. Spitich dat ik him pas opmerk no’t wy der al binne.
We binne der, mar we bliuwe blykber noch efkes yn ’e auto sitten. Ynienen moat ik in bytsje gychelje, omdat ik my foarstel hoe sêft de hûd fan dizze man fiele soe. De hûd op ’e rest fan syn lichem. Hoe’t de man der sûnder klean útsjen soe. Soe er krekt sa’n lang ding hawwe as Ove? Soe it ronfelich wêze? Oves ding is nea ronfelich, altyd grut en glêd en stevich, mar dizze man is âld. It fel om syn hannen sit los, dus miskien is it fel om syn ding ek ronfelich.
‘Kom.’
De man triuwt my omheech. Ik hie it net murken, mar wylst ik oer syn ding fantasearre, moat ik my nei him ta bûgd hawwe. Myn hân leit op syn broek. Fij, Tilly dochs. Gau lûk ik de hân dêrwei. It moat net mâlder, dat ik oars yn ’t liif wurdt. Fan in ûnbekende man noch wol. In leuke man, in sêfte man, mar âld. En ûnbekend.
Ik skodholje, want ik wol dizze leuke man út myn holle wei. Ik bin op reis. Nei Ove. We binne der sels al. En de man is trouwens ynienen fuort. Nei alle gedachten hellet er myn koffer út de auto.
Ik lûk oan ’e hendel om de doar iepen te dwaan. It slagget net. It lipke beweecht mei, mar de doar bliuwt ticht. Ik lûk deroan. Ik triuw it nei foaren safier’t ik kin. Sa hurd as ik kin. Der kreaket wat en ik haw in stik plastic yn ’e hân. Dan giet de doar ynienen dochs iepen.
‘Tilly, wat hast no dien?’
‘Hawwe jo myn koffer?’
‘Dyn koffer.’ De man suchtet, pakt myn hân en helpt my út de auto. ‘Aansen. We geane earst nei binnen om te fertellen datst der bist.’
Ik sjoch efterom. Ik moat ûnthâlde hoe’t de auto derútsjocht en wêr’t er stiet. En ik moat de sjauffeur yn ’e gaten hâlde. It is in leuke man en hy hat derfoar soarge dat ik feilich oankommen bin. Dat is hiel leaf, mar ik wol net dat er aansen wer fuortrydt. Mei myn koffer.
De man dy’t my nei Ove riden hat, hat in grutte sporttas om it skouder slein. Hy jout my in earm. Ik fyn it gek om earm yn earm mei in frjemde te rinnen, mar ik bin wurch fan ’e reis en it is in leuke man en syn earm is sêft, dus ik lit it gewurde. As ik nei him opsjoch, laket er leaf en jout my sels in tút.
‘Kom mei, famke.’
We rinne troch in skodoar en wachtsje yn in wynderige gong oant de doar efter ús ticht is en noch in skodoar iepengiet. Efter de doar stiet in frou yn in koarte, wite jurk, mei de earms wiid. Har bleate ûnderearms sitte fol mei wratten en it fel fan har hannen sjocht der rûch út.
‘Wolkom mefrou Van Boven.’
Se sjocht freonlik, mar ik sjoch net werom. Troch dat ‘mefrou’ fiel ik my âlder as ik bin, hast sa âld as dy leuke mynhear mei wa’t ik earm yn earm rin. Ik ken him leau ’k net, mar hy sjocht der teminsten leaf út. Ik krûp in bytsje tichter tsjin him oan en aai it fel op syn âlde hannen. Soe dy wite frou famylje fan Ove wêze? Unmooglik, mei sa’n fel. Wêr is Ove eins?
Dan fermanje ik my. Ast op reis bist moatst dyn doel yn ’e gaten hâlde, want foardatst it witst bist ferdwaald of wurdst ôflaat troch in wite frou mei in pokkerige hûd.
Ik bin eins net mear op reis, want ik bin der. Dat sei immen niiskrekt noch. Neffens my dy leuke man oan myn earm. Ik haw myn doel berikt. Ik bin der.
‘Ik kom foar Ove.’ Ik sjoch de frou sa strang mooglik oan. ‘Sis him dat ik der bin, dan hellet dizze man wylst myn koffer.’

Ik ga op reis. De man die het autoportier voor me openhoudt, kijkt vriendelijk. Leuke man. Zou hij de chauffeur zijn? Het kraakt een beetje in mijn rechterknie, als ik instap. De auto is laag. Zo’n lage auto heb ik nog nooit gezien, maar dat geeft niet want de autostoel zit fijn. De autodeur sluit vanzelf. Even sluit ik mijn ogen en wiebel met mijn billen over het leer van de bekleding. Mijn rok ritselt tussen het leer en de huid van mijn billen.
Op reis ga ik. Naar Ove. Ik houd van leren autostoelen omdat ze voelen als de handen van mijn lief. Ik heb zijn handen al lang niet meer gevoeld, maar hij stuurt me elke maand een brief op blauw papieren velletjes. Soms is de helft van zo’n velletje nog leeg. Als er geen pennenstreken in gedrukt zijn, is het papier zo lekker glad. Net zo glad en zo zacht als zijn handen, als het leer. Wat prettig dat ik op reis ga in een auto met zulke aangename stoelen. Dan voelt het alsof ik er al bijna ben.
Een autodeur valt dicht en kijk, nu zit die vriendelijke meneer naast mij en steekt de sleutel in het contact. Daadkrachtig. Hij weet ongetwijfeld de weg en dat is prettig want het is een lange reis. Denk ik. Noorwegen is ver. Denk ik.
Ik bekijk de man van opzij. Gut, wat een leuke man is het eigenlijk. Oud, maar leuk, echt erg leuk. Ik buig een beetje naar hem toe. Hij heeft een fijne geur. Hij kijkt opzij en lacht. Zo lief dat ik ervan moet blozen. Ik houd eigenlijk niet van oude mensen, maar deze meneer voelt fijn om naast te zitten. Als ik niet op weg was naar Ove, zou ik met hem willen flirten. Ik sla mijn hand voor mijn mond om die gedachte. Tilly toch!
Een giechel blijft verstopt achter mijn hand. De leuke man kijkt naar de weg voor ons, dus ik kan hem gerust wat beter gadeslaan. Zijn grijze haren, de vlekjes op zijn slapen en het zachte vel in zijn nek. De losse huid van oude mensen. Ook op zijn handen op het stuur zitten van die vlekjes en ook daar zit het vel te ruim.
Zou het zacht zijn? Zou hij het erg vinden als ik zijn hand aanraak? Ik leg mijn hand voorzichtig op de zijne op het stuur. Zacht. Vreemd, dat ik me zo vlinderachtig voel bij deze man. De huid op zijn hand is zacht, maar hij is toch veel te oud voor mij. Bovendien ben ik op reis. Naar Ove. Ik reis in een vreemd vertrouwde auto naar het land van mijn lief en al zijn brieven heb ik bij me, zodat –
‘Mijn koffer!’
Ik knijp hard in de hand van de leuke man. De auto slingert en ik val tegen hem aan.
‘Meneer, mijn koffer. Ik ga op reis.’
‘Maak je geen zorgen, Tilly. We hebben alles meegenomen wat je nodig hebt.’
De leuke man houdt zijn blik strak op de weg gericht. Zijn stem is lief, maar stelt me niet helemaal gerust. Ik heb niet veel nodig, want ik ben op reis naar Ove. Ik hoef alleen mijn koffer met zijn brieven, met de velletjes blauw papier die zacht voelen als zijn huid.
De koffer ligt waarschijnlijk ergens anders in de auto. Ik ken deze auto niet, maar vaak hebben auto’s nog een vak om spullen in te stoppen. Op een plaats waar je niet kunt zitten. Ik open het portier, maar voor ik kan uitstappen, word ik naar voren geslingerd. Een scherpe band steekt in mijn buik.
‘Tilly! Wat doe je?’ Nu klinkt de leuke man niet meer zo vriendelijk.
‘Mijn koffer.’
‘Doe die deur dicht.’ De man reikt over mij heen en doet het zelf. De buitengeluiden klinken meteen zachter. Ik wacht tot hij zal uitstappen om te kijken waar mijn koffer is, maar de leuke man drukt bozig op knopjes, zegt dan ‘Zo!’ en start de auto weer.
‘Mijn koffer,’ zeg ik nog maar een keer. ‘Want ik ga op reis.’
‘Je koffer ligt achterin,’ zegt de man kortaf, en dan zachter: ‘Je liet me schrikken, meisje.’
Hij aait over mijn wang en kijkt weer lief, maar daar probeer ik niet te veel aan te denken. Want ik ben op reis. Naar Ove. Met een leuke man.
Met deze leuke, oude meneer aan het stuur ga ik op reis. Wat een geluk dat ik zo’n genoeglijke chauffeur heb getroffen voor zo’n lange reis. Hij ruikt lekker en hij kijkt lief en hij heeft zelfs gedacht aan mijn koffer. Ik duw mijn billen nog wat dieper in het zachte leer en sluit mijn ogen. Eventjes.
~
Ik word wakker van beweging. Of nee, ik word wakker van een beweging die ophoudt. Ik zit in een vreemde auto, maar de stoel voelt vertrouwd. Zacht. Ik beweeg heen en weer over het zachte leer. Vel op ritselstof op vel. Wat een fijne stoel. Dan weet ik het weer. Ik zit in een auto, want ik ben op reis. Naar Ove.
Het gekke is alleen dat de auto niet meer rijdt. Ik kijk om me heen. Buiten de auto herken ik niets, maar dat is logisch want ik ben op reis. Naast mij zit een oudere heer met zijn handen op het stuur. Waar komt die ineens vandaan? Hij zal de chauffeur wel zijn. Een erg leuke chauffeur, maar dat mag ik niet denken natuurlijk. Ik ben op reis. Naar Ove. Ik moet glimlachen als ik aan Ove denk. De leuke man glimlacht terug.
Lief. Hij lacht lief, maar ook een beetje droevig. De rimpels rond zijn ogen wijzen naar beneden.
‘Zijn we er?’
De man knikt en slikt en aait over mijn wang, laat zijn hand zelfs daar liggen. Ongemanierd misschien, maar ik zeg er niets van omdat hij zo verdrietig kijkt. Het is eigenlijk treurig, zo’n oude man die zomaar de huid aanraakt van een meisje dat hij niet eens kent.
Nu ja, ik heb ook een poosje gesoesd. Misschien zat hij al langer naast me en heeft hij daardoor het gevoel dat hij me goed kent. Je hoort dat vaker, dat oudere mensen een beetje in de war raken.
En het is geen onplezierige man om te zien. Nee, hij is zelfs erg aangenaam om te zien. Een erg leuke man. De huid van zijn hand op mijn wang voelt zacht. Jammer dat ik hem pas opmerk nu we er al zijn.
We zijn er, maar we blijven kennelijk nog even in de auto zitten. Ineens moet ik een beetje giechelen, omdat ik me voorstel hoe zacht de huid van deze man zou voelen. De huid op de rest van zijn lichaam. Hoe de man er zonder kleren uit zou zien. Zou hij net zo’n lang ding hebben als Ove? Zou het gerimpeld zijn? Ove’s ding is nooit gerimpeld, altijd groot en glad en stevig, maar deze man is oud. Het vel om zijn handen zit los, dus misschien is het vel om zijn ding ook gerimpeld.
‘Kom.’
De man duwt me omhoog. Ik had het niet gemerkt, maar terwijl ik over zijn ding fantaseerde, moet ik me naar hem toe hebben gebogen. Mijn hand ligt op zijn broek. Foei, Tilly toch. Schielijk trek ik mijn hand weg. Ongehoord, dat ik vlinders in mijn buik krijg. Van een onbekende man nog wel. Een leuke man, een zachte man, maar oud. En onbekend.
Ik schud mijn hoofd, want ik wil deze leuke man uit mijn hoofd. Ik ben op reis. Naar Ove. We zijn er zelfs al. En de man is trouwens ineens weg. Waarschijnlijk haalt hij mijn koffer uit de auto.
Ik trek aan de hendel om het portier te openen. Het lukt niet. Het lipje beweegt mee, maar de deur blijft dicht. Ik trek eraan. Ik duw het naar voren zo ver ik kan. Zo hard als ik kan. Er krakt iets en ik heb een stuk plastic in mijn hand. Dan gaat de deur ineens toch open.
‘Tilly, wat heb je nu gedaan?’
‘Heeft u mijn koffer?’
‘Je koffer.’ De man zucht, pakt mijn hand en helpt me uit de auto. ‘Straks. We gaan eerst naar binnen om te vertellen dat je er bent.’
Ik kijk achterom. Ik moet onthouden hoe de auto eruitziet en waar hij staat. En ik moet de chauffeur in de gaten houden. Het is een leuke man en hij heeft ervoor gezorgd dat ik veilig ben aangekomen. Dat is erg lief, maar ik wil niet dat hij straks weer wegrijdt. Met mijn koffer.
De man die mij naar Ove heeft gereden, heeft een grote sporttas om zijn schouder geslagen. Hij geeft me een arm. Ik vind het gek om arm in arm met een vreemde te lopen, maar ik ben moe van de reis en het is een leuke man en zijn arm is zacht, dus ik laat het gebeuren. Als ik naar hem opkijk, lacht hij lief en geeft me zelfs een kus.
‘Kom mee, meisje.’
We lopen door een schuifdeur en wachten in een waaierige gang tot de deur achter ons dicht is en een volgende schuifdeur zich opent. Achter de deur staat een mevrouw in een korte, witte jurk, met haar armen wijd. Haar blote onderarmen zitten vol met wratten en de huid van haar handen ziet er ruw uit.
‘Welkom mevrouw van Boven.’
Ze kijkt vriendelijk, maar ik kijk niet terug. Door dat ge-mevrouw voel ik me ouder dan ik ben, haast zo oud als die leuke meneer met wie ik arm in arm loop. Ik ken hem geloof ik niet, maar hij ziet er tenminste lief uit. Ik kruip een beetje dichter tegen hem aan en streel het vel op zijn oude handen. Zou die witte vrouw familie van Ove zijn? Onmogelijk, met zo’n huid. Waar is Ove eigenlijk?
Dan verman ik me. Als je op reis bent moet je je doel in de gaten houden, want voor je het weet ben je verdwaald of word je afgeleid door een witte vrouw met een pokdalige huid.
Ik ben eigenlijk niet meer op reis, want ik ben er. Dat zei iemand zonet nog. Volgens mij die leuke man aan mijn arm. Ik heb mijn doel bereikt. Ik ben er.
‘Ik kom voor Ove.’ Ik kijk de vrouw zo streng mogelijk aan. ‘Zeg hem dat ik er ben, dan haalt deze meneer ondertussen mijn koffer.’

‘Tagong ferbean foar skriuwers’, stiet der op in grut boerd njonken de yngong fan Hôf fan Eden nûmer 1.
De skriuwer kin it paradys oproppe, mar nea yngean.

As bern ha ik mannich oere yn it paradys tahâlden. Ik wie in net sêd te krijen lêzer. Gjin Japan kin it helje by it Japan út De Stemmenrover, gjin oseaan komt De Bronzen Sleutel benei.
Lêze sa’t ik dat as bern die, dôf en blyn foar de wrâld om my hinne, kin ik net mear. As ik siik bin, gryp ik nei myn stripboeken fan eartiids en dan is it oft ik de earm in lyts eintje troch it stek fan Hôf fan Eden nûmer 1 stekke kin. Koarts en kleurde plaatsjes draaie de tiid werom nei myn bernetiid.

As bern bist kritykleas. Lykas Adam en Eva hast gjin aan fan goed en kwea, fan moade en smaak. De dingen binne sa’t se binne. Sagau’t Eva in hapke fan de apel nimt, tinkt se: wat nuver dat wy gjin klean oan ha! Wat is ús bêd eins ferfelend hurd. En soe dy roazestrúk net better in meter nei links kinne?
It folgjende momint stiet se bûten it paradys.
Yn myn libben kaam de slang binnen yn de foarm fan (nomen est omen) menear Appel, myn ûnderwizer. Hy rôp my oan syn tafel, wiisde op it boek De Vliegende Postbode en frege: ‘Nicolien, do lêst in protte. Hast dit boek lêzen? Wat fynst derfan?’
Ik swei, sprakeleas. Menear Appel hie likegoed op de muorre wize kinnen, of op syn skuon. Wat woe er dat ik sei?
‘Leuk?’ sei ik ûnwis.
Menear Appel stjoerde my werom nei myn tafel.
Ik gong oan myn rekkenwurk mei it gefoel faald te hawwen. En doe kaam der in nije gedachte yn my op: ik fûn De Vliegende Postbode hielendal net in leuk boek! It wie in blomlêzing mei koarte proazafragminten, dy’t allegear gjin ein hiene. Ik ha noch altyd it mier oan soks.
Binnen in minút wie ik in krityske lêzer wurden. Immeen dy’t oardiele, yn plak fan immen dy’t inkeld ûndergie. De klok begûn te tikjen. Ik waard folwoeksen. Paradys ferballe.

Yn it paradys is gjin tiid. Gjin blêd fertoarket, gjin bist ferâlderet, gjin stien slyt. Adam en Eva binne bern. Sagau’t Eva kritysk om har hinne sjocht, stiet se bûten it hek. Se begjint rap te ferâlderjen. Nei de berte fan Kaïn en Abel krijt Eva lêst fan de oergong en Adam fan syn prostaat. Griis en ferronfele sitte se stiif tsjininoar oan, oant it sykheljen stoppet en se oerwoekere wurde troch swammen. Har neigeslacht stridet. Kaïn deadet Abel. Folkeren ûntsteane en ferdwine. In fisk komt út see, evoluearret ta salamander en wurdt in fûgel, in minske. Klomsk sitte de minsken yn harren kâlde grot te wachtsjen op de maitiid. Dan komt der immen oerein.
‘Der wie ris …’ begjint er. Syn stamgenoaten ferjitte honger en kjeld en tiid. Se binne werom yn it paradys. Inkeld de skriuwer stiet derbûten. Hy moat fertelle, skeppe, neitinke, kritysk wêze. Hy ropt it paradys op en stiet der ivich bûten. Wannear’t in oare skriuwer it wurd oernimt, harket er mei in skeane holle en in skeptyske eachopslach. Leuk besocht, tinkt er, mar hy hat in ferkeard perspektyf keazen, hy brûkt te folle grutte wurden en dy kear yn it plot is net oannimlik.

Soe der in tuskenfoarm wêze? In plak der’t it in bytsje paradyslik is? Der’t in bytsje tiid is, mar net tefolle?
Ja, dat plak bestiet. Yn it ryk fan de smurfen is it gers grien en de loft blau. Oergeunst bestiet net, want der binne gjin rangen en stannen, gjin earmoed en rykdom. Elkenien hat deselde namme, draacht itselde pakje en is fan deselde sekse.
De God fan it smurfedoarp, de skriuwer Peyo, hat sa ferstannich west in boaze krêft te skeppen yn de foarm fan tsjoender Gargamel. Mar dy bliuwt bûten it doarp. Troch in magysk krêftfjild is Gargamel net by steat it doarp oait te finen. Dus betinkt Gargamel in list: hy ûntwerpt in smurfinne om twaspjalt ûnder de smurfen te siedzjen.
It plan liket te slagjen. As de smurfinne it doarp ynrint, ûntstiet der rúzje en striid. Mar oars as Eva offeret de smurfinne har op: se ferlit it smurfedoarp en giet om utens wenjen, eastlik fan it doarp. De sûndefal is ôfkeard.

Undanks harren identike nammen en uterlik ha smurfen in eigen identiteit dy’t troch de oaren respektearre wurdt. De loaie smurf is arbeidsûngeskikt, no, dat is dan mar sa. De fûtersmurf lijt ivich oan in poermin sin. Dêr ha se konsideraasje mei.
As de smurfen in winskput fine, binne se bûten harsels fan freugde, oant blykt dat se neat te winskjen ha. Alles is presys goed sa’t it is. Se keare werom nei it doarp, der’t de stjerren boppe de daken tinkelje en de Grutte Smurf harren hoedet en noedet.

Binne der plakken dy’t te fergelykjen binne mei it paradys-light fan it smurfedoarp? Is der foar my, earme skriuwer, in plak dat it paradys benei komt?

Mei de coronapandemy ferlear ik it gefoel foar tiid. Op moandei gong ik lykas wenst nei it swimbad, mar it swimbad wie ticht. Op tiisdei gong ik altyd mei in freondinne kofjedrinken yn de stêd, mar de kafees wiene sluten. Op woansdei die ik de wask, mar ik hoegde net mear te waskjen, ik koe yn deselde klean rûnrinnen bliuwe. Taffelkleden bleauwen yn de kast. Hokker dei wie it? Wie it wykein, fakânsje? It makke net út, want we koene dochs nearne nei ta. Myn optredens waarden ôfsein. Wie dat spitich? Of ek wol maklik? Ek dat wist ik net.
Dreamerich fytste ik troch de stille strjitten nei myn folkstún. Ik swaaide nei myn túnfreonen yn de de fierte. Wy rôpen wat, ferstiene inoar net, makken in gebaar fan machteleazens en gongen oan it wurk, elk op syn eigen lapke grûn.
Ik wie as Adam yn it paradys, allinnich. De beistruken hiene knoppen, de krokussen bloeiden, in klyster song, it bambû rûze. Ek hjir, tocht ik, hearske de Tiid, mar dan stadich. It beantsje ûntkime ûnder de grûn en rjochte him nei it ljocht. Miskien soe in klyster it griene sprútsje út de grûn lûke en pakt wurde troch in foks, dy’t ek wer stjerre soe en nei syn dea troch kraaien en mûzefangers kealplôke, wernei’t maitsen it wurk ôfmakken. Sa gong it. In machtige beweging wie geande, as wie der no neat fan te sjen. God is grut mar gjin keunstner.
Ik krige myn túnstoel, myn termoskanne en in beker en ynstallearre my by de fiver. Op de bemoaze beamstronk siet in kikker. Hy siet deastil, mar ik seach him azemjen. It oansjen fan it op en delgean fan dat lytse kieltsje skodde my wekker út de wêzenleaze sleauwens fan de lêste moannen. In djippe oandwaanlikens luts my troch lichem en siel, as koe ik de azem fan de tiid fiele en mocht ek ik begjinne mei útrinnen. Darwin noch de Grutte Smurf soene my dit gefoel ferklearje kinne, allinnich God, hoe’n bytsje smaak Hy fierder ek hie.
It paradys is in kikkert op in beamstronk.

‘Verboden toegang voor schrijvers’, staat er op een groot bord naast de ingang van Hof van Eden nummer 1.
De schrijver kan het paradijs oproepen, maar nooit betreden.

Als kind ben ik vele uren in het paradijs geweest. Ik was een onverzadigbaar lezer. Geen Japan kan het halen bij het Japan uit De Stemmenrover, geen oceaan benadert die in De Bronzen Sleutel.
Lezen zoals ik als kind deed, doof en blind voor de wereld om me heen, kan ik niet meer. Als ik ziek ben grijp ik naar mijn stripboeken van vroeger en dan is het of ik mijn arm een klein stukje door het hek van Hof van Eden nummer 1 kan steken. Koorts en gekleurde plaatjes draaien de tijd terug naar mijn kindertijd.

Als kind ben je kritiekloos. Net als Adam en Eva heb je geen idee van goed en kwaad, van mode en smaak. De dingen zijn zoals ze zijn. Zodra Eva een hapje van de appel neemt, denkt ze: wat gek dat we geen kleren aan hebben! Wat is ons bed eigenlijk vervelend hard. En zou die rozenstruik niet beter een meter naar links kunnen?
Het volgende moment staat ze buiten het paradijs.
In mijn leven kwam de slang binnen in de vorm van (nomen est omen) meneer Appel, mijn onderwijzer. Hij riep me aan zijn tafel, wees op het boek De Vliegende Postbode en vroeg: ‘Nicolien, jij leest zoveel. Heb je dit boek gelezen? Wat vind jij ervan?’
Ik zweeg, sprakeloos. Meneer Appel had evengoed op de muur kunnen wijzen, of op zijn schoen. Wat wilde hij dat ik zei?
‘Leuk?’ zei ik onzeker.
Meneer Appel stuurde me terug naar mijn tafel.
Ik ging aan mijn rekenwerk met het gevoel gefaald te hebben. En toen kwam er een nieuwe gedachte in me op: ik vónd De Vliegende Postbode helemaal geen leuk boek! Het was een bloemlezing met korte prozafragmenten, die allemaal geen einde hadden. Ik heb daar nog altijd een hekel aan.
Binnen een minuut was ik een kritische lezer geworden. Iemand die oordeelde, in plaats van iemand die slechts onderging. De klok begon te tikken. Ik werd volwassen. Einde paradijs.

In het paradijs is geen tijd. Geen blad verdort, geen dier veroudert, geen steen slijt. Adam en Eva zijn kinderen. Zodra Eva kritisch om zich heen kijkt, staat ze buiten het hek. Ze begint rap te verouderen. Na de geboorte van Kaïn en Abel krijgt Eva last van de overgang en Adam van zijn prostaat. Grijs en gerimpeld zitten ze dicht tegen elkaar aan tot hun adem stopt en ze overwoekerd worden door zwammen. Hun nageslacht strijdt. Kaïn doodt Abel. Volkeren ontstaan en verdwijnen. Een vis komt uit zee, evolueert tot salamander en wordt een vogel, een mens. Rillerig zitten de mensen in hun koude grot te wachten op de lente. Dan staat er iemand op.
‘Er was eens …’ begint hij. Zijn stamgenoten vergeten honger en kou en tijd. Ze zijn terug in het paradijs. Alleen de schrijver staat erbuiten. Hij moet vertellen, scheppen, nadenken, kritisch zijn. Hij roept het paradijs op en staat er eeuwig buiten. Wanneer een andere schrijver het woord overneemt, luistert hij met een schuin hoofd en een sceptische blik. Leuk geprobeerd, denk hij, maar hij heeft een verkeerd perspectief gekozen, hij gebruikt te veel grote woorden en die plotwending is ongeloofwaardig.

Zou er een tussenvorm zijn? Een plek waar het een béétje paradijselijk is? Waar een béétje tijd is, maar niet te veel?
Ja, die plek bestaat. In het rijk der smurfen is het gras groen en de lucht blauw. Jaloezie bestaat niet, want er zijn geen rangen en standen, geen armoe en rijkdom. Iedereen heeft dezelfde naam, draagt hetzelfde pakje en is van dezelfde sekse.
De God van het smurfendorp, de schrijver Peyo, is zo verstandig geweest een boze kracht te scheppen in de vorm van tovenaar Gargamel. Maar die blijft buiten het dorp. Door een magisch krachtenveld is Gargamel niet in staat het dorp ooit te vinden. Dus verzint Gargamel een list: hij ontwerpt een smurfin om verdeeldheid onder de smurfen te zaaien.
Het plan lijkt te lukken. Als de smurfin het dorp binnenloopt, ontstaat er ruzie en strijd. Maar anders dan Eva offert de smurfin zich op: ze verlaat het smurfendorp en vestigt zich elders, ten oosten van het dorp. De zondeval is afgewend.

Ondanks hun identieke naam en uiterlijk hebben smurfen een eigen identiteit die door de anderen gerespecteerd wordt. De luie smurf is arbeidsongeschikt, nou, dat is dan maar zo. De moppersmurf lijdt aan een eeuwig slecht humeur. Daar heeft men consideratie mee.
Als de smurfen een wensput vinden, zijn ze buiten zichzelf van vreugde, tot blijkt dat ze niets te wensen hebben. Alles is precies goed zoals het is. Ze keren terug naar het dorp, waar de sterren boven de daken tinkelen en de Grote Smurf over hen waakt.

Zijn er plekken die te vergelijken zijn met het paradijs-light van het smurfendorp? Is er voor mij, arme schrijver, een plek die het paradijs benadert?

Tijdens de coronapandemie, verloor ik het gevoel voor tijd. Op maandag ging ik gewoonlijk naar het zwembad, maar het zwembad was dicht. Op dinsdag ging ik altijd met een vriendin koffiedrinken in de stad, maar de cafés waren gesloten. Op woensdag deed ik de was, maar ik hoefde niet meer te wassen, ik kon in dezelfde kleren blijven rondlopen. Tafelkleden bleven in de kast. Welke dag was het? Was het weekeind, vakantie? Het maakte niet uit want we konden toch nergens heen. Mijn optredens werden afgezegd. Was dat jammer? Of ook wel makkelijk? Ook dat wist ik niet.
Dromerig fietste ik door de stille straten naar mijn volkstuin. Ik zwaaide naar mijn tuinvrienden in de verte. We riepen iets, verstonden elkaar niet, maakten een gebaar van machteloosheid en gingen aan het werk, ieder op zijn eigen lapje grond.
Ik was als Adam in het paradijs, alleen. De bessenstruiken hadden knoppen, de krokussen bloeiden, een merel zong, het bamboe ruiste. Ook hier, dacht ik, heerste de Tijd, maar dan langzaam. De boon ontkiemde onder de grond en richtte zich naar het licht. Misschien zou een merel het groene sprietje uit de grond trekken en gepakt worden door een vos, die ook weer zou sterven en na zijn dood door kraaien en buizerds kaalgeplukt zou worden, waarna maden het werk afmaakten. Zo ging het. Een machtige beweging was gaande, al was er nu niets van te zien. God is groot maar het is geen kunstenaar.
Ik pakte mijn tuinstoel, mijn thermoskan en een beker en installeerde me bij de vijver. Op de bemoste houtstronk zat een kikker. Hij zat doodstil, maar ik zag hem ademen. De aanblik van het op en neer gaan van dat kleine keeltje, schudde me wakker uit de wezenloze versuffing van de laatste maanden. Een diepe ontroering trok door mijn lichaam en ziel, alsof ik de adem van de tijd kon voelen en ook ik mocht beginnen uit te botten. Darwin noch de Grote Smurf zouden mij dit gevoel kunnen verklaren, alleen God, hoe weinig smaak Hij verder ook had.
Het paradijs is een kikker op een boomstronk.

Sûnt har man ferstoarn wie, hie Janke in parkyt. Net dat Durk sa’n prater west hie, mar hy liet dochs in stilte achter. It fûgeltsje koe dy mei syn kwetterjen goed folje. Eins wie it bist in waarm wolkom; it spruts har nea tsjin en it eamele net, sels net as syn fuorbakje leech wie. Al moast dat lêste ek net te lang duorje fansels.

Janke siet faak njonken it kouke dat se foar it rút delsetten hie, njonken de foto fan Durk. No en dan die se it doarke iepen en mocht Jan, sa’t se it griene fûgeltsje neamd hie, troch it hûs fleane. De earste kearen fladdere er by it rút op, drok besykjend der út te kommen, mar Janke hâlde de ruten en doarren goed ticht. Allinnich yn ’e keuken stie in lyts rútsje iepen, dat se soarge der ekstra goed foar de tuskendoar altyd ticht te hâlden.
Nei in skoftsje wende Jan. De parkyt kaam ta rêst, fleach rûntsjes troch de keamer en skarrele oer de tafel.
‘Pas op, dy kofje is hyt!’ rôp Janke doe’t Jan yn ’e buert fan har kopke kaam. Mar de fûgel naam de muoite net op de râne sitten te gean. Hy hie mear ynteresse yn har telefyzjegids, dêr’t er mei syn snaffel lytsje gatsjes yn prikte. En yn it fûgelsnobbersguod dat Janke by de bistewinkel foar him kocht. Koarn siet der op dy lytse staafkes, en huning en fruit. It bist wie der mâl fan en stode der altyd fuort op ôf as se wer nije foar him klear lei.

Se hienen it goed, Janke en Jan. Fansels miste se Durk noch, mar mei it fûgeltsje fielde se stadichoan wat lok weromkommen.
Mar doe kaam die iene dei. Hoe’t it krekt gien wie, begriep Janke noch altyd net, mar it feit wie dat Jan mei har meifleach nei de keuken. Hie se der mei har gedachten net by west? Janke wist it net, mar se seach al hoe’t har fûgel streekrjocht nei it iepen rútsje fleach en binnen in pear tellen bûten wie.
Gau iepene se de balkondoar. ‘Jan!’ rôp se. ‘Jan, kom werom!’
Mar hoe hurd en fol oertsjûging Janke ek rôp, Jan kearde net en socht in plakje bûtendoar.

Dêr siet se, njonken it lege kouke. Durk seach har fan de fotolist ôf laitsjend oan, mar Janke lake net mear. No’t se ien kear wend wie oan it sjongen fan har parkyt, klonk it tikjen fan de klok har fiersten te lûd.
It duorre dan ek net lang foar’t se op ’e fyts stapte en nei de bistewinkel ried, dêr’t se in nij, blau fûgeltsje útsocht. Se krige it mei yn in lyts doaske, dat se hoeden yn ’e fytstas lei. Thús liet se har oanwinst, Lútzen, los yn ’e kou. It bist moast wenne en fladdere wyld hinne en wer, mar Janke glimke tefreden. Sy wist: it soe wol goed komme tusken de fûgel en har.

En se krige gelyk. Lútzen wie noch oanhankliker as Jan west hie. Nei in skoftsje rûn it bist net allinnich oer de tafel, it kaam sels by har op ’e hân en op it skouder sitten. As sy har middeisiten iet, siet Lútzen op ’e râne fan har board en hapte stikjes griente mei.
Nei it iten die se gauris in knipperke yn ’e stoel. Op ’e moaie dagen kaam Lútzen by har lizzen, socht in plakje yn har hals. Earst fielde it kribeljen fan de fearkes tsjin har hûd frjemd oan, mar it waard al gau eigen. Lútzen fertroude har, woe by har wêze en sy hie wer ien om har leafde oan te jaan.
Janke wie grutsk. ‘Sjochtst wol, Durk,’ sei se tsjin de foto yn ’e finsterbank. ‘Ik rêd my ek wol sûnder dy!’

It wie op in sneon dat Janke har nei it middeisiten eefkes deljoech. Lútzen socht syn plakje wer op, lekker knus tsjin syn baaske oan. Tegearre dienen se de eagen ticht, in skoftsje mar, dan koenen se aansen de middei wer oan.
Doe’t Janke lykwols wekker waard, wie it stil yn ’e hûs. Se seach om har hinne, mar Lútzen siet net yn syn kou. Logysk, want niiskrekt lei er noch by har. Mar wêr wie er no? Janke eage de keamer troch. Durk lake nei har út ’e finsterbank wei, mar har fûgeltsje koe se net ûntdekke. Pas doe’t se oerein kaam fielde se wat, dêr, by har bil. Janke huvere fan wat se yn ’e stoel lizzen seach: in bewegingleas, lyts hoopke fearren. Lútzen, har leave Lútzen wie dea.

De hiele middei stoarre Janke foar har út. Lútzen lei op tafel, mei de eachjes ticht en de poatsjes yn ’e loft. Se koe it net opbringe him fuort te smiten, mar wist likemin wat se wol mei him oan moast. Begrave? Se hie net iens in tún, lit stean in skeppe!

De oare deis naam Janke in beslút. Lútzen krige in loftbegraffenis ûnder de rodendrum yn it park. Dêrnei fytste se fuort troch nei de bistewinkel. Ien kear noch soe se in parkyt keapje, ien fûgeltsje soe se noch in kâns jaan har lok werom te bringen, mar dizze kear soe se it oars oanpakke.
Alles die Janke der oan om de risiko’s op in betiid ferlies fan Doede ta in minimum te beperkjen. De ruten bleaunen ticht, ek yn ’e keuken. En foar it knipperke soe se middeis nei de sliepkeamer ferhúzje. Al wat yn har macht lei om te soargjen dat Doede, de lytse leave skat, sa lang as mooglik by har bliuwe soe.
No wie it de beurt oan har parkyt.
Se pakte har skjirre en naam it bist út it doaske op ’e skoat. Eefkes gie har blik noch nei de finsterbank. Wie it ferbylding of seach se echt in meilydsume blik efter Durks glimkjende gesicht?
Se skodholle en konsintrearre har wer op de skjirre yn har hân. Koart aaide se Doede oer syn kopke. Doe knipte se foarsichtich, my de tonge in lyts eintsje ta de mûle út fan konsintraasje, ien foar ien de wjukjes ôf.

Sinds haar man was overleden, had Janke een parkiet. Niet dat Durk zo’n prater was geweest, maar hij liet toch een stilte achter. Het vogeltje kon die met zijn gekwetter goed vullen. Eigenlijk was het beestje een warm welkom; het sprak haar nooit tegen en zeurde niet, zelfs niet als zijn voerbakje leeg was. Al moest dat laatste natuurlijk niet te lang duren.

Janke zat vaak naast het kooitje, dat ze voor het raam had neergezet, naast de foto van Durk. Af en toe maakte ze het deurtje open en mocht Jan, zo had ze het groene vogeltje genoemd, door het huis vliegen. De eerste paar keer fladderde hij tegen het raam, verwoed proberend eruit te komen, maar Janke hield ramen en deuren zorgvuldig gesloten. Alleen in de keuken stond een klein raampje open, dus paste ze extra goed op dat ze ook de tussendeur dichthield.
Na een poosje raakte Jan gewend. De parkiet kwam tot rust, vloog rondjes door de kamer en scharrelde wat over de tafel.
‘Kijk uit, die koffie is heet!’ riep Janke toen Jan te dicht bij haar kopje kwam. Maar de vogel nam niet eens de moeite om op de rand te gaan zitten. Hij was meer geïnteresseerd in de televisiegids, waar hij met zijn snavel kleine gaatjes in prikte. En in de vogelsnoepjes die Janke voor hem kocht bij de dierenwinkel. Graan zat er op die kleine staafjes, en honing en fruit. Het beest was er dol op en stoof er altijd direct op af wanneer ze weer nieuwe voor hem klaarlegde.

Ze hadden het goed, Janke en Jan. Natuurlijk miste ze Durk nog, maar met het vogeltje voelde ze langzaam maar zeker wat geluk terugkomen.
Maar toen kwam die ene dag. Hoe het precies was gegaan, begreep Janke nog steeds niet, maar feit was dat Jan met haar mee vloog naar de keuken. Had ze haar gedachten er niet helemaal bij gehad? Janke wist het niet, maar ze zag wel hoe haar vogel regelrecht naar het open raampje vloog en binnen een paar tellen buiten was.
Vlug deed ze de balkondeur open. ‘Jan!’ riep ze. ‘Jan, kom terug!’
Maar hoe hard en overtuigend Janke ook riep, Jan keerde niet om en zocht een plekje buiten.

Daar zat ze, naast het lege kooitje. Durk keek haar vanuit het fotolijstje lachend aan, maar Janke lachte niet meer. Nu ze eenmaal gewend was aan het zingen van haar parkiet, klonk het tikken van de klok veel te luid.

Het duurde dan ook niet lang of ze stapte op de fiets en reed naar de dierenwinkel, waar ze een nieuw, blauw vogeltje uitzocht. Ze kreeg het mee in een klein doosje, dat ze voorzichtig in haar fietstas legde. Thuis liet ze haar aanwinst, Lútzen, los in de kooi. Het beestje moest wennen en fladderde wild heen en weer, maar Janke glimlachte tevreden. Zij wist: tussen haar en de vogel zou het wel goedkomen.

En ze kreeg gelijk. Lútzen was nog aanhankelijker dan Jan. Na een poosje liep het beestje niet alleen over de tafel, het kwam zelfs op haar hand en op haar schouder zitten. Wanneer zij haar middageten at, zat Lútzen op de rand van het bord en hapte stukjes groente mee. Na het eten deed ze vaak een dutje in haar stoel. Op mooie dagen kwam Lútzen bij haar liggen, zocht een plaatsje in haar hals. Eerst voelde het kriebelen van de veertjes tegen haar huid wat eigenaardig, maar al gauw raakte ze eraan gewend. Lútzen vertrouwde haar, wilde bij haar zijn en zij had weer iemand om haar liefde aan te geven.
Janke was trots. ‘Zie je wel, Durk,’ zei ze tegen de foto in de vensterbank. ‘Ik red mij ook wel zonder jou!’

Het was op een zaterdag dat Janke na het middageten even ging slapen. Lútzen zocht zijn plekje weer op, lekker knus tegen zijn baasje aan. Samen deden ze hun ogen dicht, eventjes maar, dan konden ze er straks weer tegenaan.
Echter, toen Janke wakker werd, was het stil in huis. Ze keek om zich heen, maar Lútzen zat niet in zijn kooitje. Logisch, want daarnet lag hij nog bij haar. Maar waar was hij dan? Janke speurde de kamer af. Durk lachte naar haar vanaf de vensterbank, maar haar vogeltje kon ze niet ontdekken. Pas toen ze overeind kwam voelde ze iets, daar, bij haar dijbeen. Janke rilde van wat ze in de stoel zag liggen: een bewegingloos klein hoopje veren. Lútzen, haar lieve Lútzen, was dood.

De hele middag staarde Janke voor zich uit. Lútzen lag op de tafel, met zijn oogjes dicht en zijn pootjes in de lucht. Ze kon het niet opbrengen om hem weg te gooien, maar wist ook niet wat ze dan wel met hem aan moest. Begraven? Ze had niet eens een tuin, laat staan een schep!

De volgende dag nam Janke een besluit. Lútzen kreeg een luchtbegrafenis onder de rododendron in het park. Daarna fietste ze meteen door naar de dierenwinkel. Nog één keer zou ze een parkiet kopen, nog één vogeltje zou ze de kans geven haar weer gelukkig te maken, maar deze keer zou ze het anders aanpakken.

Janke deed er alles aan om de risico’s op een voortijdig verlies van Doede tot een minimum te beperken. De ramen bleven dicht, ook dat in de keuken. En voor haar middagdutje zou ze voortaan naar de slaapkamer gaan. Alles wat in haar macht lag deed ze om ervoor te zorgen dat Doede, die lieve kleine schat, zo lang mogelijk bij haar zou blijven.
Nu was het de beurt aan haar parkiet.
Ze pakte de schaar en nam het beest uit het doosje bij haar op schoot. Heel even ging haar blik naar de vensterbank. Was het verbeelding, of zag ze echt een medelijdende blik achter het glimlachende gezicht van Durk?
Ze schudde haar hoofd en concentreerde zich weer op de schaar in haar hand. Kort aaide ze Doede over zijn kopje. Toen knipte ze voorzichtig, met haar tong een eindje uit de mond van concentratie, één voor één zijn vleugeltjes af.

Bûten wie it blau en koel, de twivelige oere tusken ljocht en tsjuster wêrop’t alles mooglik is. Yn de badkeamer brânde it lampke fan de babyfoan, glânzen de tegels. Noch hiel eefkes foar’t ik him ophelje soe foar syn badsje. Ik lei myn holle yn ’e nekke, tearde myn hannen iepen en die koart de eagen ticht. As ik wist hoe, soe ik bidde om ferjouwing foar wat komme soe.
Ik stie by it bernebad sa’t ik oan de kaai stien hie. Sa faak deroan tocht om dêr de rivier yn te gean. By de kromme stobbewylch dy’t fier oer it wetter hong. Myn lichem dêr deryn glide litte, noch even de oerhingjende tûken omklamje, en my dan stadich sakje litte oant it wetter him boppe myn holle sleat.
Stoarm wie der noch mar krekt. Ik koe doe al neat mear. In pear wiken earder wie hy út my glibbere, en hie de betsjoening ferbrutsen. Tsjin alle beloften yn, wie ik wer allinnich. Altyd as Ewald thúskaam, soarge ik dat Stoarm yn de boks lei. Mei stoffen blokken, sêfte boekjes en spuidoekjes om him hinne. En dat ik derneist siet en lake, ek al foel der neat te laitsjen en bleau it oan de oare kant fan it rút tsjuster. De maitiid wie in iere dea stoarn. Hieltyd klonk de sombere roffel fan de rein dy’t mar net ophâlde woe. Oeral yn ’e hûs hong de weemeitsjend swiete lucht fan de molke dy’t mar út my kaam, dy’t tsjin myn hûd, myn boarsten, triuwde, nei bûten woe mar dy’t Stoarm wegere te drinken.
De blauwe oere wie feilich, de bêste tiid foar syn bad. Ewald wie ûnderweis nei hûs. Ik helle Stoarm fêst út ’e keamer, it wetter fan it badsje wie waarm. Noch even, heity komt aansten thús.
Ik sette de muzyk oan om alles wat ik hearde te oerstimmen. Lou Reed, Perfect Day. Fuortendaliks wie ik wer by Julia. Myn leave, leave Julia. De iennige út it gesinsferfangend tehûs mei wa’t ik myn boartersguod dielde. Ek al woe se altyd itselde dwaan. As it oan har lei boarten wy alle dagen mei myn plestik pop mei dy hiel ljochtblauwe eagen. Oefenje foar letter. Oanklaaie, hierboarstelje. Mar ik dûnse leaver. Allinnich, of meielkoar, yn it park achter it tehûs. Ik dûnse mei de útwaaierjende hazzenútbeammen, de nuete kastanjes dy’t dêr yn de hurde grûn groeiden. Myn earmen krekt soepele, bûchsume tûken. It gerêststellende sûzjen fan it bloed yn myn earen.

Mar dy woansdeitemiddeis wie Ewald nei in kongres, it soe let wurde. Op de blauwe oere hie ik it badsje fol dien, mar kaam wer net yn beweging. Hold him allinnich mar fêst, stevich tsjin myn boarst oan en seach hoe’t de loft ferkleure. Wat letter stie ik mei de rêch nei him ta in fleske te meitsjen. Hy lei sêfte lûdsjes te meitsjen yn ’e boks, mei syn holtsje nei my ta draaid. Ynienen fielde ik dat er my oan it besjen wie. Al in hiel skoft. Ik draaide my om en in skok gie troch myn lichem. Syn eagen wienen sa oars as dat ik se koe. Nerveus struts ik it hier út myn gesicht, makke myn rêch rjocht en gie fierder mei de poeiermolke. Dat kin net. Hy wie te jong om sa te sjen. Ik tilde him op, syn lyfke sa licht, mar syn spieren spand. Hy beweegde amper en ik rjochte myn blik op syn krún. ‘Kom mar jonge.’ Longerich klamme er syn hantsjes om de flesse en hy begûn daliks, hast agressyf, te drinken, syn blik no even op ûneinich. De lampe boppe ús striele helwyt en ik seach de ljochtboarne glinsterjen yn syn each.
Hy dronk as wie er úthongere, syn boarst skokkend en pompend, en ik stie deastil, as wienen de soallen fan myn sloffen oan ’e flier fêstlime. Mei al myn oandacht seach ik nei him. Nei de krêft fan syn slokken, it klokken fan syn hals en nei it geve, blanke fan syn holtsje, it dûns yn syn nekke. Nei alles dat sa moai wie, mar dêr’t ik neat mei te krijen hie. In ûnbekende pop dy’t yn myn earmen lei.
Hy moast nei syn keamer. No. Wer op bêd moast er. Wer op bêd moast ik. Mar dochs stelde ik it út. Noch even. Ik woe even dy oar wêze, tsjin better witten yn, dy goede mem. Wat bewize oan de amper sichtbere gedaante yn it donkere oerflak fan it rút. Ik bin in mem, besocht ik. Ik bin in mem dy’t mei har bern by it rút stiet en súntsjes wurdsjes yn syn hals blaast. Mar ik blaasde neat, ik sei neat, der kaam neat. Ik stapte tichterby, seach de trochweakke tún yn, dêr’t de rein alle kleur út wei slein hie, en nei mysels yn it swarte glês, ûnbeweechlik, en al hast ferdwûn.
Doe’t ik myn blik wer op Stoarm rjochte, seach ik dat hy de eagen ek wer opslein hie. Syn blik fêstklonken yn mines. Ik ferstive, in ier op myn foarholle begûn te triljen. Dêrachter dreaunen de freeslikste gedachten. En hy seach se. Hy seach wa’t ik wie. Syn wangen en foarholle waarden sa read as it blêd fan in eskdoarn. Syn gjalp wie koart en yslik en gie oer yn in gierend gûlen sa’t ik dat noait earder heard hie. Ik wist it fuortdaliks: dit wie syn oanklacht. Wat hy seach hie in fonk yn him oanstutsen dy’t noait mear útgean soe.

Mar no stean ik hjir, en is it goed. De earste bledsjes falle. Ik fiel dat se harren ferset opjouwe en harren losmeitsje. Opmerksum sjoch ik se nei en tink: ja, no bin ik ôf. Sa is it moai. De bledsjes binne sa tin. In suchtsje, in koeltsje en dêr geane se, ien foar ien draaie se om harren eigen as oant se yn alle kalmte de ierde reitsje, dêr’t se fergean sille.

‘Ik kin dit net,’ rôp ik dy jûns yn panyk nei Ewald. Hy pakte my beet, omklamme myn triljende hannen en seach my oan, de eagen ta spleetsjes knypt en de lippen strak opelkoar. ‘Och leave pop. Do joust dysels te min tiid.’ Hy joech my in slok fan syn tee. En dêrnei sei er, mei in licht lûd, mar mei oplutsen skouders: ‘Fansels kinsto dit.’ Dat it in hiele omskeakeling wie sei er, en hy begûn in lang ferhaal oer hormoanen. Oer de húsdokter. En dat ik miskien dochs noch ris nei dy psychiater gean moast. Wylst er prate, bûgde er him in lyts bytsje nei foaren, sadat it lampeljocht de sydkant fan syn holle beskynde. Noait earder seach ik sa dúdlik de spieren fan syn hals, de weagjende groffe pezen, dy’t út syn skouders wei oan syn holle ta rûnen, syn rêstich klopjende ieren. Syn krêft hie wat dat like ysbaarlik wie as gerêststellend. Sûnder my soe it better gean.

Dat wie april. Yn maaie kaam de earste dream. Ik sliepte amper, mar as de sliep kaam, kamen ek de dreamen. De simmer wie al wekker wurden en plakte oan myn eachlidden. Myn lichem ûnder in stolp fan swijende hjitte. Miskien lei ik op bêd. Mei alle ruten iepen. Miskien wie ik yn ’e tún. Ynienen koe ik my wer oereinjaan en foar’t ik it wist beweegde ik betochtsum troch sêfte, meijaande lucht. Myn fingers skodde ik los, twigen dy’t har kromje, mar dy’t net brekke kinne. Nergens wjerstân. Myn teannen skeaten de grûn yn oan ûneinige djipten ta. As fansels glieden se troch sompige ierde en fûnen har plak yn holten dy’t op harren wachten.

Wêr’t ik no wenje, mar in meter as tsien fierderop, is Stoarm frij fan my. En ik fan mysels. Hjir stean ik oeren, dagen, moannen stil en dochs sjoch ik alles. De hiele tún. It tichte bosk dêrachter. Myn hiele libben. Elkenien dy’t my leaf is, is by my. Sels de deaden libje wer. Se sitte yn it lûdleaze twirjen fan it grien. De ljochtgiel glimmende bledsjes. Sa moai dat ik derfan gûle wolle soe. As ik dat koe. Mar gûle kin ik net mear.
En wêr’t ik no stean binne Ewald en Stoarm altyd by my. Sûnder pine. Gewoan yn ús hûs. Flakby. Tsjinoer my. Ik sjoch de tafel, de bank, it bêd. Sjoch Ewald yn ’e gong. Hy giet troch de knibbels en lûkt ús bern syn jaske út, tilt him heech op. Prakket mei in bûgde rêch grienten trochelkoar. Lêst him foar by in lyts ljochtsje. Dan stoppet er Stoarm yn en docht sûnder te wifeljen it lampke út om oan de oare kant fan de gong, yn de wenkeamer, de krante te lêzen. Hy kontrolearret net ien kear oft er noch wol sykhellet.
Fan wêr’t ik no stean bin ik einlings echt by Stoarm. Wat in gelok. By myn bern wêze. Myn soan, myn leafling, myn ferljochte geast, myn wûnder. Alle jûnen bûch ik my yn in stil rûzjen nei him oer en lústerje nei syn sêft snoarkjende azemjen. Ik bliuw de hiele nacht by him. Ynein is er, fan alles wat er dy deis leard hat, fan wat it libben no al fan him easket, en ik widzje him yn de beskermjende ljochtkring fan syn nachtlampke, kribelje syn ljochtblonde krolhierkes. Dat wat krekt in finger is past no presys yn it geultsje yn syn nekke, dat rint fan syn hiergrins oant de ferdikking op it plak dêr’t syn rêchbonke begjint. Hiel sêft krassend krabbelje ik him dêr. Myn aaien kalmearret him. Sliep, popke, sliep. Dêr bûten …

It moaiste oan wêr’t ik no stean, is dat de tiid net mear bestiet.
It is hast krekt as doe, doe’t Stoarm him noch yn my ferskûle. Hy dobbere om yn myn súntsjes klotsende waarmte, tegearre dagenlang omswalkjend troch bosken, dunen en parken. Alle tiid hie ik. Op myn gemak tekene ik myn favorite beammen nei, line foar line, en lei myn ear tsjin harren stammen oan om se dêrbinnen sûzjen te hearren. Sinkend ferdwinend yn weake, al mar útdijende tiid, oant der neat oars mear bestie as de ritmes fan sopstreamen, sykheljen, oerlûkende skaden, ljocht en tsjuster.

Wêr’t ik no bin, bin ik ek wer mei Julia. Sa’t it bedoeld wie. Allinnich wy twaen. Gjinien dy’t ús symmetry fersteure soe. Mear hie ik ek net nedich. Mear koe ik net oan. Wy studearje wer, ús libben bestiet opnij út dy einleaze rige dagen dy’t gedachteleas ynelkoar oerrinne. Wy baaie yn de wielde fan de ferfeling, it ferdwalen. Doarmje troch tichte bosken, trochkruse Europa, mei de fjildgids dendrology yn ús hannen. Optein sette wy krúskes by de moaiste beammen. Wy ûntdekke dat it yndividuën binne. Allegearre like prachtich. Hieltyd wer is der in nij skepsel dat him oan ús iepenbieret.
Op dy tochten begûnen de gedachten dêr’t ik allinnich har oer fertelde. Hoe’t ik ôfwêzich de krante lies, it nijs folge, rampen en oanslaggen seach, en tocht: in linebeam, in esk, in reade kornelle, sy sille soks noait dwaan. Dat ik tocht oan alle kennis dy’t se besieten en dy’t wy noait begripe soenen. De iik kin fiifhûndert jier wurde as er wol en ûnder de grûn gûnzet it fan de beammegeheimen. Yn it tsjuster stekke se harren kilometerslange, glêde woartelstelsels nei elkoar út en fertelle se elkoar alles.
De gedachten kamen as weagen, foaral as ik werom wie yn de stêd. Hieltyd wer dy skok. Sokke skiere gesichten, yn harsels keard. Oeral reklames, felle ljochten. En dochs wie alles dof. Kafees, flats, kantoargebouwen. In hopeleas doalhôf fan stien en stiel.

Dat der terapyen besteane, hie de psychiater sein, dy’t harren effekt bewiisd hawwe. De nijste techniken. De wurkingsmeganismen wurde ûnderboud mei sifers. Se prate mei in heldere stim, en it hechte weefsel fan har wurden ljochte op. It wie sa ferblynjend dat je, as je der even net om tochten, neat oars mear sjen koenen. Mar dat jilde allinnich foar oaren. Foar Ewald dy’t neist my siet, syn skouders wer heech, in hân dy’t dy fan my besocht te pakken. Mar ik seach út it rút en seach nei de grutske stammen fan de beammen. Seach in plataan mei in bledderjende bast en myn rêch begûn te jokjen.

Dy jûns lei ik op bêd. Syn hannen gienen foar it earst yn moannen wer oer myn lichem. Hy flústere yn myn ear dat alles goed kaam. Ik hold syn holle beet. Oer syn rêch seach ik nei bûten, nei de tûken fan de Acer pseudoplatanus yn de omlisting fan it finster. Yn myn ferbylding tikken harren punten freegjend tsjin it glês. Ik tocht oan alle soarten skors dy’t ik sjoen, field, bewûndere ha. De iene kear hurd en stiennich, dan wer sêft en bleek. Hast sûnder flekjes, plakjes of ûntsieringen, of krekt fol mei knobbelige útgroeisels, en loskommende skulfers. Allegear azemje se folsleinens. Untwurpen oant yn de perfeksje.

Buiten was het blauw en koel, het onbestemde uur tussen licht en donker waarop alles mogelijk is. In de badkamer brandde het lampje van de babyfoon, glansden de tegels. Nog heel even tot ik hem zou halen voor zijn badje. Ik draaide mijn hoofd in mijn nek, vouwde mijn handen open en sloot een kort moment mijn ogen. Als ik wist hoe, zou ik bidden om vergiffenis voor wat ging komen.
Ik stond bij het kinderbad zoals ik aan de kade had gestaan. Zo vaak gedacht daar de rivier in te gaan. Bij de kromme knotwilg die tot ver over het water hing. Mijn lichaam er daar in laten glijden, nog even de overhangende takken omklemmen, en me dan langzaam laten zakken tot het water zich sloot boven mijn hoofd.
Storm was er nog maar net. Ik kon toen al niets meer. Een paar weken eerder was hij uit mij geglibberd, en had de betovering verbroken. Tegen alle beloftes in, was ik weer alleen. Altijd als Ewald thuiskwam, zorgde ik dat Storm in de box lag. Omringd door stoffen blokken, zachte boekjes, spuuglapjes. En dat ik ernaast zat en lachte, ook al viel er niets te lachen en bleef het aan de andere kant van het raam donker. De lente was een vroege dood gestorven. Telkens klonk de sombere roffel van de regen die maar niet wilde ophouden. Overal in huis hing de weemakend zoete lucht van de melk die maar uit mij kwam, die tegen mijn huid, mijn borsten, duwde, naar buiten wilde maar die Storm weigerde te drinken.
Het blauwe uur was veilig, de beste tijd voor zijn bad. Ewald was onderweg naar huis. Ik haalde Storm vast uit de kamer, het water van het badje was warm. Nog even, papa komt zo thuis.
Ik zette de muziek aan om alles wat ik hoorde te overstemmen. Lou Reed, Perfect day. Meteen was ik weer bij Julia. Mijn lieve, lieve Julia. De enige uit het gezinsvervangend tehuis met wie ik mijn speelgoed deelde. Ook al wilde ze altijd hetzelfde doen. Als het aan haar lag speelden we elke dag met mijn plastic pop met die hele lichtblauwe ogen. Oefenen voor later. Aankleden, haren borstelen. Maar ik danste liever. Alleen, of samen, in het park achter het tehuis. Ik danste met de uitwaaierende hazelaars, de tamme kastanjes die hier in de harde grond groeiden. Mijn armen net soepele, buigzame takken. Het geruststellende suizen van het bloed in mijn oren.

Maar die woensdagmiddag was Ewald naar een congres, het zou laat worden. Op het blauwe uur had ik het badje gevuld, maar kwam weer niet in beweging. Hield hem alleen maar vast, stevig tegen mijn borst geklemd en keek hoe de lucht verkleurde. Wat later stond ik met mijn rug naar hem toe een flesje te maken. Hij lag zachte geluidjes te maken in de box, en had zijn hoofdje mijn kant opgedraaid. Opeens voelde ik dat hij me aan het bekijken was. Al een hele tijd. Ik draaide me om en een schok trok door mijn lichaam. Zijn ogen waren zo anders dan ik ze kende. Nerveus streek ik het haar uit mijn gezicht, strekte mijn rug en ging verder met de poedermelk. Het kan niet. Hij was te jong om zo te kijken. Ik tilde hem op, zijn lijfje zo licht, maar zijn spieren aangespannen. Hij bewoog nauwelijks en ik richtte mijn blik op zijn kruin. ‘Kom maar jongen.’ Gretig klemde hij zijn handjes om de fles en hij begon meteen, haast agressief, te drinken, zijn blik nu even op oneindig. De lamp boven ons straalde helwit en ik zag de lichtbron glinsteren in zijn oog.
Hij dronk alsof hij uitgehongerd was, zijn borst schokkend en pompend en ik stond doodstil, de zolen van mijn sloffen als aan de vloer gelijmd. Ademloos keek ik naar hem. Naar de kracht van zijn slokken, het klokken van zijn hals en naar het gave, blanke van zijn hoofdje, het dons in zijn nek. Naar alles dat zo mooi was, maar waar ik niets mee te maken had. Een onbekende pop die in mijn armen lag
Hij moest naar zijn kamer. Nu. Terug naar bed moest hij. Terug naar bed moest ik. Maar toch stelde ik het uit. Nog even. Ik wilde even die ander zijn, tegen beter weten in, die goede moeder. Iets bewijzen aan de nauwelijks zichtbare gestalte in het donkere oppervlak van het raam. Ik ben een moeder, probeerde ik. Ik ben een moeder die met haar kind bij het raam staat en zachtjes woordjes in zijn hals blaast. Maar ik blies niks, ik zei niks, er kwam niks. Ik stapte dichterbij, keek de doorweekte tuin in, waar de regen alle kleur uit had weggeslagen, en naar mezelf in het zwarte glas, onbeweeglijk, en al haast verdwenen.
Toen ik mijn blik weer op Storm richtte, zag ik dat hij ook zijn ogen weer had opgeslagen. Zijn blik vastgeklonken in de mijne. Ik verstarde, een ader in mijn voorhoofd begon te trillen. Daarachter dreven de meest afgrijselijke gedachten. En hij zag ze. Hij zag wie ik was. Zijn wangen en voorhoofd werden zo rood als het blad van een esdoorn. Zijn gil was kort en ijselijk en ging over in een gierend huilen zoals ik nooit eerder had gehoord. Ik wist het meteen: dit was zijn aanklacht. Wat hij zag had een vonk in hem ontbrand die nooit meer zou doven.

Maar nu sta ik hier, en is het goed. De eerste blaadjes vallen. Ik voel ze hun verzet opgeven en zich losmaken. Aandachtig kijk ik ze na en denk: ja, nu ben ik af. Zo is het mooi. De blaadjes zijn zo dun. Een kriebeltje, een briesje en daar gaan ze, een voor een draaien ze om hun eigen as tot ze in alle kalmte de aarde raken, waar ze zullen vergaan.

‘Het gaat niet,’ riep ik die avond in paniek naar Ewald. Hij pakte me vast, omklemde mijn trillende handen en keek me aan, kneep zijn ogen samen, net als zijn lippen. ‘Lieverd toch. Je geeft jezelf te weinig tijd.’ Hij gaf me een slok van zijn thee. En daarna zei hij, met lichte stem, maar met opgetrokken schouders: ‘Natuurlijk kun je dit.’ Dat het een hele omschakeling was zei hij, en hij begon een heel verhaal over hormonen. Over de huisarts. En dat ik misschien toch nog eens naar die psychiater moest gaan. Terwijl hij praatte, boog hij zich een fractie naar voren, zodat het lamplicht zijn hoofd van opzij bescheen. Nooit eerder zag ik zo duidelijk de spieren van zijn hals, de golvende grove pezen, die zich strekten vanuit zijn schouders tot zijn hoofd, zijn rustig kloppende aderen. Zijn kracht had iets even afschrikwekkends als geruststellends. Zonder mij zou het beter gaan.

Dat was april. In mei kwam de eerste droom. Ik sliep nauwelijks maar als de slaap kwam, kwamen ook de dromen. De zomer was al ontwaakt en kleefde aan mijn oogleden. Mijn lichaam onder een stolp van zwijgende hitte. Misschien lag ik in bed. Met alle ramen open. Misschien was ik in de tuin. Opeens kon ik me weer oprichten en voor ik het wist bewoog ik bedachtzaam door zachte, meegevende lucht. Mijn vingers schudde ik los, twijgen die zich krommen, maar die niet kunnen breken. Nergens weerstand. Mijn tenen schoten de grond in tot oneindige diepten. Als vanzelf gleden ze door drassige aarde en vonden hun plek in holtes die op ze wachtten.

Waar ik nu woon, niet meer dan een tiental meter verderop, is Storm vrij van mij. En ik van mezelf. Hier sta ik uren, dagen, maanden stil en toch zie ik alles. De hele tuin. Het dichte bos daarachter. Mijn hele leven. Iedereen die me lief is, is bij mij. Zelfs de doden leven weer. Ze zitten in de geluidloze wervelingen van het loof. De lichtgeel glimmende blaadjes. Zo mooi dat ik er van zou willen huilen. Als ik dat kon. Maar huilen kan ik niet meer.
En waar ik nu sta zijn Ewald en Storm altijd bij me. Zonder pijn. Gewoon in ons huis. Vlakbij. Tegenover mij. Ik zie de tafel, de bank, het bed. Zie Ewald in de gang. Hij gaat door zijn knieën en trekt ons kind zijn jasje uit, tilt hem hoog op. Prakt met gebogen rug groenten door elkaar. Leest hem voor bij een klein lichtje. Dan dekt hij Storm toe en knipt zonder aarzeling het lampje uit om aan de andere kant van de gang, in de woonkamer, de krant te lezen. Hij controleert niet een keer of hij nog wel ademt.
Van waar ik nu sta ben ik eindelijk echt bij Storm. Wat een geluk. Bij mijn kind zijn. Mijn zoon, mijn lieveling, mijn verlichte geest, mijn wonder. Elke avond buig ik me in een stil ruisen naar hem over en luister naar zijn zacht snurkende adem. Ik blijf de hele nacht bij hem. Uitgeput is hij, van alles wat hij die dag heeft geleerd, van wat het leven nu al van hem eist, en ik wieg hem in de beschermende lichtkring van zijn nachtlampje, kriebel zijn lichtblonde krulhaartjes. Dat wat net een vinger is past nu precies in het geultje in zijn nek, dat loopt van zijn haargrens tot de verdikking waar zijn ruggengraat begint. Heel zacht krassend krabbel ik hem daar. Mijn aaien kalmeert hem. Slaap kindje, slaap. Daar buiten …

Het mooiste aan waar ik nu sta, is dat de tijd niet meer bestaat.
Het is bijna net als toen, toen Storm zich nog in mij schuilhield. Hij dobberde rond in mijn zachtjes klotsende warmte, samen dagenlang rondzwervend door bossen, duinen en parken. Alle tijd had ik. Op mijn gemak tekenende ik mijn favoriete bomen na, lijn voor lijn, en legde mijn oor tegen hun stammen om ze daarbinnen te horen suizen. Verzinkend in weke, almaar uitdijende tijd, tot er niets anders meer bestond dan de ritmes van sapstromen, ademhaling, voorbijtrekkende schaduwen, licht en donker.

Waar ik nu ben, ben ik ook weer met Julia. Zoals het bedoeld was. Alleen wij tweeën. Niemand die onze symmetrie zou verstoren. Meer had ik ook niet nodig. Meer kon ik niet aan. We studeren weer, ons leven bestaat opnieuw uit die eindeloze reeks dagen die gedachteloos in elkaar overgaan. We wentelen ons in de weelde van de verveling, het verdwalen. Dolen door dichte bossen, doorkruisen Europa, met de veldgids dendrologie in onze handen. Opgetogen zetten we kruisjes bij de mooiste bomen. We ontdekken dat het individuen zijn. Stuk voor stuk even prachtig. Steeds weer is er een nieuw schepsel dat zich aan ons openbaart.
Tijdens die tochten begonnen de gedachten waar ik alleen haar over vertelde. Hoe ik afwezig de krant las, het nieuws keek, rampen en aanslagen zag, en dacht: een linde, een es, een rode kornoelje, zij zullen zoiets nooit doen. Dat ik dacht aan alle kennis die ze bezitten en die wij nooit zouden begrijpen. De eik kan vijfhonderd jaar worden als hij wil en onder de grond zoemt het van de bomengeheimen. In het donker strekken ze hun kilometerslange, gladde wortelstelsels naar elkaar uit en vertellen ze elkaar alles.
De gedachten kwamen als golven, vooral als ik terug was in de stad. Steeds weer die schok. Zulke weggetrokken gezichten, in zichzelf gekeerd. Overal reclames, felle lichten. En toch was alles dof. Cafés, flats, kantoorgebouwen. Een hopeloos doolhof van steen en staal.

Dat er therapieën bestaan, had de psychiater gezegd, die hun effect hebben bewezen. Geavanceerde technieken. De werkingsmechanismen worden onderbouwd met cijfers. Ze sprak met een heldere stem, en het hechte weefsel van haar woorden lichtte op. Het was zo verblindend dat je, als je een moment niet oplette, niets anders meer kon zien. Maar dat gold alleen voor anderen. Voor Ewald die naast me zat, zijn schouders weer hoog, een hand die die van mij probeerde te pakken. Maar ik keek uit het raam en keek naar de trotse stammen van de bomen. Zag een plataan met een bladderende bast en mijn rug begon te jeuken.

’s Avonds lag ik in bed. Zijn handen gingen voor het eerst in maanden weer over mijn lichaam. Hij fluisterde in mijn oor dat alles goed kwam. Ik hield zijn hoofd vast. Over zijn rug keek ik naar buiten, naar de takken van de Acer pseudoplatanus in de omlijsting van het raam. In mijn verbeelding tikten hun punten vragend tegen het glas. Ik dacht aan alle soorten schors die ik heb gezien, gevoeld, bewonderd. De ene keer hard en stenig, dan weer zacht en bleek. Haast zonder vlekjes, plekjes of ontsieringen, of juist vol knobbelige knoesten, en loskomende schilfers. Stuk voor stuk ademen ze perfectie. Volmaakt ontworpen.

De frou waard midden yn ’e nacht wekker. Earst fernaam sy it wekker wêzen, pas dêrnei murk sy wêrom. Pine hie har wekker makke. Lykas graaide der in fierste grutte hân nei yngewanten, lykas ûntweide dy har as farsk sketten wyld. Se tocht oan donkere organen, bluodderich fleis. In ûnbepaald skoft lang fersette se har tsjin it geweld – dat se blykber sels fuortbrocht – mei wanhopige beswarringen en in domme hân op it troffen gebiet. Mar der wie gjin hâlden oan, se sprate de eagen wiid iepen, draaide har op har rêch en dêrnei op har side, krulle harsels by einbeslút op. De helpeleaze, weake dielen ynsletten troch in koai fan rêch en skonken. Waardeloas. Se grypte krampachtich in hânfol bêdeguod en knypte, kreunde, switte, nettsjinsteande de huverige nacht. De oandrang ynienen om har terms te leegjen sette har yn beweging. Foaroerbûgd en mei in earm tsjin har búk, as koe se wat tsjinhâlde, stroffele se nei bûten mar berikte it húske net op ’e tiid. Se die har behoefte as in bist, yn ’e hoksen oan ’e râne fan it hiem. De ferromming duorre koart, se koe noch krekt nei binnen krûpe, kokhalse en spuide, in pear kear efterinoar. Nei siken happend kroep se fuort fan har eigen kjitte, sonk drekt dêrnei yninoar. It skouder foel hurd op ’e flier, krassende neilen klonken oer it hout. Smoargens of splinters lieten los. My likefolle, wie har lêste tins.
De pine hie fan har wûn, hie sels sûnder omhaal eangst ûntmantele. Der wie gjin lûd, gjin rook, gjin ljocht of tsjuster. De pine regearde en de pine hie hjir al earder west. Hy koe dit lichem, in âlde kunde. It tsjinwurkjen fan koarte doer, de besetting bernespul. Yn crescendo ferdielde de pine him oer alle lichemsparten sadat sels teannen en hierwoartels itselde songen, hurd en sûnder dynamyk. De pine woe net wat yngewikkelds, syn fersyk wie dea-ienfâldich. De pine woe omtinken. Krekt as fjoer sûgde er alles nei him ta. Die der fierders neat mei, belune net en transformearre net. Twong inkeld ôf.
Hjir, sjoch nei my. Ik bin pine. Ik kin dy alles jaan en noch makliker ôfpakke. Ik wiskje dy út. Wêrom? Ik wol datst nei my sjochst. Sjoch my, bliuw. Dêrom haw ik alles útskeakele, dyn langstmen, dyn tinken, dyn tiid. Ik moast wol en sis no sels: ek bêst lekker toch, sa wêzenleas. Do bist pine, hearlik ienfâldich. Sûnder oansjen des persoans hjit ik dy mar ien ding: direkte tawijing. Sjoch. Jou my oerjefte. Do hást gjin pine, do bist. Ah, dat is al better, do letst op. Mear freegje ik net dus neam my net in alles-easker. Do bist nimmen en nimmen hat neat te jaan. Braaf, do sjochst. Wa ast bist? Pine. Do en ik binne gelyk. De rest fan dy is ferdwûn, wei. Ferromming mei, ik sil it gjinien trochfertelle. Sis my no mar nei: ik bin pine. Ik bin pine. Ik bin –

Harrejasses, wiete poaten, Benedictus hie der in smoarge hekel oan. Fan it plakken fan syn fel oant de kjeld dy’t him yn ’e fuotten kroep en fan dêrút nei boppe truts, syn hert berikte en trochsangere nei syn brein. De iennige flek op dizze fan dauwe trochweakke moarntiid. Drave, dat wie de bêste remeedzje en dat wie it eins altiten. Fan de beamwâl ôf gong er yn spongengalop de hichte ôf, wylst er tajoech oan dy loksillige spierjokte, krêftich ôfsette mei de efterpoaten, de taangiele foarpoaten simpelwei folgen. Yn ’e moarnsskimer ferdwynde rûs, tekenen kontoeren har skerper ôf en boppedat, de lûden begrypte er better. Want nettsjinsteande de faasje heinden syn leppelearen alles op: kriskrassende flearmuzen, in heech yn ’e loft sirkeljende ûle en ûnder syn galoppearjende fuotten de nea ophâldende, piipjende ferstuivering fan fjildmuzen yn har ûntelbere hoaltsjes, mantsjes dy’t inkeld draafden op ’e flecht, de tragyk fan ûngedierte. It hege gers wie syn maat, it iepene en slute him efter him as in libbene tunnel. Oh hearlik draven! Neat, sels fleanen net, koe better wêze as dit. Under folge er de rin fan de beek, berikte it gerslân en joech einlings ta oan it rammeljen yn syn búk. It sêfte gers folle syn mage en út en troch ûnderbruts er syn kôgjen om in poat drûch te likken. Sa brocht er de iere moarn troch en pas doe’t de ljurken heech yn ’e loft begûnen te jeuzeljen en ûnder syn fuotten it reauntsjen fan de kerfdieren klonk, fûn er it tiid. Yn in draf koerste er op it komelkersspultsje ta fierderop, op ’e syk nei biten en koal. Hy kroep troch de strewellen, berikte de tún en rûkte dat der eat net yn ’e oarder wie. Sittend op ’e efterpoaten naam er de situaasje yn him op. De doar fan it hûs stie waachwiid iepen, dochs kringele út ’e skoarstien gjin reek. De hinnen keakelen oerémis in wurdebrij sûnder syntaksis. Troch in ûnfoege nijsgjirrigens grepen, kaam er rinnende tichterby, de leppelearen stiif omheech, en die in blik nei binnen.
God, dêr giet ien dea, tocht Benedictus by it sjen fan wa’t dêr lei.

Mei-ienen die de frou de eagen iepen en seach rjocht yn dy fan de hazze, dy’t siet op syn machtige efterein. Sa wyt, syn fel, en syn eagen grut as ikels. Foar’t se der in twadde tins oan wije koe, bruts it besef troch dat der wat hiel oars geande wie. Wichtiger as dizze wite hazze yn har hûs, syn gnuven en it eventuele eangjen. Se sweve – soks moast it wol wêze – se fielde har omwuolle troch in sereen ôfwêzich wêzen fan eat. De flier dy’t har sa sûnder muoite droech, de koele wyn dy’t troch it doarsgat kaam, de sinne dy’t in stripe oer har antlit luts: de pine wie fuort. Waarme pudding – oars koe se it net neame – de ynhâld fan har holle. Fierders hie se it frij kâld en sûnder oan ’e hazze te tinken, hise se harsels stinnend op en wankele op ûnfêste fuotten nei it bêd, luts de tekken oant de kin ta en rille geloksillich. De wite hazze, seach se troch har wimperhierren, hie gjin poat ferset. Allinne syn noas knipte sûnder ophâlden. Alles goed en wol, har pineleaze steat wie folle nuverder. Ja, de striesek wie hearlik sêft en se waarme stadichoan op mar wat nofliker oft se hjir lei, wat boazer se waard. Alles wie har ôfpakt, krekt sa’t de pine it foarsein hie. Neat woe se mear dwaan hjoed, net sopsiede of flierfeie. Neat wie der te fielen ek, gjin honger, toarst of oare liiflikheden. Inkeld dy stumperige loksilligens. De hazze rûn hoeden op har ta, syn neilen tikken op ’e flier. Fan tichterby seach se syn spjalte lippe en syn fel, dy’t yn werklikheid út in grut tal tinten wyt bestie. Wie dit dan it heechst helbere, hjir te lizzen, ferlost fan wil en langstme?

‘Dêr biste wer’, sei se. It wie de earste kear dat se tsjin de hazze prate. Nei eltse pine-oanfal dûkte it dier op, wachte dan yn it gat fan ’e doar wylst se grimmitich nei it plafond stoarre. Hy waard mei in rabiaat fernoegen negeard. Bannich mei it tellen fan balken, miste se it momint wêrop’t er him ôfjoech, tagelyk mei de geloksfla yn har holle. Wat har dreau wie wrake. Net him, net de boadskipper, mar de pine woe se straffe. Dwers troch har bedwelme steat seach se nammentlik sa klear as wat wêr’t it allegear op útkomme moast. Ferjitnis, mei as it sûkelaadsje op ’e oranjekoeke dat se jubeljend dit saneamde nirwana fan de ôfkearde ûndergong binnendûnsje soe. Oer har deade lyk. In dolk yn har búk, in knibbel op har kiel: dat die de pine mei har. Júst wannear’t se belies joech liet er har gean, easke der tankberens foar werom. Se hie net folle, in teheistere liif, dizze klinte. Mar dit hie se ek en dit hold se fol: se liet har net omkeapje, fersmiet dat leageneftich lok.
De hazze joech noch hieltyd gjin sjoege, ek it knippen fan syn noas hold ûnfersteurber oan.
‘Do wolst gewoan krekt itselde. Omtinken, sa is it dochs? En foar in ingel biste likegoed fierstente lyts.’
Simpele sjut, tocht Benedictus, ik hoech dyn omtinken net, wat ik wol is draven en as bewiis foar syn berettens likke er wat boarsthierren glêd. Om’t se blykber útpraat wie, sakke er troch syn poaten en wachte. Fertard troch lulkens hold se it oant de middei út, liet se in sucht en slute de eagen. In taaien ien wie it wol, fûn Benedictus. Hy tearde de tekken wat werom, sprong neist har op bêd, struts him út oer syn folle lingte en wrotte, treau dat lichem neist him oan ’e kant. It joech net mei of treau werom. Se wrakselen mei de eagen ticht en hoewol’t Benedictus folle lytser wie, hie er al gau de oerhân. Yn syn omearming joech se belies.

Benedictus, Benedictus!
Hy die de eagen iepen. It wie tsjuster en bûten klonk it wramen fan in stikelbaarch op ’e syk nei wjirms. Mar hy hie syn namme heard. Hy sprong fan bêd, fleach nei de muorre en batste der mei de foarpoaten tsjinoan, besocht himsels omheech te klauwen, draaide him fluch om, sprong werom op it bêd, dûkte derôf en trape yn syn flecht in stoel tsjin ’e grûn. It gekletter fan hout en gekras fan neilen fitere syn opwining oan en yn in amerij seach er skerp en klear it gat fan ’e doar.
Benedictus, sjoch nei my. Bliuw!
Hy sette him ôf en galoppearre nei bûten. Fuort út dat lytse hûs, allinne de himel dulde er boppe him, wyn troch syn hierren, wyn troch syn earen. Fluitsjend sykhelle hy tusken syn tosken troch, hieltyd hurder en heger. Hearlik drave, alles ferjitte. De jonge nacht, allyk it gers, wie syn maat. Hy struts him de kop en iepene tûzenen geulen en slinken om yn te ferdwinen. Hy probearre se allegear, sprong deryn en derút, gie sa hurd as er koe ek al wie de eangst sûnt lang út syn poaten streamd. De tsjindruk fan de ierde makke him fredich oant yn syn sturt. Pas boppe-oan de hichte fertrage hy en draafde nei syn favorite leger. Hy ferbûgde in pear halmen en drukte him del yn ’e betroude kûle, mei sels foar alle fjouwer fuotten útsparrings. Hy slute de eagen, werbelibbe hieltyd wer syn fantastyske sprint fan begjin oant ein. Syn boarstkas bealge as wie hy dêr noch, heuvelop jeiend, wyn troch syn hierren, wyn troch syn earen, hy knipte mei de noas en wie fuort.

De vrouw ontwaakte midden in de nacht. Eerst werd ze zich gewaar van het wakker zijn, pas daarna van het waarom. Pijn had haar gewekt. Alsof een veel te grote hand naar ingewanden graaide, haar ontweidde als vers geschoten wild. Ze dacht aan donkere organen, bloederig vlees. Gedurende een onbepaalde tijd verzette ze zich tegen het geweld – dat ze kennelijk zelf voortbracht – met wanhopige bezweringen en een domme hand op het getroffen gebied. Maar er was geen houden aan, ze sperde haar ogen wijd open, rolde zich op haar rug en daarna op haar zij, krulde zich ten slotte op. De hulpeloze, zachte delen ingesloten door een kooi van rug en benen. Waardeloos. Ze greep krampachtig een hand beddengoed en kneep, kreunde, zweette, ondanks de kille nacht. De plotselinge drang haar darmen te legen zette haar in beweging. Gekromd en met een arm tegen haar buik, alsof ze iets kon tegenhouden, strompelde ze naar buiten maar bereikte het gemak niet op tijd. Ze deed haar behoefte als een dier, gehurkt aan de rand van het erf. De opluchting duurde kort, ze kon nog net naar binnen kruipen, kokhalsde en gaf over, een paar keer achter elkaar. Naar adem happend kroop ze weg van haar eigen drek, zonk direct daarna ineen. Haar schouder landde hard op de vloer, krassende nagels klonken over het hout. Vuil of splinters lieten los. Om het even, was haar laatste gedachte.
De pijn had gewonnen, had zelfs zonder omhaal angst ontmanteld. Er was geen geluid, geur, geen licht of donker. De pijn regeerde en de pijn was hier al eerder geweest. Hij kende dit lichaam, een oude bekende. Het tegenwerken van korte duur, de bezetting kinderspel. In crescendo verdeelde de pijn zich over alle lichaamsdelen zodat zelfs tenen en haarwortels hetzelfde zongen, hard en zonder dynamiek. De pijn wilde niets ingewikkelds, zijn verzoek was doodeenvoudig. De pijn wilde aandacht. Net als vuur zoog het alles naar zich toe. Deed er verder niets mee, werd er niet minder van noch transformeerde. Dwong enkel af.
Hier, kijk naar mij. Ik ben pijn. Ik kan je alles geven en nog makkelijker ontnemen. Ik wis je uit. Waarom? Ik wil dat je naar me kijkt. Zie mij, blijf. Daarom heb ik alles uitgeschakeld, je verlangens, je denken, je tijd. Ik moest wel en zeg nou zelf: ook best lekker toch, zo wezenloos? Je bent pijn, zalig enkelvoudig. Zonder aanzien des persoons beveel ik maar één ding: directe toewijding. Kijk. Geef me overgave. Je hébt geen pijn, je bent. Ah, dat is al beter, je let op. Meer vraag ik niet dus noem me niet veeleisend. Jij bent niemand en niemand heeft niets te geven. Braaf, je kijkt. Wie je bent? Pijn. Jij en ik zijn gelijk. De rest van jou is foetsie, weg. Opluchting mag, ik zal het niemand doorvertellen. Zeg me nu maar na: ik ben pijn. Ik ben pijn. Ik ben –
Jasses, natte poten, Benedictus had er een hartgrondige hekel aan. Van het plakken van zijn vacht tot de kou die in zijn voeten kroop en van daaruit naar boven trok, zijn hart bereikte en doorzinderde naar zijn brein. De enige smet op deze van dauw doordrenkte ochtend. Hollen, dat was de beste remedie en dat was het eigenlijk altijd. Vanaf de houtwal ging hij in spongengalop de heuvel af, toegevend aan die heerlijke spierjeuk, krachtig afzettend met zijn achterpoten, de tanige voorpoten simpelweg volgend. In de ochtendschemer verdween ruis, tekenden contouren zich scherper af en bovendien, de geluiden begreep hij beter. Want ondanks zijn vaart vingen zijn lepeloren alles op: kriskrassende vleermuizen, een hoog in de lucht cirkelende uil en onder zijn galopperende voeten de nooit aflatende, piepende verbazing van veldmuizen in hun ontelbare holletjes, kereltjes die enkel renden om te vluchten, de tragiek van ongedierte. Het hoge gras was zijn vriend, het opende en sloot zich achter hem als een levende tunnel. Oh heerlijk rennen! Niets, zelfs vliegen niet, kon beter zijn dan dat. Beneden volgde hij de loop van de beek, bereikte het grasland en gaf eindelijk toe aan het gerammel in zijn buik. Het zachte gras vulde zijn maag en af en toe onderbrak hij zijn gekauw om een poot droog te likken. Zo bracht hij de vroege ochtend door en pas toen de leeuweriken hoog in de lucht begonnen te kwebbelen en onder zijn voeten het murmelen van kerfdieren klonk, vond hij het tijd. In een draf koerste hij naar de keuterboerderij verderop, op zoek naar bieten en kool. Hij kroop door het struikgewas, bereikte de tuin en rook dat er iets niet in orde was. Zittend op zijn achterpoten nam hij de situatie in zich op. De deur van het huis stond wagenwijd open, toch kringelde uit de schoorsteen geen rook. De kippen kakelden een opgewonden woordenbrij zonder syntax. Door een ongepaste nieuwsgierigheid bevangen, liep hij dichterbij, de lepeloren stijf omhoog, en wierp een blik naar binnen.
God, daar gaat er eentje dood, dacht Benedictus bij het zien van wie daar lag.
Meteen opende de vrouw haar ogen en keek recht in die van de haas, zittend op zijn machtige achterstel. Zo wit, zijn vacht, en zijn ogen eikelgroot. Voordat ze er een tweede gedachte aan kon wijden, brak het besef door dat er iets heel anders gaande was. Belangrijker dan deze witte haas in haar huis, zijn geloer en het eventuele vrezen. Ze zweefde – zoiets moest het wel zijn – ze voelde zich gehuld in een serene afwezigheid van iets. De vloer die haar zo moeiteloos droeg, de frisse wind die door het deurgat kwam, de zon die een streep over haar gezicht trok: de pijn was weg. Warme pudding – anders kon ze het niet noemen – vulde haar hoofd. Verder had ze het best koud en zonder aan de haas te denken, hees ze zich kreunend op en wiebelde op onvaste benen naar bed, trok de deken tot haar kin en rilde gelukzalig. De witte haas, zag ze door haar wimperharen, had geen poot verzet. Alleen zijn neus knipte onafgebroken. Alles goed en wel, haar pijnloze staat was veel vreemder. Ja, het stromatras was heerlijk zacht en ze warmde langzaam op maar hoe fijner ze hier lag, hoe bozer ze werd. Alles was haar afgenomen, precies zoals de pijn het had gezegd. Niets wilde ze nog doen vandaag, geen soep koken of de vloer vegen. Niets viel er te voelen ook, geen honger, dorst of andere lijfelijkheden. Enkel die stompzinnige gelukzaligheid. De haas liep voorzichtig op haar af, zijn nagels tikten op de vloer. Van dichterbij zag ze zijn gespleten lip en zijn vacht, die in werkelijkheid uit een grote hoeveelheid tinten wit bestond. Was dit dan het hoogst haalbare, hier te liggen, verlost van wil en verlangen?
‘Daar ben je weer’, zei ze. Het was de eerste keer dat ze tegen de haas sprak. Na iedere pijnaanval dook het dier op, wachtte dan in de deuropening terwijl zij kwaadaardig naar het plafond staarde. Hij werd met een rabiaat genoegen genegeerd. Druk met balken tellen, miste ze het moment waarop hij afdroop, samen met de geluksvla in haar hoofd. Wat haar dreef was wraak. Niet hem, de boodschapper, maar de pijn wilde ze straffen. Dwars door haar bedwelmde staat zag ze namelijk haarscherp waar het allemaal op uit moest draaien. Vergetelheid, met als kers op de taart dat ze jubelend dit zogenaamde nirwana van de afgewende ondergang zou binnen dansen. Over haar lijk. Een dolk in haar buik, een knie op haar keel: dat deed de pijn met haar. Juist wanneer ze opgaf liet hij haar gaan, verwachtte er dankbaarheid voor terug. Ze had niet veel, een gehavend lichaam, deze hut. Maar dit had ze ook en dit hield ze vol: ze liet zich niet omkopen, weigerde dit gelogen geluk.
De haas gaf nog steeds geen sjoege, ook het knippen van zijn neus ging onverstoorbaar door.
‘Jij wil gewoon precies hetzelfde. Aandacht, zo is het toch? En voor een engel ben je trouwens veel te klein.’
Onnozelaar, dacht Benedictus, ik hoef je aandacht niet, wat ik wil is hollen en als bewijs voor zijn stelligheid likte hij wat borstharen glad. Omdat ze kennelijk was uitgepraat, zakte hij door zijn poten en wachtte. Verteerd door woede hield ze het tot de middag vol, slaakte een zucht en sloot haar ogen. Een taaie was het wel, vond Benedictus. Hij sloeg de deken iets terug, sprong naast haar op bed, strekte zich uit over zijn volle lengte en woelde, duwde dat lichaam naast hem aan de kant. Het gaf niet mee of duwde terug. Ze worstelden met gesloten ogen en hoewel Benedictus veel kleiner was, had hij al snel de overhand. In zijn omhelzing gaf ze op.
Benedictus, Benedictus!
Hij opende zijn ogen. Het was donker en buiten klonk het schuieren van een egel op zoek naar wormen. Maar hij had zijn naam gehoord. Hij sprong uit bed, vloog naar de muur en bokste er met zijn voorpoten tegenaan, probeerde zichzelf omhoog te krabben, draaide zich rap om, sprong terug op het bed, dook eraf en trapte in zijn vlucht een stoel tegen de grond. Het gekletter van hout en gekras van nagels wakkerde zijn opwinding aan en in een kort moment zag hij haarscherp de deuropening.
Benedictus, kijk naar mij. Blijf!
Hij zette zich af en galoppeerde naar buiten. Weg uit dat kleine huis, alleen de hemel duldde hij boven zich, wind door zijn vacht, wind in zijn oren. Fluitend ademende hij uit tussen zijn tanden, steeds harder en hoger. Heerlijk rennen, alles vergeten. De jonge nacht, als het gras, was zijn vriend. Hij aaide zijn kop en ontsloot duizenden geulen en slenken om in te verdwijnen. Hij probeerde ze allemaal, sprong erin en eruit, ging zo hard als hij kon ook al was de angst al lang uit zijn poten gestroomd. De tegendruk van de aarde maakte hem vredig tot in zijn staart. Pas bovenaan de heuvel vertraagde hij en draafde naar zijn lievelingsleger. Hij verboog een paar halmen en drukte zich neer in de vertrouwde holte, met zelfs voor alle vier zijn voeten uitsparingen. Hij sloot zijn ogen, herbeleefde steeds weer zijn fantastische sprint van begin tot eind. Zijn borstkas zwoegde alsof hij daar nog was, heuvelopwaarts jagend, wind door zijn vacht, wind in zijn oren, hij knipte met zijn neus en was weg.

Yn wat der noch oer is fan ús fernielde hûs haw ik juster in brief fan myn mem fûn. ‘FOAR JASPER, AS IK DEA BIN’, stie der yn grutte letters op ’e slúf. It lei yn in laad fan har buro, dat wûndere yntakt mids de púnheapen stie. Gjinien dy’t dernei omsjoen hie. Se is no fiif jier wei, it liket al in ivichheid, mar it brief is der net minder teheisterjend troch. Ik moat besykje om it rêstich wer te lêzen.
‘Leave Jasper,’ set se útein, ‘Ik skriuw dit op dyn sechde jierdei.’ Dat is trijentritich jier ferlyn, der is yn ’e tuskentiid nochal wat bard …
‘Doe’t wy fan ’e moarn dyn kado útpakten (in tekendoaze mei hûndert potleaden, witst noch?) hasto foar it earst nei dyn heit frege.’ Ja, ik wit it noch, fan dy potleaden. Hûndert wie doe in ûneinichheid!
‘Ik haw dy noait oer him ferteld, ik woe net dat hy in plak krije soe yn it libben dat wy tegearre hiene. Mar ik fyn datsto it rjocht hast om te witten wa’t er wie en wat er foar my betsjut hat.’ Se hat my yndie nea oer him ferteld, hoe bot ik der ek op oanstie. It wie altyd dreech om gjin heit te hawwen, op skoalle fansels om’t de oare bern der wol ien hiene, mar letter feitlik noch mear, it begûn stadichoan as in gemis te fielen. Net om’t ik it mei har net goed hie, mar troch it gefoel dat ik in part fan mysels net koe.
‘It wie yn de snuorje dat it Wrâldregear oprjochte waard. Ik wurke yn New York as oersetter by de Feriene Naasjes en makke it sadwaande fan tichteby mei.’ Ja, dêr hat se my letter koart oer ferteld op it stuit dat de oarloch útbruts. Yn ús berchdoarp like dat allegear fier fuort, mar yntusken witte wy better.
‘Dêr haw ik ek dyn heit kennen leard, of krekter sein dejinge dy’t letter dyn heit blykte te wêzen, want doe’t ik fernaam dat ik swanger wie, hie ik New York al ferlitten.’ Ek dat hat se my ienris yn fage bewurdings ferteld: dat se frijwat hommels nei Europa weromkommen wie. Mar se sei doe net wêrom.
‘Ik haw him net sein dat ik fuortgie, hy hat ek noait witten wêr’t ik wenne. Ik haw him inkeld in kaartsje stjoerd om him te fertellen dat hy in soan hie en dat ik dy nei him ferneamd hie.’ Dus myn heit hjit ek Jasper. Dat ferklearret wêrom’t ik in bûtenlânske foarnamme haw.
‘It wie in Nederlanner. Ornaris haw ik it net sa stean op dat arrogante, selsfoldiene naasje, mar hy wie in útsûndering.’ Ik bin dus foar de helte Nederlanner. Ik kin net sizze dat ik dêr botte bliid mei bin.
‘Ik moete him foar it earst yn wat wy in bytsje iroanysk de “kapel” fan de oersetterstoer neamden, it wie eins mear in soarte fan ûntspanningsromte, djip ferskûle yn it labyrint fan liften, treppen en gongen: krekt as woene se leaver net dat de wurknimmers dy romte ûntdekke soene, en faaks wie dat ek wol sa.’ Mar sy hat dy romte fansels wol daliks ûntdutsen. Altyd nijsgjirrich, altyd ûndernimmend, it wie suver ûnfoech.
‘Ik kaam der gauris, it wie it rêstichste plak yn it hiele gebou en koe der yn alle frede lêze, der siet sels in lytse kofjebar en dêr rûn ik him op in dei tsjin it liif – letterlik tsjin it liif, want ik draaide my om wylst ik noch wat tsjin de kofjejuffer sei, en seach dus net der ien achter my stie.’ It begjint as in minne Amerikaanske film.
‘Myn folle espressokopke foel fan it pantsje, hy gong daalk foaroer om it op te krijen en de kofje op te dippen mei wat papieren servetsjes.’ In wiere gentleman koartsein.
‘It earste dat my opfoel: syn hannen. Hy hie prachtige lange pianofingers, ik fielde in rilling troch my hinne gean en fernaam pas in pear sekonden letter dat er wat tsjin my sei. Dy jûns gongen wy foar it earst mei-inoar nei bêd, yn syn appartemint.’ Typysk myn mem. As se wat woe, moast it ek fuortendaalks. Noait in twiveling, noait efkes de tiid nimme om in idee besinke te litten. Ik woe dat ik ek sa wie, it makket alles safolle makliker. Mar blykber haw ik myn twiveljend, foarsichtich aard dan dochs ek net fan myn heit.
‘Do bist no noch fierstente jong om te witten wat seks is, hoe’t it dy yn ljochte lôge sette kin. Ik hoopje datst it yntusken ûntdutsen hast, tsjin de tiid datsto dit lêst.’ Ja, ik haw it ûntdutsen, tankewol mem. Mem woe yn it earst neat fan har witte, it like wol as wie mem jaloersk, en pas nei lange jierrren begûn mem har te akseptearjen, yn de tiid dat wy sels bern krigen. Mar ek Myriam is der allang net mear, en de bern … Ik fetsje eins net wêrom’t ik mem har brief noch fierder lêze wol. Ik wol it ferline net sjen, ik wol net witte hoe’t mem dêr yn New York lei te hoallefoaljen mei in Hollanner.
‘Syn matras rûkte tige nei lavindel, mei wat opwinend soerichs dertrochhinne. Syn twa katten seagen ta doe’t wy frijden, hy fûn dat sjenant mar ik moast derom gnize, dy twa pear eagen makken alles allinne mar noch intinser.’ Voyeurisme, mem?
‘De oare deis seagen wy inoar wer, earst yn ’e kapel en de jûns op ’e nij by him thús. Ik bleau te sliepen, doe’t ik moarnsier wekker waard fan in kat dy’t my heal op it gesicht lizzen kaam, wie ik der wis fan: ik wie fereale, foar it earst yn myn libben.’ En se libben noch lang en lokkich yn de hearlike stêd New York?
‘It fielde lykas wie ik mysels kwytrekke. Ik libbe inkeld noch yn him, foar him, en hy foar my, yn my: dy earste wike wiene wy bûten wurktiid oanienwei tegearre, en ek op it wurk besochten wy inoar sa faak as koe te sjen. De kâns is grut datsto yn de Toer fan Babel (sa’t wy de oersetterstoer fansels neamden) ferwekke bist, want wy hiene alle dagen minstens ien kear seks op it húske.’ Ik hoech dat net te witten, mem. Ik bin mem har soan, net ien as oare freondinne mei wa’t mem har yntime geheimkes dielt.
‘En yn dyselde snuorje wie der dat megalomane, absurde politike projekt dêr’t wy as oersetters in hûdfol wurk oan hiene.’ Jim hiene dêr ôfstân fan nimme moatten, mem, dan sieten wy no net yn dizze einleaze ellinde … Ja, faaks binne oersetters gewoan mar boadskippers dy’t der fierder neat oan helpe kinne, mar in boadskipper kin dochs yn alle gefallen wegerje en bring it boadskip oer. En wie it Ferset doe net al aktyf? Mem hie har dêrby oanslute kind, mem hie freedsum of mei geweld yn opstân komme kind doe’t it noch koe, ynstee fan mei mem har gelok in soan op ’e wrâld te setten dy’t dêr net om frege hat, en dy’t no de púnheapen oprêde moat.
‘Jasper, dyn heit dus, wie it net mei my iens, hy wie in grut foarstanner fan it Wrâldregear, en miskien wie dat wol wat my oan it twiveljen sette.’ Mem, twivelje?
‘Ik wie lokkich mei dizze man, lokkiger as dat ik ea west hie en ea wurde soe’ (behalve doe’t mem in bern krige, nim ik oan?), ‘mar boppe dat gelok seach ik swier waar opkommen. Wy miene dan wol dat leafde en freonskip swierder waagje as ideeën en ideälen, mar winliken biedt ek de grutste leafde gjin ferwar tsjin fûnemintiele mieningsferskillen.’ Dus mem besocht net iens om him te oertsjûgjen?
‘Of alteast, ik wie dêr bang foar. Bang dat ús gelok oantaast wurde soe en ûndermine troch faktoaren fan bûtenôf, hokfoar dan ek.’ Is dat net de definysje fan gelok? Dat it in tydlike tastân is dy’t by einbeslút altyd fersteurd wurdt, om’t it libben no ien kear is wat it is?
‘Mar miskien dochs ek bang dat wy ússels smoare litte soene mei ús eigen gelok: dat it gelok sels de fersteurende faktoar wurde soe, in tastân dy’t wy net folhâlde kinne soene.’ Ik haw mei mem te dwaan. Mem lake my earder út as ik sei dat eat té lekker wie, mem sei dat ik it dan mar stean litte moast, no docht bliken dat mem krekt itselde dien hat: mem hat har gelok stean litten om’t mem it té lekker fûn.
‘Doe’t ik dus in wike letter nei Europa gie foar in reis dy’t ik al folle earder boekt hie en net annulearje woe, sei ik tsjin him dat ik in skoftke allinnich wêze moast om ta mysels te kommen. Dat die him in ekstreem soad fertriet, mar hy sei ta om gjin kontakt te sykjen oant ik werom wie, hy soe my fan it fleanfjild komme te heljen.’ Mar mem kaam net werom. Mem bleau yn Europa. Mem makke har eigen gelok stikken.
‘Mar ik kaam net werom, ik bleau yn Europa, sûnder it him te fertellen. Ut eangst foar de krêft fan myn eigen leafde. En dêrnei hie ik dy, en in nij gelok. Ik hoopje tige dat dyn heit ek in nij gelok fûn hat. Hy is de iennige man fan wa’t ik ea holden haw’ (útsein fan mem har soan, nim ik oan). ‘En ik hâld noch hieltyd fan him, noch hieltyd likefolle. Dat kin gjinien my ûntnimme. Sa, no witst it.’ En se ûnderskriuwt it mei har folsleine namme: ‘Dyn leafhawwende mem, Hilda Ana Brzezinski da Cunha Nogueira’.
Ja, no wit ik it. Allinnich slagget it my ek by it op ’e nij lêzen net der rêstich by te bliuwen. De wrâld stiet yn ’e brân, myn eigen libben is in púnfal en myn mem skriuwt my oer it gelok dat se net oandoard hat. Ik moat har brief ferskuorre. Ik moat hjir wei út dit hûs, wêryn’t letterlik te folle herinnerings bedobbe lizze. Ik moat fierder. It Ferset hat my nedich.

Noat fan de skriuwer: dit ferhaal is in alderearste foarstúdzje fan in roman dy’t nei alle gedachten Babelhjitte sil. It plan bestie al foár de Russyske ynfal yn Oekraïne, mar de ‘fredesoperaasje’ fan de patetyske Poetin hat alles in stik skerper yn byld brocht.

In wat er nog over is van ons verwoeste huis heb ik gisteren een brief van mijn moeder gevonden. ‘VOOR JASPER, ALS IK DOOD BEN’, stond er in grote letters op de envelop. Hij lag in een la van haar bureau, dat wonderbaarlijk intact tussen de puinhopen stond. Niemand die ernaar om heeft gekeken. Ze is nu vijf jaar dood, het lijkt al een eeuwigheid, maar de brief is er niet minder verpletterend om. Ik moet proberen hem rustig te herlezen.
‘Lieve Jasper,’ begint ze, ‘Ik schrijf dit op je zesde verjaardag.’ Dat is drieëndertig jaar geleden, er is in die tussentijd nogal wat gebeurd …
‘Toen we vanmorgen je cadeau uitpakten (een tekendoos met honderd potloden, weet je nog?) vroeg je voor het eerst naar je vader.’ Ja, ik weet het nog, van die potloden. Honderd was toen een oneindigheid!
‘Ik heb je nooit over hem verteld, ik wilde niet dat hij een plaats zou krijgen in het leven dat wij met z’n tweeën leidden. Maar ik vind dat je het recht hebt om te weten wie hij was en wat hij voor mij heeft betekend.’ Ze heeft me inderdaad nooit over hem verteld, hoe hard ik ook aandrong. Het was altijd moeilijk om geen vader te hebben, op school natuurlijk omdat de andere kinderen er wel een hadden, maar later in feite nog meer, het begon langzaam als een gemis te voelen. Niet omdat ik het met haar niet goed had, maar door het gevoel dat ik een deel van mezelf niet kende.
‘Het was rond de tijd dat de Wereldregering werd opgericht. Ik werkte in New York als vertaler bij de Verenigde Naties en maakte het dus van dichtbij mee.’ Ja, daar heeft ze me later kort over verteld op het moment dat de oorlog uitbrak. In ons bergdorp leek dat allemaal heel ver weg, maar inmiddels weten we beter.
‘Daar heb ik ook je vader leren kennen, of liever gezegd degene die later jouw vader zou blijken te zijn, want toen ik merkte dat ik zwanger was, had ik New York al verlaten.’ Ook dat heeft ze me ooit in vage bewoordingen verteld: dat ze vrij plotseling naar Europa is teruggekomen. Maar ze zei niet waarom.
‘Ik heb hem niet gezegd dat ik wegging, hij heeft ook nooit geweten waar ik woonde. Ik heb hem alleen een kaartje gestuurd om hem te vertellen dat hij een zoon had en dat ik die naar hem had vernoemd.’ Dus mijn vader heet ook Jasper. Dat verklaart waarom ik een buitenlandse voornaam heb.
‘Het was een Nederlander. Normaal gesproken heb ik het niet zo op dat arrogante, zelfingenomen volkje, maar hij was een uitzondering.’ Ik ben dus voor de helft Nederlander. Ik kan niet zeggen dat ik daar heel erg blij mee ben.
‘Ik ontmoette hem voor het eerst in wat we een beetje ironisch de “kapel” van de vertalerstoren noemden, het was eerder een soort ontspanningsruimte, diep verborgen in het labyrint van liften, trappen en gangen: alsof men liever niet wilde dat de werknemers die ruimte zouden ontdekken, en misschien was dat ook wel zo.’ Maar zij heeft die ruimte natuurlijk wel meteen ontdekt. Altijd nieuwsgierig, altijd ondernemend, op het onbetamelijke af.
‘Ik kwam er vaak, het was de rustigste plek van het hele gebouw en ik kon er ongestoord lezen, er zat zelfs een kleine koffiebar en daar liep ik hem op een dag tegen het lijf – letterlijk tegen het lijf, want ik draaide me om terwijl ik nog wat tegen de koffiejuffrouw zei, en zag dus niet dat er iemand achter me stond.’ Het begint als een slechte Amerikaanse film.
‘Mijn volle espressokopje viel van het schoteltje, hij bukte zich meteen om het op te rapen en de koffie op te deppen met wat papieren servetjes.’ Een echte gentleman kortom.
‘Het eerste wat me opviel: zijn handen. Hij had prachtige lange pianovingers, ik voelde een rilling door me heen gaan en merkte pas een paar seconden later dat hij iets tegen me zei. Die avond gingen we voor het eerst met elkaar naar bed, in zijn appartement.’ Typisch mijn moeder. Als ze iets wilde, moest het ook echt meteen. Nooit een aarzeling, nooit even de tijd nemen om het idee te laten bezinken. Ik wou dat ik ook zo was, het maakt alles zoveel makkelijker. Maar kennelijk heb ik mijn aarzelende, voorzichtige karakter dan toch ook niet van mijn vader.
‘Jij bent nu nog veel te jong om te weten wat seks is, hoe het je in lichterlaaie kan zetten. Ik hoop dat je het inmiddels hebt ontdekt, tegen de tijd dat je dit leest.’ Ja, ik heb het ontdekt, dankjewel moeder. Je wilde in het begin niets van haar weten, het leek wel of je jaloers was, en pas na jaren ben je haar gaan accepteren, rond de tijd dat wij zelf kinderen kregen. Maar ook Myriam is er allang niet meer, en de kinderen … Ik snap eigenlijk niet waarom ik je brief nog verder wil herlezen. Ik wil het verleden niet zien, ik wil niet weten hoe jij daar in New York hebt liggen rollebollen met een Nederlander.
‘Zijn matras rook sterk naar lavendel, met iets opwindend zurigs erdoorheen. Zijn twee katten keken toe terwijl we vreeën, hij vond dat gênant maar ik moest erom lachen, die twee paar ogen maakten alles alleen nog maar intenser.’ Voyeurisme moeder?
‘De volgende dag zagen we elkaar weer, eerst in de kapel en ’s avonds opnieuw bij hem thuis. Ik bleef slapen, en toen ik ’s morgens vroeg wakker werd van een kat die half op mijn gezicht kwam liggen, wist ik het zeker: ik was verliefd, voor het eerst van mijn leven.’ En ze leefden nog lang en gelukkig in de heerlijke stad New York?
‘Het voelde alsof ik mezelf was kwijtgeraakt. Ik leefde enkel nog in hem, voor hem, en hij voor mij, in mij: die eerste week waren we buiten werktijd permanent samen, en ook op het werk probeerden we elkaar nog zo vaak mogelijk te zien. De kans is groot dat jij in de Toren van Babel (zoals we de vertalerstoren natuurlijk noemden) bent verwekt, want we hadden elke dag minstens één keer seks op het toilet.’ Ik hoef dat niet te weten moeder. Ik ben je zoon, niet een of andere vriendin met wie je je intieme geheimpjes deelt.
‘En tegelijkertijd was er dat megalomane, absurde politieke project waar wij als vertalers onze handen vol aan hadden.’ Jullie hadden daar afstand van moeten nemen moeder, dan zaten wij nu niet in deze eindeloze droefenis … Ja, misschien zijn vertalers gewoon maar boodschappers die er verder ook niets aan kunnen doen, maar een boodschapper kan toch in elk geval weigeren de boodschap over te brengen. En was het Verzet toen niet al actief? Je had je daarbij kunnen aansluiten moeder, je had vreedzaam of met geweld in opstand kunnen komen toen het nog kon, in plaats van met jouw geluk een zoon voort te brengen die daar niet om heeft gevraagd, en die nu de puinhopen moet opruimen.
‘Jasper, jouw vader dus, was het niet met me eens, hij was een groot voorstander van de Wereldregering, en misschien was dat wel wat me aan het twijfelen bracht.’ Jij, twijfelen, moeder?
‘Ik was gelukkig met deze man, gelukkiger dan ik ooit was geweest en ooit zou worden’ (behalve toen je een kind kreeg, neem ik aan?), ‘maar boven dat geluk zag ik een zware onweerswolk hangen. We denken dan wel dat liefde en vriendschap zwaarder wegen dan ideeën en idealen, in werkelijkheid is ook de grootste liefde niet bestand tegen fundamentele meningsverschillen.’ Dus je probeerde hem niet eens te overtuigen?
‘Of in elk geval, ik was daar bang voor. Bang dat ons geluk zou worden aangetast en ondermijnd door factoren van buitenaf, welke dan ook.’ Is dat niet de definitie van geluk? Dat het een tijdelijke toestand is die uiteindelijk altijd wordt verstoord, omdat het leven nu eenmaal is wat het is?
‘Maar misschien toch ook bang dat we onszelf zouden verstikken met ons eigen geluk: dat het geluk zelf de verstorende factor zou worden, een toestand die we niet zouden kunnen volhouden.’ Ik heb met je te doen moeder. Je lachte me vroeger uit als ik zei dat iets té lekker was, je zei dat ik het dan maar moest laten staan, en nu blijk je zelf precies hetzelfde te hebben gedaan: je hebt je geluk laten staan omdat je het té lekker vond.
‘Toen ik dus een week later naar Europa ging voor een reis die ik al veel eerder had geboekt en niet wilde annuleren, zei ik tegen hem dat ik een tijdje alleen moest zijn om tot mezelf te komen. Dat deed hem extreem veel verdriet, maar hij beloofde geen contact te zoeken tot ik terug was, hij zou me van het vliegveld komen halen.’ Maar je kwam niet terug. Je bleef in Europa. Je maakte zelf je eigen geluk kapot.
‘Maar ik kwam niet terug, ik bleef in Europa, zonder het hem te vertellen. Uit angst voor de kracht van mijn eigen liefde. En daarna had ik jou, en een nieuw geluk. Ik hoop heel erg dat je vader ook een nieuw geluk heeft gevonden. Hij is de enige man van wie ik ooit heb gehouden’ (afgezien van je zoon, neem ik aan). ‘En ik hou nog steeds van hem, nog steeds even veel. Dat kan niemand me afnemen. Zo, nu weet je het.’ En ze ondertekent met haar volledige naam: ‘Je liefhebbende moeder, Hilda Ana Brzezinski da Cunha Nogueira’.
Ja, nu weet ik het. Alleen lukt het me ook bij herlezing niet om er rustig onder te blijven. De wereld staat in brand, mijn eigen leven is een ruïne en mijn moeder schrijft me over het geluk dat ze niet heeft aangedurfd. Ik moet haar brief verscheuren. Ik moet hier weg uit dit huis, waarin letterlijk te veel herinneringen begraven liggen. Ik moet verder. Het Verzet heeft me nodig.

Noot van de schrijver: dit verhaal is een allereerste voorstudie van een roman die waarschijnlijk Babelgaat heten. Het plan bestond al vóór de Russische inval in Oekraïne, maar de ‘vredesoperatie’ van de pathetische Poetin heeft alles een stuk scherper in beeld gebracht.

Der sieten trije mannen oan ’e bar; Ron koe der twa fan. Dy twa sieten neistinoar, Joop Fiskje en Lytse Bert. De tredde siet oan ’e oare kant fan de fjouwerkante bar. Tony wurke. Tony stuts syn hân nei him op. Pilske?
Lekker, sei Ron. Hy gie op twa krukken ôfstân sitten fan ’e mannen dy’t er koe. Joop, op links, line efteroer sadat er by Lytse Bert op rjochts lâns sjen koe. Hy sei: hast dyn topwiif net by dy? En dan tsjin Betje: Ron hat in topwiif.
Ron pakte syn pilske oan, naam in swolch en sette syn glês op it filtsje dat foar him lei.
Mar ik hearde wat oars oer dy, Sjonger Ronald.
Ja?
Ja. Ik hearde datst siik wiest.
O ja?
Dat is wat ik hearde.
O.
It bleau in skoftsje stil.
Joop Fiskje line no nei foaren om sa om Lytse Bert hinne sjen te kinnen. Is it wier?
Is it wier?
Datst siik bist.
Minsken binne sa faak siik.
Ja, mar do soest kanker hawwe.
O.
Hasto kanker, Sjonger Ronald?
Tony sei dat it ek wol wat minder koe.
No, sei Joop Fiskje, ik toan gewoan belangstelling. Dat is gewoan aardich, dochs? Ik bedoel it yn elk gefal aardich.
Ron joech gjin antwurd.
Ik ha noch wat oars heard, sei Joop Fiskje. Ik hearde dat dat topwiif fan dy fuort it sin derôf hie mei dy.
Dat is net wier – dat is net wier.
Mar de kanker wol dus.
Ron sei neat.
It is net neat. Ik hearde datst noch mar in moanne te libjen hast.
Ik ha hjir gjin sin yn, sei Ron, en hy frege oft er ôfrekkenje koe.
Dizze krijst fan my, sei Tony.
Nee, sei Joop Fiskje, krijst ’m fan my, mar bliuw sitten, echt, Ron, sorry. Ik fyn it oprjocht kloaten foar dy. Oprjocht.
Ron die syn beurs fuort.
Wat hat de dokter sein?
Ron seach de saak yn it rûn. Se seagen him oan. In heal jier oant in jier. Langer as ik ûnder behanneling gean, mar ik kies foar kwaliteit fan libjen.
Wat is dat dan?
Gewoan, kwaliteit. Datst noch genietest fan it libben.
Snap ik, sei Joop Fiskje.
Lytse Bert knikte.
Ik woe noch wol in kear op fakânsje mei Ria.
Mar se hat dy der fuort út soademitere.
Nee, se hat gewoan wat romte nedich om te bekommen. Mar ik woe dus noch wol in kear mei har op fakânsje.
Op fakânsje, ja? En rêdst dat, frege Joop Fiskje, finansjeel, bedoel ik?
Ik sjoch hieltyd oanbiedingen foarbykommen foar 399 euro. Dan sitst al yn in moai appartemint mei swimbad.
Hielendal wier. Ik soe gewoan boeke.
Ik ha no even gjin 400 euro.
Joop knikte. Soest in meifallerke hawwe moatte.
Ja, absolút.
En ast no ris dochst watst it bêste dochst, Ron?
Hoe bedoelst?
Hoe bedoelst, bist dochs Sjonger Ronald? Kinst dochs sjonge?
Ik ha dêr net echt sukses mei hân, Joop.
Nee, earder net, miskien, mar faaks sit dat meifallerke der wol oan te kommen, Ron. Omdat, wit ik folle, it dy no wol ris gund is.
It is dy wol gund, sei Tony.
Miskien moatst dêr ris oer neitinke.
Ik tink net dat minsken der echt noch jild foar oer hawwe om my sjongen te hearren. Dy yllúzje bin ik wol in bytsje kwyt.
Do hast dat meifallerke fertsjinne, Ron. Hast kanker. Dyn topwiif hat dy de doar útsmiten, en wolst har werom. Wolst har mei op fakânsje nimme en hast ferlet fan sinten, dus do sjongst hjir jûn. Dochs, Tony?

*

Jûns wie it drokker wurden; Tony wie klear mei syn tsjinst mar hy wie net nei hûs gien, hy wie oan de bar hingjen bleaun, oan de kant dêr’t Ron siet, om’t it dêr gesellich wie – der hinge in goed sfearke, mei in protte laitsjen, in soad bierkes. Ron hie der op syn minst wol in stik as tweintich dronken, allegear krigen. Ada stie no efter de bar en se bleau noch hieltyd trochtaapjen foar Ron en streekjes setten op de bontsjes fan oare klanten en as Ron rôp dat er ien weijaan woe, waard dat drekst ôfward, bist gek ju, en dan kaam der in opmerking efteroan as ‘do bist hjir de sike’, of ‘it is dyn ôfskied’, mar soms sei ien ek ‘it is dyn feestje’ om’t net elk wist wat der no krekt te rêden wie; it wie inkeld mar dúdlik dat elk Ron hjoed traktearre. Ron hie him der earst net noflik by by field, mar dizze jûn wie oars, net ien woe wat werom hawwe, net fan Ron.
Joop Fiskje sei dat Marco Borsato sjonge soe op Ron syn begraffenis.
Dat hat er noch net offisjeel tasein, sei Ron, en it hiele groepke lake lûd.
Mar hoe sit it no mei dy en Ria? frege immen.
Ria moat gewoan even bykomme fan ’e skrik, sei Ron, en hy hearde sels dat er it wurd ‘skrik’ net lekker mear útsprekke koe, it wie mear ‘sssrik’.
Der stie in frou yn it groepke, skean efter Ron, dy’t sei dat sy it sa net dien hawwe soe.
Ron seach oer syn skouder? Net? Hoe hiesto it dien dan?
Ast myn mantsje wiest, soe ik dy hiel lekker ferwenne ast my soks ferteldest.
O? En hoe soe dat ferwennen der dan útsjen?
Dat kin ik dy wol yn it ear flústerje.
Alle manlju yn it groepke rôpen sawat as hooo, en Joop Vissekop rôp: flústerje it earst mar yn myn ear, Lyske, ik bin Ron syn saakwaarnimmer.
Elk lake. Lyske bûgde har nei Joop ta, flústere wat en Joop rôp fuort: meitsje romte! Meitsje romte! En hy treau it groepke om Ron hinne útinoar.
Dêrmei wie it klear, de oandacht foar Ron, elk socht in kruk oan ’e bar op, allinnich Lyske bleau by him stean.
Wat hast no tsjin Joop sein, frege Ron.
Dat fertel ik dy faaks letter wol. Ik fertel it sûnder wurden.
Lyske – hjitst Lyske?
Se knikte.
Ik ha thús echt in topwiif te sitten. Ik bin hiel bot fergulde mei dyn omtinken, mar ik wol net –
Ik hear allegear ferhalen dat se dy de doar útset hat, dochs? Neffens my hast even gjin thús mear.
Ron makke in beweging dy’t de midden hold tusken it opheljen fan syn skouders en in comme-ci comme-ça. Myn thús is dêr’t ik de skuon útdoch.
No, dan sille miskien noch wol meimeitsje wêr’tsto jûn de skuon útdochst.
Ik leau dat ik neat hoech ôf te rekkenjen, dat wy kinne gean wannear’t wy mar wolle.
Lyske knypeage en sei dat de jûn noch jong wie en dat se noch wol wat gesellichheid meikrije woe hjir. Mar wy meitsje miskien noch wol mei wêr’tsto de skuon útdochst. Se rûn by Ron wei, yn ’e rjochting fan ’e húskes en hy seach har nei mei in brede laits op syn gesicht. Hy krige noch in bierke fan Ada en stiek it yn ’e loft om te toasten nei wa’t him der ek mar op traktearre hie.
Joop Fiskje kaam wer by him stean. Ron, jonge, hoe fielst dy?
Noch net siik, ast dêr nei fregest.
Goed om te hearren. Want do silst even in mopke sjonge. De minsken hjir binne der klear foar. Amsterdam sil ien fan syn bysûnderste sjongers ferlieze.
No ja, ferlieze, sei Ron.
Ja, ferlieze. Ik woe dat it net sa wie, mar kinst der net omhinne, no? Ik fyn datst dy noch ien kear de stjer fiele moatst. Dizze minsken hjir – hy makke in allesomfetsjende beweging mei syn earm – hâlde fan dy, Ron. Dat fielst de hiele jûn dochs al? Ik jou it dy op in briefke: ast no sjongst, bist in stjer sa’tst noch noait west hast. En – hy wiisde temûk nei Lyske, dy’t no by in oare man stie – dat silst ek fiele dan, datst in stjer bist.
Ron sei dat dat net sa maklik gie, ik ha myn apparatuer net by my, myn set, ik moat myn eigen mikrofoan hawwe –
Ada, rôp Joop, Aad, hast dat karaokespul noch ûnder de bar lizzen?
Karaokespul is dochs net dêr’t ik mei –
Ron, kom op, gun it dy minsken no.
Ada klapte in pear kastjes iepen en pakte in plestik mikrofoan en in cd. Ik ha dit noch, sei se, mei allinnich muzyk en sûnder sjonger. Se lei de cd foar Ron del en begûn wer te taapjen.
Dat is krekt ideaal, sei Joop, wat seisto Ron? Is dat ideaal of net?
Ron seach nei it listje achterop it hoeske. Ken ik net, ken ik net, ken ik wol, ken ik net, net, net, net, wol wol, net.
Joop pakte in bierfiltsje en skreau de nûmers op fan de ferskes dêr’t Ron fan sei dat er se koe. Komt goed, Ron, sei er, ik stean by de cd-spiler en ik skip nei de ferskes dy’tst kenst. Sit der noch wat bysûnders by? Ien dy’tst spesjaal no dwaan soest?
Spesjaal no, wat soe ik spesjaal no dwaan wolle?
No, ien dy’t mei dyn situaasje te krijen hat?
In ferske oer kanker?
No, sei Joop, dy sille der net echt wêze, mar as der ien jûn is dêr’tst de triennen op lûke kinst, dan is it dizze jûn, Ron.
Ron skodde stadich de holle, sei doe: no ja, nûmer 12.
O ja, sei Joop Fiskje, ik snap ’m, ik snap ’m.
Joop hie oankundige dat Ron oer in healoerke in hiel spesjaal optreden jaan soe en ûnder lûd jûchei wie Ron derút rûn. Hy pakte syn telefoan en socht it nûmer op fan syn soan.
Hee heit, sei syn soan.
Hee jonge, mei dyn heit. Hee, ik sil sa sjonge yn Huizinga en ik tink dat it in bysûnder optreden wurde sil. Ast delkomme wolst, mei dat altyd.
Ik wit net, sei syn soan.
Sjoch mar, hear. Wêr bist? Bytsje yn ’e buert fan Slotervaart?
Ja, bytsje.
Ik doch wat hiel moais. Ik bin der wis fan datst it hiel moai fine silst.
Okee.
Dus ik soe it hiel bysûnder fine ast kaamst.
Ik sjoch wol even, okee?
Ja, fansels jonge. Ik fyn it al hearlik datst de telefoan opnimst as ik belje. Dat ik dêr dan siik foar wurde moat, hin?
Dat fyn ik in bytsje in kutopmerking, heit. Mar ik sjoch wol even, sa’t ik al sei.
Fijn, jonge.

*

Ron sei dat er der oars noait lêst fan hie en Lyske frege oft it de kanker wie.
Nee, it is de kanker net, sei Ron. Hy siet rjochtop, sy lei noch.
Fynst my net oantreklik dan? frege se.
Bist hartstikke oantreklik. Ron sei dat er mei syn holle noch by it optreden fan fan ’e jûn siet.
It wie ek in prachtich optreden, sei Lyske.
Nee, dat wie it net.
Dat wie it wol, hear. Ik swar it dy, ik hy de triennen yn ’e eagen.
Leau ik net.
Ik swar it dy. Kom, lit ús it noch in kear probearje, kreaze keardel. Se luts him nei har ta, mar hy wurke net mei. Kom, sei se noch in kear.
Nee, sorry, sei Ron. Hoe kaam it oer – ik bedoel it lêste nûmer, hoe kaam dat oer?
De Vlieger, bedoelst?
Ja, De Vlieger.
Moai hear, hiel moai, doe hie ik triennen yn ’e eagen.
Ik leau it net, sei Ron. Wylst ik dermei dwaande wie en fan mem heit makke hie, tocht ik: no flean ik de bocht út. Hy song it: ik heeeeeeb hier een brief voor mijn vadeeeer, die hoooooog in de hemel is … Dat kin dochs net.
Fleachst hielendal net út ’e bocht. Hast dochs jild ophelle? Joop hat twa kear foar dy troch de saak west en neffens my hast in hoop sinten ophelle. Kom no mar.
Ik bedoel, it wie mar 430 euro.
Dat is dochs in moai bedrach? Ik ha dat net oer oan ’e ein fan ’e moanne, hear. No, kom by my.
Nee, sorry, ik kin it no echt net.
Godferdomme, wêrom woest dan mei my nei hûs.
Do woest my mei nei hûs.
Net as ik dit witten hie.
Ik wist it ek net – ik ha hjir oars noait lêst fan.
It kin de kanker ek wêze, dochs?
Nee, it is de kanker net. It binne gewoan tinzen dy’t net stopje. Ik fleach út ’e bocht.
Godferdomme, sei Lyske, ik bin de Stichting Korrelatie net. Ik wol in gewoan in keardel yn myn bêd.
Ron liet de skouders wat fierder hingje.
No, hup, myn bêd út dan, ferdomme, sei se, en se joech him in triuw.
Hy begûn syn klean byinoar te sykjen, rûn de sliepkeamer út, de wenkeamer yn, die dêr de broek oan. Hy wie healwei doe’t er syn telefoan út syn broeksbûse helle om te sjen oft er noch berjochtsjes hie. Hy hie gjin berjochtsjes.
Ut ’e sliepkeamer rôp Lyske: bist der no noch?
Sijk net, rôp er werom. Ik bin sa fuort.
Hy seach oan it ljocht dat se de lampe útknipt hie en hy hearde har frijwol drekst dêrnei snoarkjen. Hy stoppe syn telefoan wer fuort, pakte dêrnei syn jild en seach nei it pak eurobiljetten: 430 euro.
Oan ’e muorre hong in klok en it wie trije oere nachts. Ik bin kapot, sei er, en hy gie op it bankje lizzen.
Hy pakte syn telefoan wer en stjoerde syn soan in berjochtsje.
– ik seach dy fuortgean, fûnst it net moai?
Hy bleau mar nei it skermke sjen en seach de finkjes blau wurden. Dêrnei krige er in berjochtsje werom:
– Nee, ik fûn it net moai.
– it wie foar dy bedoeld.
– Dat makke it noch net moai. Ik fûn it nochal melodramatysk, sa’tst alles nochal melodramatysk makkest.
– ik wit net wat dat is, haha, mar is goed.
– Dat is in raar antwurd, heit.
– ik bedoel, hast gelyk.
– Okee.
Ron seach in skoftsje nei syn skermke. Doe stjoerde er:
– ik wie gelokkich doe’t ik dy seach.
En dêrnei stjoerde er:
– tankewol dat ik even gelokkich wie
En:
– dat wie lang lyn de lêste kear.
Syn soan stjoerde in pear minuten letter werom:
– Ik kin net iens begjinne mei út te lizzen wat der allegear mis is oan watst seist, mar ast oprjocht mienst datst gelok fieldest, bin ik bliid foar dy, heit. Lekker sliepe.
– sliepse
Ron lei syn telefoan op de salontafel, gie lizzen op it bankje en foel yn sliep.
=

Er zaten drie mannen aan de bar; Ron kende er twee van. De twee zaten naast elkaar, Joop Vissekom en Bertje. De derde zat aan de overkant van de vierkante bar. Tony werkte. Tony stak zijn hand naar hem op. Pilsje?
Lekker, zei Ron. Hij ging op twee krukken afstand zitten van de mannen die hij kende. Joop, op links, leunde achterover zodat hij langs Bertje op rechts kon kijken. Hij zei: is je topwijf niet bij je? En dan tegen Bertje: Ron heeft een topwijf.
Ron pakte zijn pilsje aan, nam een slok en zette zijn glas neer op het viltje dat voor hem lag.
Maar ik hoorde iets anders over je, Zanger Ronald.
Ja?
Ja. Ik hoorde dat je ziek was.
O ja?
Dat is wat ik hoorde.
O.
Het bleef een tijdje stil.
Joop Vissekom leunde nu naar voren om op die manier om Bertje heen te kunnen kijken. Is het waar?
Is wat waar?
Dat je ziek bent.
Mensen zijn zo vaak ziek.
Ja, maar jij zou kanker hebben.
O.
Heb jij de kanker, Zanger Ronald?
Tony zei dat dat ook wel minder kon.
Nou, zei Joop Vissekom, ik toon gewoon belangstelling. Dat is gewoon aardig toch? Ik bedoel het in ieder geval aardig.
Ron gaf geen antwoord.
Ik heb nog wat anders gehoord, zei Joop Vissekom. Ik hoorde dat dat topwijf van je er meteen geen zin meer in had met jou.
Dat is niet waar — dat is niet waar.
Maar de kanker wel dus.
Ron zei niets.
Het is niet niks. Ik hoorde dat je nog maar een maand te leven had.
Ik heb hier geen zin in, zei Ron, en vroeg of hij kon afrekenen.
Deze krijg je van mij, zei Tony.
Nee, zei Joop Vissekom, je krijgt ’m van mij, maar blijf zitten, echt, Ron, sorry. Ik vind het oprecht klote voor je. Oprecht.
Ron stopte zijn portemonnee weg.
Wat heeft de dokter gezegd?
Ron keek de zaak rond. Ze keken hem aan. Een half jaar tot een jaar. Langer als ik onder behandeling ga, maar ik kies voor kwaliteit van leven.
Wat is dat dan?
Gewoon, kwaliteit. Dat je nog geniet van het leven.
Snap ik, zei Joop Vissekom.
Bertje knikte.
Ik wilde nog wel een keertje op vakantie met Ria.
Maar ze heeft je er meteen uitgesodemiederd.
Nee, ze heeft gewoon wat ruimte nodig om op adem te komen. Maar ik wilde dus nog wel een keertje op vakantie met haar.
Op vakantie, ja? En ga je dat redden, vroeg Joop Vissekom, financieel bedoel ik?
Ik zie steeds aanbiedingen langskomen voor 399 euro. Dan zit je al in een mooi appartement met zwembad.
Helemaal waar. Ik zou gewoon boeken.
Ik heb nu even geen 400 euro.
Joop knikte. Je zou een meevallertje moeten hebben.
Ja, inderdaad.
En als je nou gaat doen wat je het beste doet, Ron?
Hoe bedoel je?
Hoe bedoel je, je bent toch Zanger Ronald? Je kan toch zingen?
Ik heb daar niet echt succes mee gehad, Joop.
Nee, eerder niet misschien, maar misschien zit dat meevallertje er wel aan te komen, Ron. Omdat, weet ik veel, het je nu wel eens gegund is.
Het is je wel gegund, zei Tony.
Misschien moet je daar eens over na gaan denken.
Ik denk niet dat mensen er echt nog geld voor over hebben om mij te horen zingen. Die illusie ben ik wel een beetje kwijt.
Je hebt dat meevallertje verdiend, Ron. Je hebt de kanker. Je topwijf heeft je de deur uitgegooid, en je wil ’r terug. Je wil ’r mee op vakantie nemen en je hebt geld nodig, dus je gaat vanavond hier zingen. Toch, Tony?

*

’s Avonds was het drukker geworden; Tony was klaar met zijn dienst maar hij was niet naar huis gegaan, hij was aan de bar blijven hangen, aan de kant waar Ron zat, omdat het daar gezellig was — er hing een goed sfeertje, met veel lachen, veel biertjes. Ron had er zeker wel een stuk of twintig gedronken, allemaal gekregen. Ada stond nu achter de bar en ze bleef nog steeds tappen voor Ron en streepjes zetten op de bonnetjes van andere klanten en als Ron riep dat hij er eentje wilde weggeven, werd dat meteen weggewuifd, ben je gek joh, en dan kwam er een opmerking achteraan als ‘jij bent hier de zieke’ of ‘het is jouw afscheid’, maar soms zei iemand ook ‘jij bent hier het feestvarken’ omdat niet iedereen wist wat er nou precies aan de hand was; het was alleen duidelijk dat iedereen Ron vandaag trakteerde. Ron had zich er eerst ongemakkelijk bij gevoeld, maar deze avond was anders, niemand wilde iets terug, niet van Ron.
Joop Vissekom zei dat Marco Borsato op Rons begrafenis zou zingen.
Dat heeft ’ie nog niet officieel toegezegd, zei Ron, en het hele groepje lachte hard.
Maar hoe zit het nou met jou en Ria? vroeg iemand.
Ria moet gewoon even bijkomen van de schrik, zei Ron, en hij hoorde zelf dat hij het woord ‘schrik’ niet meer lekker kon uitspreken, het was meer ‘sssrik’.
Er stond een vrouw in het groepje, schuin achter Ron, die zei dat zij het niet zo zou hebben gedaan.
Ron keek over zijn schouder? Niet? Hoe had jij het dan gedaan?
Als jij mijn mannetje was, zou ik je heel lekker verwennen als je me zoiets vertelde.
O? En hoe zou dat verwennen er dan uitzien?
Dat kan ik je wel in je oor fluisteren.
Alle mannen in het groepje riepen iets als hooo, en Joop Vissekom riep: fluister het eerst maar in mijn oor, Liesje, ik ben Rons zaakwaarnemer.
Iedereen lachte. Liesje boog naar Joop toe, fluisterde iets en Joop riep meteen: maak ruimte! Maak ruimte! En hij duwde het groepje om Ron uit elkaar.
Daarmee was het klaar, de aandacht voor Ron, iedereen zocht een kruk aan de bar op, alleen Liesje bleef bij hem staan.
Wat heb je nou tegen Joop gezegd, vroeg Ron.
Dat vertel ik je misschien later wel. Of ik vertel het zonder woorden.
Liesje — heet je Liesje?
Ze knikte.
Ik heb thuis echt een topwijf zitten. Ik ben heel erg vereerd met de aandacht, maar ik wil niet —
Ik hoor allemaal verhalen dat ze je de deur uit heeft gezet toch? Volgens mij heb jij even geen thuis meer.
Ron maakte een beweging die het midden hield tussen het ophalen van zijn schouders en een comme-ci comme-ça. Mijn thuis is waar ik mijn schoenen uittrek.
Nou, dan gaan we misschien nog wel meemaken waar jij vanavond je schoenen uittrekt.
Ik geloof dat ik niks heb af te rekenen, dus we kunnen gaan wanneer we maar willen.
Liesje knipoogde en zei dat de avond nog jong was en dat ze nog wel wat gezelligheid mee wilde krijgen hier. Maar we gaan misschien nog wel meemaken waar jij je schoenen uittrekt. Ze liep weg bij Ron, in de richting van de toiletten en hij keek haar na met een brede grijns op zijn gezicht. Hij kreeg nog een biertje van Ada en hij stak het in de lucht om te proosten naar wie hem er ook maar op had getrakteerd.
Joop Vissekom kwam weer naast hem staan. Ron, jongen, hoe voel je je?
Nog niet ziek, als je daar naar vraagt.
Goed om te horen. Want je gaat een moppie zingen. De mensen zijn er klaar voor. Amsterdam gaat een van zijn bijzonderste zangers verliezen.
Nou ja, verliezen, zei Ron.
Ja, verliezen. Ik wou dat het niet zo was, maar je kan er niet omheen, toch? Ik vind dat jij je nog een keer de ster moet voelen. Deze mensen hier — hij maakte een allesomvattend gebaar met zijn arm — houden van je, Ron. Dat voel je de hele avond toch al? Ik beloof je: als je nu gaat zingen, ben je een ster zoals je nog nooit bent geweest. En — hij wees verborgen richting Liesje, die nu bij een andere man stond — dat ga je voelen ook dan, dat je een ster bent.
Ron zei dat dat niet zo makkelijk ging, ik heb mijn apparatuur niet bij me, mijn set, ik moet mijn eigen microfoon hebben —
Ada, riep Joop, Aad, heb je dat karaokespul nog onder de bar liggen?
Karaokespul is toch niet waarmee ik —
Ron, kom op, gun het die mensen nou.
Ada klapte een paar kastjes open en pakte een plastic microfoon en een cd. Ik heb dit nog, zei ze, met alleen muziek en zonder zanger. Ze legde cd neer voor Ron en ging daarna weer tappen.
Dat is toch ideaal juist, zei Joop, toch Ron? Is dat ideaal of niet?
Ron keek naar het lijstje achterop het hoesje. Ken ik niet, ken ik niet, ken ik wel, ken ik niet, niet, niet, niet, wel, wel, niet.
Joop pakte een bierviltje en schreef de nummers van de liedjes op waarvan Ron zei dat ’ie ze kende. Komt goed, Ron, zei hij, ik sta bij de cd-speler en ik skip naar de liedjes die je kent. Zit er nog iets bijzonders bij? Iets wat je speciaal nu zou doen?
Speciaal nu, wat zou ik speciaal nu willen doen?
Nou, iets dat met je situatie te maken heeft?
Een liedje over kanker?
Nou, zei Joop, die zullen er niet echt zijn, maar als één avond is waarop je tranen kan trekken, is het deze avond, Ron.
Ron schudde zijn hoofd langzaam, zei toen: nou ja, nummer 12.
O ja, zei Joop Vissekom, ik snap ’m, ik snap ’m.

Joop had aangekondigd dat Ron over een half uurtje een heel speciaal optreden zou geven en onder luid gejuich was Ron naar buiten gelopen. Hij pakte zijn telefoon en zocht het nummer van zijn zoon op.
Hee pa, zei zijn zoon.
Hee jongen, met je pa. Hee, ik ga zo zingen in Huizinga en ik denk dat het een bijzonder optreden gaat worden. Als je langs wil komen, mag dat altijd.
Ik weet niet, zei zijn zoon.
Kijk maar hoor. Waar ben je? Beetje in de buurt van Slotervaart?
Ja, beetje.
Ik ga iets heel moois doen. Ik weet zeker dat je het heel mooi gaat vinden.
Oké.
Dus ik zou het heel bijzonder vinden als je kwam.
Ik kijk even, oké?
Ja tuurlijk jongen. Ik vind het al heerlijk dat je je telefoon opneemt als ik bel. Dat ik daar dan ziek voor moet worden, hè?
Dat vind ik een beetje een kutopmerking, pa. Maar ik kijk even, zoals ik al zei.
Fijn, jongen.

*

Ron zei dat ’ie daar anders nooit last van had en Liesje vroeg of het de kanker was.
Nee, het is niet de kanker, zei Ron. Hij zat rechtop, zij lag nog.
Vind je mij niet aantrekkelijk dan? vroeg ze.
Je bent heel aantrekkelijk. Ron zei dat ’ie nog met z’n hoofd bij het optreden van vanavond zat.
Het was ook een prachtig optreden, zei Liesje.
Nee, dat was het niet.
Dat was het wel hoor. Ik zweer het je, ik had tranen in mijn ogen.
Geloof ik niet.
Ik zweer het je. Kom, laten we het nog een keer proberen, knappe vent. Ze trok hem naar zich toe, maar hij werkte niet mee. Kom, zei ze nog een keer.
Nee, sorry, zei Ron. Hoe kwam het over — ik bedoel het laatste nummer, hoe kwam dat over?
De Vlieger bedoel je?
Ja, De Vlieger.
Mooi hoor, heel mooi, toen had ik tranen in mijn ogen.
Ik geloof het niet, zei Ron. Terwijl ik er mee bezig was en van moeder vader had gemaakt, dacht ik: nu schiet ik de bocht uit. Hij zong het: ik heeeeeb hier een brief voor mijn vadeeer, die hooooog in de hemel is … Dat kan toch niet.
Je schoot de bocht helemaal niet uit. Je hebt toch geld opgehaald? Joop is voor je door de zaak gegaan en volgens mij heb je een hoop geld opgehaald. Kom nou maar.
Ik bedoel, het was maar 430 euro.
Dat is toch een mooi bedrag? Ik heb dat niet over aan het eind van de maand hoor. Nu kom je bij me.
Nee, sorry, ik kan het nu echt niet.
Godverdomme, waarom wilde je dan mee naar huis?
Jij wilde mij mee naar huis.
Niet als ik dit geweten had.
Ik wist het ook niet — ik heb hier anders nooit last van.
Het kan ook de kanker zijn, toch?
Nee, het is niet de kanker. Het zijn gewoon gedachten die niet stoppen. Ik schoot de bocht uit.
Godverdomme, zei Liesje, ik ben de Stichting Korrelatie niet. Ik wil gewoon een vent in mijn bed.
Ron liet zijn schouders wat verder hangen.
Nou, hup, mijn bed uit dan, verdomme, zei ze, en ze gaf hem een duw.
Hij begon zijn kleren bij elkaar te zoeken, liep de slaapkamer uit, de woonkamer in, trok daar zijn broek aan. Hij was halverwege toen hij zijn telefoon uit zijn broekzak haalde om te kijken of hij nog berichtjes had. Hij had geen berichtjes.
Uit de slaapkamer riep Liesje: ‘ben je er nou nog?’
Zeik niet, riep hij terug. Ik ben zo weg.
Hij zag aan het licht dat ze de lamp had uitgeknipt en hij hoorde haar vrijwel meteen daarna snurken. Hij stopte zijn telefoon weer weg, pakte daarna zijn geld en keek naar het pak eurobiljetten. 430 euro.
Aan de muur hing een klok en het was drie uur ’s nachts. Ik ben kapot, zei hij, en hij ging op het bankje liggen.
Hij pakte zijn telefoon weer en stuurde zijn zoon een berichtje.
– ik zag je weggaan vond je het niet mooi
Hij bleef naar zijn schermpje kijken en zag de vinkjes blauw worden. Daarna kreeg hij een berichtje terug:
– Nee, ik vond het niet mooi.
– het was voor jou bedoelt
– Dat maakte het nog niet mooi. Ik vond het nogal melodramatisch, zoals je alles nogal melodramatisch maakt.
– ik weet niet wat dat is haha maar is goed
– Dat is een raar antwoord, pa.
– ik bedoel je heb gelijk
– Oke
Ron keek een tijdje naar zijn schermpje. Daarna stuurde hij:
– ik was gelukkig toen ik je zag
En daarna stuurde hij:
– dankjewel dat ik even gelukkig was
En:
– dat was lang geleden de laatste keer
Zijn zoon stuurde na een paar minuten terug:
– Ik kan niet eens beginnen met uitleggen wat er allemaal fout is aan wat je zegt, maar als je oprecht meent dat je geluk voelde, ben ik blij voor je, pap. Welterusten.
– truste
Ron legde zijn telefoon op de salontafel, ging liggen op het bankje en viel in slaap.

It ljocht fan de ûntsmettingsstrielen is fan in seldsume skientme. Alle jûnen gean ik nei bûten ta om it te sjen. It is net ferbean om op it balkon fan de tsiende ferdjipping  te wêzen, omdat in beskerming fan trochsichtich plestik alle besykjen om dysels yn de leechte te smiten tefoaren komt. Wy soenen it yn elts gefal net dwaan. Ik soe it net dwaan. Ik wit dat earder guon it wol besocht hawwe, mar selsmoarden binne fergetten rekke, it binne âlde ferhalen oer minsken dy’t fereale wienen op de dea of eangst hienen foar skeind wêze en iensumens. Fansels woe ik graach dat ik dêr ûnder wêze koe yn de moaie stêd, de befeilige stêd dy’t safolle koste hat om te meitsjen en te betinken nei’t it al wol tsien kear mislearre wie. Mar alle lok freget om in offer en ik bin hoe dan ek grutsk om dat needsaaklike offer te wêzen dat de paradyslike stêd en de mooglikheid ta libben garandearret. Alle perfeksje hat in regel of in grins. Dit is myn plak: ik bin in ymmune en fan de tsiende ferdjipping fan it Haadgebou ôf kin ik de stêd sjen dêr’t de lju libje dy’t ôfhinklik fan ús binne.
Wy de ymmunen witte dat ûntsnappe ûnmooglik is. It Haadgebou is it bêst bewekke fan de Sektor Súd en alle besykjen om te flechtsjen wurdt yn in pear sekonden smoard. Dêrom litte se ús de Befeilige Stêd sjen. Yn it algemien bin ik allinne by it útsjochpunt, omdat ik aparte tiden útsykje en ik selsskip leaver mij, mar inkeld, hiel inkeld, komme ymmunen my selskip hâlden. Ik wachtsje allinne op CLJ. De earste kear dat ik him seach tocht ik dat er in puber wie oant er prate. Hy is hiel meager, omdat er al twa wichtige donaasjes dien hat. Hy hat tin hier dat oer it gesicht falt. Op in kear helle er in toef hier út de mûle en hy skettere it út fan it laitsjen, wat ik noch noait earder heard hie, en dat wie in eksploazje fan blidens mei wite, likense tosken en golle lippen yn ‘e stilte fan ‘e tsiende ferdjipping. Ik lake en skriemde, ferbaasd oer de sâlte smaak fan triennen. CLJ kaam trije dagen letter werom en op ‘e nij beseagen wy it paad fan de ûntsmetingsstrielen. Se wurde lansearre út rûndraaiende silinders wei en se dogge tinken oan it sierfjoerwurk by feesten, mar se hawwe krekt wat oars. In doel, in nuttige blidens. Se feroarje fan tichtens ôfhinklik fan oft se smelle strjitten of brede strjitten of pleinen trochkruse. Se passe har oan. De ûntsmettende ljochten deadzje it firus dat oerdeis yn ‘e lucht sit. It hat safolle jier duorre foar’t se dy oplossing fûnen. De âldsten kinne har it mislearre besykjen yn it sin bringe, de wanhoop en lykas wy wurde se ek emoasjoneel wannear’t se de fuorsetting fan it bestean sjogge, wûn mei moed, krêft en skientme. Yn it begjin binne de ljochten blau as neon. Se twinge dy om de eagen ticht te dwaan sa fûl binne se. De ljochten geane dwers troch de trochsichtige gebouwen hinne en de stêd glânzet as wie dy makke fan stjerren. De Befeilige Stêd is de kosmos. Letter yn de twadde faze wurdt it blau tsjuster en is it as oft swarte fûgels ôfdale om de diken en auto’s oan te reitsjen dy’t noait ophâlde mei rûntsjes draaie. Bûten de gebouwen omkuierje is ferbean en it is ek ferbean om der op besite te gean, dêrom binne alle muorren trochsichtich. It ljocht is sa oars en sensueel as it pears wurdt en kombinearret mei tûzenen skerms, ferljochte persoanen en de reade rispmoanne, sa neamt myn dokter it dy’t in oerlibbene is fan it firus en de ferhalen noch wit fan har oerpake en oerbeppe dy’t libben yn it jier 0. Sy tochten dat se werom gean soenen nei it normale libben, seit myn dokter. Se wit net wat se bedoelden mei it ‘normale libben’, gjinien wit dat. Fansels is wat wy hawwe  no folle better as dat normale libben en gjinien twifelet deroan. De glêzen fan de huzen litte dy dat fiele: de tuten en it streakjen kinst fiele en kinst it ljocht útdwaan om yntimiteit te hawwen, hoewol’t it grutste part dat neat skele kin en har lea sjen lit. Dat is natuerlik. Minsken negearje dy moetings en se binne normaal wurden. Boppedat, as twa persoanen sûn en tegearre binne, krije se ien fan de huzen tichtby de blauwe rivier dy’tsto oan de hoarizon sjen kinst, en steane se mei alle soarch en leafde om har hinne, omdat neat wichtiger is as de fuortsetting fan de soart.
CLJ seit dat it wis is dat der in normaal libben wie en datst jierren lyn frij omrinne koest, omdat de firussen net sa lang yn ‘e loft oerlibben. Mar CLJ is swak en as wy ymmunen swakker wurde, dan krije wy oanstriid om ús ferlerne paradizen foar te stellen.
Nei de blauwe ljochten komme de reade ljochten: de jagers. Se brûke se om opstannelingen en foaral tsjinstanners op te pakken, de minsken dy’t ús de ymmunen fan it Haadgebou befrijde wolle. Se fine dat ús lot unrjochtfeardich is en dat ús offer in finzenis is. Der wurdt wol sein dat se geheime gearkomsten hawwe. Se betinke pakken om de ljochten fan de jagers te omsilen. It firus falt de fitale organen oan (en oare organen lykas de eagen of de tromfluezen) en de iennichste remeedzje binne transplantaasjes. Wy de ymmunen binne de donors. Wy binne mar mei in hiel lyts bytsje en wy binne hiel kostber. Se kinne fansels fan alles klone lykas iten, bisten en minsken, mar se kinne ús net klone en likemin ús organen dy’t it firus net oanfalle kin. De ûndersikers witte net wêrom’t dat sa is en wurkje oan ien tried wei om de oarsaak te finen, oant no ta sûnder resultaat.
De tsjinstanners fine dat ús ymmuniteit in wûnder is en dat it ús rjocht is om te libjen yn de wrâld. Se sizze dat wy net de organyske reserve hoege te wêzen foar fierwei it grutste part fan de minsken dat siik wurdt. Twa jier lyn besocht in groep it Haadgebou yn te kommen. Se waarden útrûge. No binne der hast gjin aktive tsjinstanners mear oer, dat is alteast wat der ferteld wurdt. Hoe dan ek, de reade ljochten ferkenne alle nachten de stêd. Se spoare fertochte fysike bewegingen op. De reade ljochten binne noch moaier as de blauwen en folle emoasjoneler. Se komme yn hoeken, ferljochtsje ferskowende skaden en glydzje as reindrippen oer in wiete muorre. De iene kear liket it as oft de stêd baarnt en de oare kear as oft de stêd dûnset.

As se ien fine dy’t bûten omswalket, dan sjogge se dy persoan as in tsjinstanner. CLJ fertelde my in kear op syn keamer dat it gewoan minsken binne dy’t de regels oertrêdzje, dat de tsjinstanners al eliminearre binne en dat de jacht in ekskús is. Mar wêrom wolle se der dan út?, frege ik him. Net eltsenien is lokkich mei in libben fan finzen sitte, trochtsichtigens en transplantaasjes, sei er tsjin my. Op in kear hienen wy it lok om te sjen hoe’t de ljochten in swalkjend persoan pakten. CLJ kriich my by de hân en wy seagen de nuvere dûns fan it reade ljocht mei it lichem. It ljocht draaide der om hinne. It lichem fersette him kwalik. Gjinien hie de krêft om it fan de ljochten te winnen. It reade ljocht tilde him de loft yn en op it momint dat er in hiel ein by de gebouwen wei wie, ek fan it balkon fan ús tsiende ferdjipping, liet it ljocht him ûntploffe yn de himel. Se koenen har op in oare manier deadzje sûnder dy rein fan bloed en yngewanten, sa lei CLJ my út, mar dat soe minder spektakulêr wêze. Dat soe gjin les wêze. Wy seagen it bloed fallen as rein, as triennen op it gipsen byld fan in hillige. Yn de gebouwen wienen alle ljochten oandien. Alle eagen beseagen it lichem dat kwalik noch wat minskliks hie, like read as de ljochten. CLJ liet my tasizze dat by ús folgjende moeting ik him yn detail it paad beskriuwe soe dat de ljochten folgen en watfoar spultsjes se boarten, en oft de reade strielen in opstanneling fûnen en de moanne noch hyltiten enoarm en bluodderich wie. Ik begriep dat er dat my frege, omdat syn folgende donaasje deroan kaam en ik wie bliid, omdat ik begriep dat er allinne mar syn hoarnfluezen jaan soe en dat wy noch tiid hienen om inoar kennen te learen. Wy hienen noch nachten foar ús tegearre op it balkon wylst wy deastil seagen nei de skientme fan de stêd en tegearre de giftige lucht ynazemen dy’t ús net deadzje koe.

Het schijnsel van de desinfecterende lichtbundels is van een uitzonderlijke schoonheid. Ik ga elke nacht naar buiten om te kijken: het is niet verboden om op het balkon op de tiende verdieping te komen, want een doorzichtig plastic scherm maakt elke poging om naar beneden te springen onmogelijk. Dat zouden we trouwens toch niet doen. Ik zou het niet doen. Ik weet dat sommigen het, lang geleden, geprobeerd hebben, maar niemand denkt nog aan de zelfmoordenaars, het zijn oude verhalen over mensen die verliefd waren op de dood of bang voor verminking en eenzaamheid. Natuurlijk zou ik graag daar willen zijn, in de prachtige stad beneden, de veilige stad die met zo veel moeite is ontworpen en gebouwd, na tientallen jaren experimenteren. Maar elk geluk vergt opoffering en op een bepaalde manier ben ik er trots op de noodzakelijke opoffering te zijn die de paradijsstad en een mogelijkheid tot leven garandeert. Elke perfectie heeft een voorwaarde of een grens. Dit is mijn plek: ik ben immuun en ik kan vanaf de tiende verdieping van het Hoofdgebouw de stad zien waar de mensen wonen die afhankelijk van ons zijn.
Wij die immuun zijn, weten dat ontsnappen uitgesloten is. Het Hoofdgebouw is het zwaarst bewaakte gebouw van Sector Zuid en elke vluchtpoging wordt binnen een paar seconden de kop ingedrukt. Daarom mogen we naar de Veilige Stad kijken. Meestal ben ik alleen op het panoramaterras omdat ik ongewone tijden kies en gezelschap liever uit de weg ga, maar soms, niet vaak, krijg ik gezelschap van andere immunen. Ik wacht alleen op CLJ. De eerste keer dat ik hem zag dacht ik dat hij een adolescent was, tot hij wat zei. Hij is erg dun omdat hij al twee ingrijpende donaties heeft volbracht. Hij heeft fijn, dun haar dat over zijn gezicht valt. Een keer veegde hij een pluk haar uit zijn mond en schaterde zoals ik nooit eerder had gehoord, een uitbarsting van vreugde in de stilte op de tiende verdieping, rechte witte tanden, opgezwollen lippen. Ik lachte en huilde, verbaasd over de zoute smaak van mijn tranen. CLJ kwam drie dagen later terug en weer keken we samen naar de banen van de desinfecterende lichtbundels. Ze worden geprojecteerd door middel van draaiende cilinders en doen denken aan siervuurwerk bij festiviteiten, maar ze zijn meer dan dat. Het heeft een bedoeling, het is nuttig vermaak. De dikte van de stralen is afhankelijk van of ze smalle straten of brede lanen of pleinen bestrijken. Ze passen zich aan. Het desinfecterende licht moet het virus verdelgen dat dagenlang in de lucht overleeft. Het heeft lang geduurd voordat deze oplossing werd gevonden. De ouderen herinneren zich nog de mislukte pogingen, de wanhoop, en net als wij zijn ze ontroerd als ze de voortzetting van het bestaan zien, verkregen met lef, kracht en schoonheid. In het begin is het licht blauw, zoals neon; je moet je ogen dichtdoen, zo fel is het. De lichtbundels gaan dwars door de transparante gebouwen heen en de hele stad glinstert alsof ze van sterren is gemaakt. De Veilige Stad is de kosmos. Daarna, in het tweede stadium, wordt het blauw donkerder en is het of er zwarte vogels omlaagduiken en neerstrijken op de snelwegen en op de auto’s, die geen moment ophouden met circuleren. Het is verboden om buiten de gebouwen te komen; bij elkaar op bezoek gaan is ook verboden, daarom zijn alle wanden doorzichtig. Het licht is heel anders en sensueel als het paars wordt en zich mengt met de duizenden beeldschermen en verlichte personen en de rode oogstmaan, dat is hoe mijn dokter de maan noemt. Zij heeft het virus overleefd en kent de verhalen nog van haar overgrootouders, die in het jaar nul leefden. Ze dachten dat het oude normaal zou terugkomen, zegt mijn dokter. Ze weet niet wat ze met ‘het oude normaal’ bedoelden, niemand weet nog wat dat is. Uiteraard is dat wat we nu hebben eindeloos veel beter dan het oude normaal, daar twijfelt niemand aan. Door de ramen van de huizen heen kun je elkaar aanraken: je kunt kussen en liefkozingen voelen, en het licht kan worden gedimd zodat je wat privacy hebt, alhoewel het de meesten niet meer uitmaakt en ze simpelweg hun lichaam laten zien. Dat is niet zo gek: de mensen negeren dit soort ontmoetingen, ze zijn gewoon geworden. Bovendien, als twee personen gezond zijn en zich met elkaar verbonden voelen, krijgen ze een huis toegewezen bij de blauwe rivier die aan de horizon te zien is en worden ze in de watten gelegd, want niets is zo belangrijk als de voortzetting van de soort.
CLJ zegt dat het waar is, dat er een oud normaal bestond, dat je lang geleden vrij rond kon lopen omdat virussen niet zo lang in de lucht overleefden. Maar CLJ is verzwakt en als wij immunen zwakker worden, gaan we fantaseren over verloren paradijzen.
Na de blauwe lichtbundels komen de rode, dat zijn de jagers. Die worden gebruikt om opstandelingen en vooral activisten te vangen, mensen die ons, de immunen in het Hoofdgebouw, willen bevrijden. Ze vinden ons lot onrechtvaardig, noemen onze opoffering een gevangenis. Er wordt gezegd dat ze geheime bijeenkomsten organiseren; ze hebben een pak ontworpen waarmee ze de jagerslichten kunnen ontwijken. Het virus tast de vitale organen aan (en andere zoals de ogen en het trommelvlies) en de enige remedie is een transplantatie; wij die immuun zijn, doneren. We zijn maar met weinigen en erg waardevol. Alles kan natuurlijk gekloond worden, voedsel en dieren en mensen, maar ons kunnen ze niet klonen en onze organen, die het virus niet kan aantasten, ook niet. De wetenschappers staan voor een raadsel en doen er alles aan om de oorzaak te achterhalen, voorlopig zonder resultaat.
De activisten zijn van mening dat onze immuniteit een wonder is en dat we het recht hebben om in de wereld te leven; we hoeven geen orgaanreserve te zijn voor de overgrote meerderheid die ziek wordt, betogen ze. Twee jaar geleden probeerde een groep het Hoofdgebouw binnen te dringen. Ze werden geliquideerd. Nu zijn er bijna geen openlijke activisten meer, tenminste, dat wordt gezegd. Desalniettemin trekken de rode lichtbundels elke nacht door de stad: ze sporen verdachte bewegingen op. De rode lichten zijn nog mooier dan de blauwe en veel spannender. Ze bereiken alle hoeken en gaten, verlichten bewegende schaduwen, glijden als druppels over een vochtige wand. Soms lijkt het of de stad gloeit en soms lijkt het of ze danst.
Als de rode lichtbundels iemand ontdekken die buiten rondhangt, dan wordt die persoon als activist beschouwd. CLJ zei een keer tegen mij, in zijn kamer, dat het gewoon mensen zijn die de regels overtreden, dat de activisten allang geëlimineerd zijn, dat de jacht een excuus is. Waarom willen ze naar buiten? vroeg ik. Niet iedereen is het eens met een leven van opsluiting en transparanties en transplantaties, antwoordde hij. Een keer hadden we geluk en zagen we hoe de lichtbundels een rondhangende persoon te pakken kregen. CLJ nam mijn hand en samen keken we naar de vreemde dans van de rode lichtbundel met het lichaam. Hij omhulde het lichaam. Het verzette zich nauwelijks: niemand heeft de kracht om het tegen het licht op te nemen. De rode lichtbundel wierp het lichaam omhoog en zodra het ver genoeg van de gebouwen verwijderd was, zelfs van het balkon op onze tiende verdieping, liet hij het in de lucht exploderen. Ze zouden hen ook op een andere manier kunnen doden, zonder die regen van bloed en ingewanden, legde CLJ uit, maar dat is minder spectaculair. Dan zou het geen les zijn. We zagen het bloed als regendruppels naar beneden vallen, als tranen van een gipsen heiligenbeeld. In alle gebouwen waren de lichten aan. Alle ogen waren gericht op het lichaam, nu niets meer dan wat menselijke resten, even rood als de lichtbundels. CLJ liet me beloven dat ik hem bij onze volgende ontmoeting gedetailleerd zou beschrijven waar de lichtbundels ronddwaalden, welke spelletjes ze deden, of de rode lichtbundels een opstandeling aantroffen, of de maan nog steeds groot en bloedrood was. Ik begreep dat hij dat vroeg omdat zijn volgende donatie dichterbij kwam en ik was verheugd omdat ik begreep dat hij alleen zijn hoornvlies zou geven en dat er nog tijd was om elkaar te leren kennen. Dat er nog nachten waren voor ons tweeën om op het balkon naar de stad te kijken die adembenemend was door haar schoonheid, en om samen de giftige lucht in te ademen die ons niet kon doden.

La luz de los rayos desinfectantes es de una belleza excepcional. Salgo a verla cada noche: no está prohibido permanecer en el balcón del décimo piso porque una protección de plástico transparente  impide cualquier intento de arrojarse al vacío. No lo haríamos, de todos modos. Yo no lo haría. Sé que algunos, antes, lo intentaron, pero los suicidas han sido olvidados, son historias viejas de enamorados de la muerte o de gente que sufría el terror a la mutilación y la soledad. Claro que me gustaría poder estar ahí abajo, en la ciudad hermosa, la ciudad segura que tanto costó conseguir y diseñar después de decenas de intentos. Pero toda felicidad exige un sacrificio y, de alguna manera, me enorgullece ser ese sacrificio necesario que garantiza la ciudad paraíso y una posibilidad de vida. Toda perfección tiene una regla o un límite. Éste es mi lugar: soy una inmune y desde el piso diez del Edificio Mayor puedo ver la ciudad donde viven quienes dependen de nosotros.
Los inmunes sabemos que escapar es imposible. El Edificio Mayor es el más custodiado del Sector Sur y cualquier intento de fuga es reprimido en segundos. Por eso nos dejan ver la Ciudad Segura. En general estoy sola en el mirador porque elijo horarios extraños y prefiero evitar la compañía pero a veces, muy pocas, vienen inmunes a acompañarme. Yo sólo espero a CLJ. La primera vez que lo vi pensé que era una adolescente, hasta que habló. Es muy delgado porque ya cumplió con dos donaciones importantes. Tiene un cabello fino que le tapa la cara. Una vez se sacó un mechón de la boca y se rió con una carcajada que yo nunca antes había escuchado, una explosión de alegría en el silencio del piso diez, los dientes blancos y parejos, los labios hinchados. Me reí y lloré,  sorprendida por el sabor salado de las lágrimas. CLJ volvió tres días después y una vez más observamos el derrotero de los rayos desinfectantes. Se lanzan desde cilindros giratorios y recuerdan a los fuegos artificiales de las festividades pero tienen algo diferente. Un propósito, una alegría útil. Cambian su grosor según recorran calles estrechas o avenidas o plazas. Se adaptan. La luces desinfectantes matan al virus que se mantiene durante días en el aire. Tantos años se tardó en  encontrar esta solución. Los más ancianos recuerdan los intentos fallidos, la desesperación y, como nosotros, también se emocionan cuando ven la continuación de la existencia, ganada con atrevimiento, esfuerzo y belleza. Las luces, al principio, son azules, como de neón: obligan a cerrar los ojos de tan brillantes. Las luces atraviesan los edificios transparentes y la ciudad brilla como si estuviera hecha de estrellas. La Ciudad Segura es el cosmos. Después, en la segunda fase, el azul se oscurece y es como si pájaros negros descendieran para tocar las autopistas y los autos que nunca paran de circular. Caminar fuera de los edificios está prohibido; también está prohibido visitarse, por eso todas las paredes son transparentes y la luz es tan diferente y sensual cuando se vuelve violeta y se combina con las miles de pantallas y las personas iluminadas y la luna roja de la cosecha, así la llama mi médica, que es una sobreviviente del virus y recuerda las historias de sus bisabuelos que vivieron el año 0. Ellos creían que iba a volver la normalidad, dice mi médica. No sabe a qué se referían con “normalidad”, nadie recuerda qué es eso. Por supuesto, lo que tenemos ahora es mucho mejor que la normalidad y nadie lo duda. Los vidrios de las casas permiten sentirse: los besos y las caricias se sienten y es posible bajar la luz para tener intimidad, aunque a la mayoría ya no le importa y muestran sus cuerpos. Es natural: la gente ignora estos encuentros, se han normalizado. Además, si dos personas están sanas y unidas se les otorga una de las casas cercanas al río azul que se ve en el horizonte y se las atiende con verdadero amor porque nada es más importante que la continuidad de la especie.
CLJ dice que es cierto, que hubo una normalidad, que hace muchos años se podía caminar libremente porque los virus no vivían en el aire tanto tiempo. Pero CLJ está débil y cuando los inmunes nos debilitamos, solemos imaginar paraísos perdidos.
Después de las luces azules llegan las luces rojas: las cazadoras. Se usan para atrapar rebeldes y sobre todo protestantes, aquellos que quieren liberarnos a nosotros, los inmunes del Edificio Mayor. Creen que nuestro destino es injusto, que nuestro sacrificio es una cárcel. Hacen reuniones secretas, se dice; diseñan trajes para burlar a las luces cazadoras. El virus ataca los órganos vitales (y otros, como los ojos o los tímpanos) y la única cura son los transplantes; los inmunes somos los donantes. Somos poquísimos y muy valiosos. Todo puede clonarse, claro, la comida y los animales y las personas, pero no pueden clonarnos a nosotros ni a nuestros órganos que el virus no sabe atacar. Los investigadores desconocen el por qué y trabajan sin descanso en descubrir la causa, sin resultados hasta el momento.
Los protestantes creen que nuestra inmunidad se trata de un milagro y que es nuestro derecho vivir en el mundo: no tenemos por qué ser la reserva orgánica de la inmensa mayoría que se enferma, afirman. Hace dos años un grupo intentó ingresar al Edificio Mayor. Fueron exterminados. Ahora ya casi no quedan protestantes activos, al menos es lo que se cuenta. De todos modos, los rayos rojos recorren la ciudad cada noche: detectan los movimientos físicos sospechosos. Las luces rojas son aún mas hermosas que las azules y mucho más emocionantes. Se meten en rincones, iluminan sombras movedizas, se deslizan como gotas en una pared húmeda. A veces la ciudad parece arder y otras bailar.
Si encuentran a alguien deambulando fuera de las casas, la persona es considerada protestante. CLJ me dijo una vez, en su habitación, que sencillamente es gente que rompe las reglas, que los protestantes ya fueron eliminados, que la caza es una excusa. ¿Por qué quieren salir?, le pregunté. No todos están conformes con una vida de encierro y transparencias y transplantes, me dijo. En una oportunidad tuvimos la suerte de ver cómo las luces atrapaban a una persona deambulante. CLJ me tomó de la mano y miramos la extraña danza de la luz roja con el cuerpo. Lo rodeó. El cuerpo se resistió, apenas: nadie tiene el poder de vencer a las luces. La luz roja lo levantó en el aire y, una vez que estuvo bien lejos de los edificios, incluso sobre el balcón de nuestro piso 10, lo hizo estallar en el cielo. Podrían matarlos de otra manera, sin esta lluvia de sangre y vísceras, me explicó CLJ, pero sería menos espectacular. No sería una lección. Vimos la sangre caer como lluvia, como lágrimas de una santa de yeso. En los edificios todas las luces estaban encendidas. Todos los ojos observando el cuerpo, ahora apenas un resto humano, tan rojo como las luces. CLJ me hizo prometer que, en nuestro próximo encuentro, iba a describirle en detalle por dónde se paseaban las luces, qué juegos hacían, si los rayos rojos encontraban a algún rebelde, si la luna seguía enorme y ensangrentada. Entendí que me lo pedía porque se acercaba su próxima donación y me alegré porque entendí que iba a entregar sólo las córneas y aún nos quedaba tiempo de conocernos. Todavía quedaban noches para los dos en el balcón, mirando la ciudad que dejaba sin aire por su belleza, respirando juntos el aire envenenado que no podía matarnos.

It wurdt tiid dat wy it tajouwe: minsken binne net botte goed yn it ûnthâlden fan de dingen sa’t dy wier bard binne. As in ûnderfining in stik klean is, dan is it oantinken datselde stik klean nei’t it in kear ferkeard wosken is. De kleuren binne ferblikt, it is hielendal krompen en de oarspronklike, nostalgyske rook is al lang feroare yn de keunstmjittige orchideeëlucht fan de waskfersachter.
Dit allegear oertocht Dov Shviro silliger yn de wachtrige foar it hjirneimels. De rige like lang, suver einleas, mar op ien as oare wize streamde de tiid der oars en wie it wachtsjen folle draachliker as, lit ús sizze, foar de securitycheck op it fleanfjild of by de dokter, situaasjes dy’t Dov út soarte net koe, want hy hie altyd businessclass flein en wie altyd behannele yn prestizjeuze priveekliniken. Mar dizze bepaalde rige like him net te ûntgean. Elk like gelyk yn it oangesicht fan ’e dea, of yn it oangesicht fan ’e skepper of wa’t it ek wie dy’t dêr op harren wachte oan ’e ein fan dy ûneinige rige. Al witst it mar noait, tocht Dov, faaks wie der in spesjale yngong foar rjochtfeardigen, dêr’t hy en de oaren gjin weet fan hiene. By neier ynsjen like it him echt foar de hân te lizzen dat der in geheime vip-yngong wêze soe. It wie úteinlik net oannimlik dat de hillige faam Maria, of Mahatma Gandhi, nei de dea krekt as elk yn ’e rige stean moatten hie.
En lit dêr gjin misferstân oer bestean, it wie net sa dat der gjin beweging yn ’e rige siet. Dy skode de hiele tiid op, mar de ein kaam noch altyd net yn sicht en Dov stie hjir no al … no al … al … Dat wie it dus, doe’t wy seine dat de tiid him yn dizze rige oars hold, bedoelden wy eins dat dy net echt bestie. Of leaver, hy bestie wol, de tiid moat altyd bestean, allinnich like it Dov en de oaren net te slagjen dy yn te skatten of te mjitten. De lange frou mei de stip op ’e foarholle, dy’t foar Dov yn ’e rige stie, lei him út dat it like op it nirwana, en de âlde man mei de stjonkende azem, dy’t achter him stie, bewearde dat it sa’n bytsje wie as demintens, mar dan yn positive sin. Nijsgjirrich, tocht Dov, ik freegje my ôf wat dat is, ‘demintens mar dan yn positive sin’. Mooglik demintens dy’t dy in libben ferjitte lit dêr’tst dochs al leaver net oan weromtinkst? Mar ek dizze gedachte ferfleach ear’t er dy ôfmeitsje koe en krekt foar’t in folgjende fergeze gedachte him oantsjinne yn syn brein, foel syn each alhiel tafallich op de wite wjuk fan in ingel.
Ek de ingel, sawat tweintich plakken foar him, stie lyk as alle oaren geduldich yn ’e rige te wachtsjen. Fan fierren like hy hinne en wer te widzjen en yn himsels te praten, en miskien wie er wol oan it bidden. Hoewol, wêrom soe in ingel bidde moatte as er yn in rige foar it hjirneimels stie? Dat hiele bidden wie in standert metoade yn ’e wrâld fan ’e libjenden, mar nei de dea soest fan in ingel yn ’e himel ferwachtsje dat er op in justjes betrouberder en direktere wize kommunisearje koe mei de skepper. Dat is wat dat neier ûndersocht wurde moatte soe, tocht Dov. By libben hie er analist west by in suksesfol hedgefûns en doe’t er dêr begûn te wurkjen, wie him as earste leard datst, as ien fan de direkteuren wat sei dat net doogde of gewoan wat fan dy woe dat dy net útkaam, yn stee fan nee te sizzen of yn diskusje te gean, better sizze koest: ‘Dat is wat dat neier ûndersocht wurde moatte soe’, en geduldich te wachtsjen oant de hiele kwestje fergetten wie, of ferdwûn. Al gie it dizze kear net om in fatsoenlik ôfskypjen. Dizze kear gie it om in kwestje dy’t echt syn belangstelling luts en dy’t er foar syn gefoel útsykje moast.
De lange frou mei de stip en de âlde man mei de stjonkende azem seine Dov ta dat se syn plak yn ’e rige frijhâlde soene as hy de ingel fragen stelde. Dy tasizzing joech him genôch wyn yn ’e rêch om moed te sammeljen en op de ingel ta te stappen.
‘Sorry!’ sei er tsjin ’e ingel, dy’t him ynearsten negearre. ‘Sorry! Ja, jo! Mei ik jo wat freegje?’
De ingel, dy’t bytsje ôfwêzich like, knikte.
‘Tige tank,’ sei Dov mei in forsearre bûginkje. ‘Kinne jo my, gewoan om’t jo ingel binne en sa, faaks in oersjochje jaan fan hoe’t alles hjir wurket yn it hjirneimels? Sektorgrinzen, hierargyske struktueren, jo witte wol, alles dat echt wichtich is.’
De ingel besocht him der foarwei te winen en bewearde dat er gjin ingel wie, dat er samar tafallich wjukken hie, mar ingels binne gjin goeie ligers, teminsten net lang, en nei … nei … Goed, wy hawwe it al hân oer de nuvere manier dêr’t de tiid hjir op ferrûn, sadat Dov net echt sizze koe nei hoefolle tiid, mar op in bepaald stuit joech de ingel ta dat er in ingel wie en lei er Dov op flústertoan út dat it syn taak wie him ûnder de deaden te mingen en him derfan te bewissigjen dat alles goed gie en der alhiel gjin problemen wiene.
‘En as jo dochs op in probleem stuitsje?’ frege Dov fierder. ‘Wat wurdt der dan krekt ferwachte dat jo dogge? Is der in protokol? Moatte jo it oan immen rapportearje? It sels ôfhannelje?’
De ingel tocht efkes nei en begûn te stammerjen. As ingel wie er echt noch noait op in probleem stuite. Want ja, deade minsken sammelen har oarderlik, wat koe der no hielendal barre? Dat wol sizze, it heugde him dat der by in briefing mei him praat wie oer wat er dwaan moatte soe yn it gefal fan in oarderfersteuring, mar dat wie sa lang lyn dat er net mear wist hoe as wat.
De bleke frou dy’t achter de ingel stie, liet Dov witte dat er te lûdroftich wie en dat dat bot steurde. Se hie ûnmiskenber it fermoeden dat it hiele nuvere petear dat Dov mei de ingel fierde inkeld mar in ferlechje wie om foar te kringen yn ’e rige. Dov ferûntskuldige him fuort en lei út dat er allinnich mar efkes in lytse technyske kwestje útsocht mei de ingel en dat er dêrnei fuort wer weromgean soe nei syn plak yn ’e rige. Al koe er him earlik sein net mear yn ’t sin bringe wêr’t syn plak yn ’e rige wie. Der stie him wat by fan in âlde of lange man of frou mei in soere azem … of in stjonkende foarholle … Wilens wie de ingel fergetten wat Dov him frege hie, en Dov, dy’t dat sels ek fergetten wie, frege no: ‘Sis, hiene jim mei al dy rûnombywêzichheid en almacht en sa net wat in effisjintere operaasje opsette kinnen? Do witst wol, wat sûnder rige?’
De ingel seach Dov betize oan. ‘Rige?’ frege er. ‘Wat bedoelst krekt?’
‘Wat ik bedoel?’ gnyske Dov. ‘Ik bedoel dy, my en al dy minsken dy’t hjir al … al … ik wit net, dy’t hjir al hiel lang stean te wachtsjen. Do witst wol, dizze hiele … dit,’ en hy makke in dizige hânbeweging dy’t alle minsken omfetsje moast dy’t foar en achter harren kalm stiene te wachtsjen.
‘Dit?’ frege de ingel, dy’t syn wjukken opluts. ‘Dit, as ik it goed begrepen haw, is it paradys.’

Het wordt tijd dat we het toegeven: mensen zijn niet echt goed in het onthouden van de dingen zoals ze echt zijn gebeurd. Als een belevenis een kledingstuk is, dan is de herinnering datzelfde kledingstuk nadat het keer op keer verkeerd is gewassen. De kleuren zijn verbleekt, het is helemaal gekrompen en de oorspronkelijke, nostalgische geur is allang veranderd in de kunstmatige orchideeëngeur van de wasverzachter.
Dit alles overdacht wijlen Dov Shviro in de wachtrij voor het hiernamaals. De rij leek lang, bijna eindeloos, maar op een of andere manier stroomde de tijd er anders en was het wachten er veel draaglijker dan, laten we zeggen, voor de securitycheck op het vliegveld of bij de dokter, situaties die Dov sowieso niet kende, want hij had altijd businessclass gevlogen en was altijd behandeld in prestigieuze privéklinieken. Maar deze bepaalde rij leek hem niet te omzeilen. Iedereen leek gelijk in het aangezicht van de dood, of in het aangezicht van de schepper of wie het ook was die daar op hen wachtte aan het eind van de onafzienbare rij. Al wist je het maar nooit, dacht Dov, misschien was er een speciale ingang voor rechtvaardigen, waar hij en de anderen geen weet van hadden. Bij nader inzien leek het hem echt voor de hand te liggen dat er een geheime vip-ingang zou zijn. Het was tenslotte niet aannemelijk dat de heilige maagd Maria of Mahatma Gandhi na hun dood net als iedereen in de rij had moeten staan.
En laat daar geen misverstand over bestaan, het was niet zo dat er geen beweging in de rij zat. Die schoof de hele tijd op, maar het eind kwam nog steeds niet in zicht en Dov stond hier nu al … nu al … al … Dat was het dus, toen we zeiden dat de tijd zich in deze rij anders gedroeg bedoelden we eigenlijk dat die niet echt bestond. Of liever gezegd, hij bestond wel, de tijd moet altijd bestaan, alleen leek het Dov en de anderen niet te lukken die in te schatten of te meten. De lange vrouw met de stip op het voorhoofd, die voor Dov in de rij stond, legde hem uit dat het leek op het nirwana, en de oude man met de slechte adem, die achter hem stond, beweerde dat het zo’n beetje was als dementie, maar dan in positieve zin. Interessant, dacht Dov, ik vraag me af wat dat is, ‘dementie maar dan in positieve zin’. Misschien dementie die je een leven doet vergeten waaraan je toch al liever niet wordt herinnerd? Maar ook deze gedachte vervloog voordat hij die kon afmaken, en net voordat een volgende vruchteloze gedachte zich aandiende in zijn brein, viel zijn oog volkomen toevallig op de witte vleugel van een engel.
Ook de engel, ongeveer twintig plaatsen voor hem, stond als alle anderen geduldig in de rij te wachten. Van veraf leek hij heen en weer te wiegen en in zichzelf te praten, en misschien was hij wel aan het bidden. Hoewel, waarom zou een engel moeten bidden als hij in een rij voor het hiernamaals stond? Dat hele bidden was een geijkte methode in de wereld van de levenden, maar na de dood zou je van een engel in de hemel verwachten dat hij op een ietsje betrouwbaarder en directer manier kon communiceren met de schepper. Dat is iets wat nader onderzoek behoeft, dacht Dov. Bij leven was hij analist geweest bij een succesvol hedgefonds en toen hij daar begon te werken was hem als eerste geleerd dat je, als een van de directeuren iets zei wat niet klopte of gewoon iets van je wilde wat je niet uitkwam, in plaats van nee te zeggen of in discussie te gaan beter kon zeggen: ‘Dat is iets wat nader onderzoek behoeft’, en geduldig te wachten tot de hele kwestie was vergeten of verdwenen. Al ging het deze keer niet om een beleefde afscheping. Deze keer ging het om een kwestie die echt zijn belangstelling trok en die hij voor zijn gevoel moest uitzoeken.
De lange vrouw met de stip en de oude man met de slechte adem beloofden Dov dat ze zijn plaats in de rij vrij zouden houden als hij de engel vragen ging stellen. Die belofte gaf hem voldoende wind in de rug om moed te verzamelen en op de engel af te stappen.
‘Sorry!’ zei hij tegen de engel, die hem aanvankelijk negeerde. ‘Sorry! Ja, u! Mag ik u iets vragen?’
De engel, die een beetje afwezig leek, knikte.
‘Dank u,’ zei Dov met een geforceerd buiginkje. ‘Kunt u me, gewoon omdat u engel bent en zo, misschien een overzichtje geven van hoe alles hier werkt in het hiernamaals? Sectorgrenzen, hiërarchische structuren, u weet wel, alles wat echt belangrijk is.’
De engel probeerde zich eronderuit te draaien en beweerde dat hij geen engel was, dat hij zomaar toevallig vleugels had, maar engelen zijn niet goed in liegen, althans niet voor lang, en na … na … Goed, we hebben het al gehad over de rare manier waarop de tijd hier verliep, zodat Dov niet echt kon zeggen na hoeveel tijd, maar op zeker moment gaf de engel toe dat hij een engel was en legde hij Dov op fluistertoon uit dat het zijn taak was zich onder de doden te mengen en zich ervan te vergewissen dat alles goed ging en er helemaal geen problemen waren.
‘En als u toch op een probleem stuit?’ vroeg Dov door. ‘Wat wordt u dan precies geacht te doen? Is er een protocol? Moet u het aan iemand rapporteren? Het zelf afhandelen?’
De engel dacht even na en begon te stotteren. Als engel was hij echt nog nooit op een probleem gestuit. Want ja, dode mensen verzamelden zich ordelijk, wat kon er nu helemaal gebeuren? Dat wil zeggen, hij herinnerde zich dat er tijdens een briefing met hem was gesproken over wat hij zou moeten doen in geval van een ordeverstoring, maar dat was zo lang geleden dat hij het zich niet meer herinnerde.
De bleke vrouw die achter de engel stond, liet Dov weten dat hij luidruchtig was en dat dat erg stoorde. Ze had onmiskenbaar het vermoeden dat heel het rare gesprek dat Dov met de engel voerde alleen maar een smoes was om voor te dringen in de rij. Dov verontschuldigde zich meteen en legde uit dat hij alleen maar even een kleine technische kwestie uitzocht met de engel en dat hij daarna meteen zou teruggaan naar zijn plek in de rij. Al kon hij zich eerlijk gezegd niet herinneren waar zijn plek in de rij was. Hij herinnerde zich een oude of lange man of vrouw met een slechte adem … of een voorhoofd dat stonk … Ondertussen was de engel vergeten wat Dov hem had gevraagd, en Dov, die dat zelf ook was vergeten, vroeg nu: ‘Zeg, hadden jullie met al die alomtegenwoordigheid en almacht en zo geen efficiëntere operatie kunnen opzetten? Je weet wel, iets zonder rij?’
De engel keek Dov verward aan. ‘Rij?’ vroeg hij. ‘Wat bedoel je precies?’
‘Wat ik bedoel?’ grinnikte Dov. ‘Ik bedoel jou, mij en al die mensen die hier al … al … ik weet niet, die hier al heel lang staan te wachten. Je weet wel, deze hele … dit,’ en hij maakte een vaag gebaar dat alle mensen moest omvatten die voor en achter hen rustig stonden te wachten.
‘Dit?’ vroeg de engel, die zijn vleugels optrok. ‘Dit, als ik het goed heb begrepen, is het paradijs.’

הגיע הזמן שנכיר בזה, בני אדם לא ממש טובים בלזכור דברים באופן שהם באמת קרו. אם חוויה היא מלבוש, אז זיכרון הוא הבגד אחרי שכובס שוב ושוב שלא לפי ההוראות: הצבעים שלו דהו, המידה התכווצה לגמרי, והריח המקורי, הנוסטלגי, של אותו פריט לבוש, הפך מזמן לריח הסחלבים המלאכותי של מרכך הכביסה.
את כל זה חשב לעצמו דב שבירו ז”ל בזמן שהמתין בתור לעולם הבא. התור נראה ארוך, כמעט אינסופי, אבל איכשהו, הזמן זרם בו אחרת וההמתנה בו היתה הרבה יותר נסבלת מאשר, נניח, ההמתנה לבדיקות הביטחון בשדה התעופה או לרופא, מצבים שדב, שתמיד טס במחלקה ראשונה וטופל במרפאות יוקרתיות, ממילא לא הכיר. אבל בתור המסוים הזה נראה שאין קיצורי דרך. נראה שכולם שווים בפני המוות, או בפני בורא עולם, או מי שזה לא יהיה שהמתין להם שם בסוף התור הבלתי נגמר. אם כי לך תדע, הירהר דב,  אולי יש איזו כניסה נוספת לצדיקים שהוא והאחרים לא ידעו עליה. במחשבה שניה נראה לו  ממש מתבקש שתהיה כניסת אח”מים סודית. הרי לא סביר שכשמריה הקדושה או מהטמה גנדי מתו הם נאלצו לעמוד בתור כמו כולם.
ושלא תבינו לא נכון, זה לא שהתור לא זז, הוא התקדם כל הזמן, אלא שגם עכשיו, אחרי שדב המתין בו כבר… כבר… כבר… אז זהו, שכשאמרנו שהזמן בתור הזה התנהג אחרת, התכווננו לומר בעצם שהוא לא היה ממש קיים. כלומר, הוא היה קיים, כי זמן חייב תמיד להתקיים, רק שאיכשהו נראה שדב והאחרים לא הצליחו לאמוד או לכמת אותו. האישה הגבוהה עם הטיקה במצח שעמדה לפני דב בתור הסבירה לו שזה דומה לנירוואנה, והזקן עם הריח הלא טוב מהפה שעמד מאחוריו טען שזה קצת כמו דמנציה, אבל בקטע טוב. מעניין, חשב לעצמו דב, מעניין מה זאת דמנציה אבל בקטע טוב, אולי זה כשהדמנציה גורמת לך לשכוח חיים שממילא היה עדיף לא לזכור?אבל גם המחשבה הזו התפוגגה במוחו לפני שהספיק לסיים אותה, ורגע לפני שמחשבה עקרה אחרת החליפה אותה הוא הבחין, לגמרי במקרה, בכנף לבנה של מלאך.
גם המלאך עמד בתור, בערך עשרים מקומות לפניו, והמתין בסבלנות כמו כולם. מרחוק זה נראה לדב כאילו הוא מתנדנד במקום ומדבר לעצמו, ואולי הוא בכלל התפלל,. אם כי למה שמלאך הממתין בתור לעולם הבא יתפלל?כל הקטע הזה של תפילה נורמטיבי לגמרי בעולם החיים, אבל אחרי המוות, היית מצפה ממלאך בשמיים שיוכל לתקשר עם בורא עולם באופן טיפה יותר מהימן ובלתי אמצעי. זה משהו שמצריך בדיקה, חשב לעצמו דב. כשעוד היה חי הוא היה אנאליסט בקרן גידור מצליחה, והדבר הראשון שלימדו אותו כשהתחיל לעבוד שם היה שאם אחד המנהלים אומר משהו שגוי או סתם מבקש מדב משהו שלא בא לדב טוב, במקום לא להסכים או להתווכח, עדיף לומר “זה משהו שמצריך בדיקה”, ולהמתין בסבלנות עד שכל העניין ישכח או ייעלם. למרות שהפעם לא היה מדובר בסתם אמירת נפנוף מנומסת. הפעם היה מדובר בסוגיה שדב היה  מושקע בה באמת, והרגיש שהוא חייב לברר.
האישה הגבוהה עם הטיקה והזקן עם הריח הרע מהפה הבטיחו לדב שבזמן שייגש לחקור את המלאך הם ישמרו לו את המקום בתור, וההבטחה הזאת נתנה לדב מספיק רוח גבית כדי לאזור אומץ ולגשת למלאך. “סליחה!” הוא אמר למלאך, שבתחילה התעלם ממנו, “סליחה! כן, אתה. אפשר  לשאול שאלה?” המלאך, שנראה קצת מרוחק, הינהן. “תודה,” אמר דב וקד קידה מאולצת, “פשוט, בגלל שאתה מלאך והכל, אולי תוכל לתת לי איזו סקירה  על כל האופרציה הזאת של העולם הבא? גבולות גזרה, מבנים היררכיים, אתה יודע, כל  מה שבאמת חשוב.”  המלאך ניסה להתחמק וטען שהוא לא מלאך ושסתם, במקרה, יש לו כנפיים, אבל מלאכים לא טובים בלשקר, לפחות לא לאורך זמן, ואחרי… אחרי… טוב, כבר דיברנו איתכם על האופן המשונה שבו הזמן כאן חלף, כך שדב לא באמת ידע לומר אחרי כמה זמן, אבל בשלב מסוים המלאך הודה שהוא מלאך, והסביר לדב בלחישה שהתפקיד שלו הוא להתערות בין המתים ולוודא שהכל טוב ושאין שום בעיות. “ואם אתה בכל זאת נתקל בבעיה?” חקר דב, “מה בדיוק אתה אמור לעשות? יש איזה נוהל? אתה אמור לדווח למישהו? לטפל בזה בעצמך?” המלאך חשב רגע והתחיל לגמגם. האמת שכמלאך הוא מעולם לא נתקל בבעיה. בכל זאת, אנשים מתים מתכנסים יחד בצורה מסודרת, מה כבר יכול לקרות? כלומר, הוא זכר שבתדרוך דיברו איתו  על מה הוא אמור לעשות במקרה של הפרת סדר, אבל זה היה כל כך מזמן והוא כבר לא זכר מה.
האישה החיוורת שעמדה מאחורי המלאך העירה לדב שהוא מרעיש ושזה מאוד מפריע. ניכר בה שהיא חושדת שכל השיחה המוזרה שדב מנהל  עם המלאך היא רק אמתלה לעקוף אותה בתור. דב התנצל מיד והסביר שהוא רק מברר עם המלאך משהו טכני קטן, ושבשנייה שהוא יסיים הוא יחזור מיד למקום שלו בתור. אם כי האמת היתה שהוא כבר לא זכר איפה המקום שלו בתור. הוא זכר מישהו או מישהי מבוגר או גבוה עם ריח רע מהפה… או מהמצח… ובינתיים המלאך הספיק לשכוח את מה שדב שאל אותו, ודב עצמו, שגם הוא כבר לא זכר מה שאל קודם, שאל עכשיו, “תגיד, עם כל השכינה והאומניפוטנטיות והכל, לא יכולתם לארגן איזו אופרציה יותר יעילה? אתה יודע, משהו בלי תור?” המלאך תקע בדב מבט מבולבל. “תור?” הוא שאל “למה בדיוק את מתכוון?” “למה אני מתכוון?” גיחך דב, “אני מתכוון לך, ולי ולכל האנשים האלה  שמחכים כאן איתנו… כבר… לא יודע, הרבה זמן. אתה יודע, כל…זה” דב החווה בידיו תנועה עמומה שאמורה הייתה להקיף את כל האנשים שעמדו לפניהם ומאחוריהם בהמתנה שקטה.  “זה?” משך המלאך בכנפיו, “זה, אם הבנתי נכון,  גן עדן.”

‘As it sear docht geane wy werom nei sekere rivieren,’ skreau Czesław Miłosz. Dêr, oan it wetter, kinne wy ‘ús siel oer de bergen en de tiid’ hinne stjoere, miende de Poalske dichter, en treast fine yn de gedachte dat alles dan wol foarbygiet, mar ek weromkeart yn in nije foarm. Wat krekt bard is sjogge wy noch frij skerp foar ús lizzen, mar wat der noch barre sil triuwt ús, mei in ûnsichtbere hân, fan achteren yn ’e rêch. Hast ûngemurken wikselje ferline en takomst elkoar ôf en hâlde harren foar de doer fan net mear as in inkeld eagenblik fêst. In rivier is as it lange lint fan de tiid, dy’t soms wyld en brûzend, dan wer kalm en bedaard by ús wei- én op ús ta streamt. Oan de iggen kinst ta rêst komme en oer foarbije foarfallen neitinke, mar ek dyn blik op nije fiergesichten rjochtsje.

Tinkend oan Arkadië, sjoch ik in lânskip foar my dêr’t de glânzjende rêch fan in rivier tusken de heuvels en fjilden troch meänderet, op wei nei it folgjende doarp, de folgjende stêd, dêr’t er sawol flechtich te gast as in permaninte bewenner is. Ik hâld in protte fan rivierlânskippen, oft ik der no sels trochhinne kuierje of se weromsjoch op skilderijen fan Ruysdael, Segers of Rembrandt. In rivier jout hâldfêst oan dyn blik dy’t oer it lânskip dwaalt. Suver fansels folgest mei dyn eagen de loop fan it wetter, dy’t even letter ek dyn gedachten meinimt yn syn stream. De rivieren dy’t op de etsen en skilderijen fan de santjinde-iuwske keunstner Hercules Segers lâns rotsige heuvels en ruïnes streame roppe sawol mankelikens as ferwûndering en hoop op. De seldsume kuierders dy’t wy yn de prachtige, troch Segers fantasearre lânskippen oantreffe, wurde troch de skjintme fan it rivierelânskip opnommen en omearme. De rivier liket harren yn ’t sin te bringen dat yn elke wetterdrip it geheim fan it hiele universum besletten leit.

As bern dreamde ik derfan om brêgewachter te wurden, krekt as myn oerpake, dy’t syn libben lang de wacht hold oer in brêge oer de Isel. Dat like my it moaiste berop fan de wrâld. Wenje, wurkje en sliepe yn in lyts húske op ’e kaai, mei altyd de rivier yn myn eachweid, dy’t alle moarnen opnij it lânskip foar my iepenet. De hieltyd trochgeande wikseling fan it ljocht op it skobbige oerflak. Altyd it rûzjende lûd fan streamend wetter om je hinne te hawwen, út en troch in brêge iependwaan en fierder allinnich mar in bytsje dreame en boeken lêze.

In Arkadië sûnder rivieren bestiet net.

Sûnt de âldheid wurde rivieren net allinnich mei de fitale krêft fan it libben, mar ek mei de tiid yn ferbân brocht. Panta rhei, sa’t de bekende útspraak fan Heraclitus al seit, ‘alles streamt’, want sawol it wetter as de tiid streame mar troch en binne oanienwei yn beweging. Sûnder wetter is der gjin libben, likegoed as dat der sûnder tiid neat te ‘belibjen’ falt. Elke sin dy’t ik opskriuw hat syn ferrin yn de tiid nedich. Sels it begjin fan in melody kin ik net bûten de tiid sjonge. Foar alles wat wy sizze, tinke, dreame en dogge hawwe wy de tiid nedich om it gewaarwurde te kinnen, sa’t wy wetter nedich hawwe om yn libben te bliuwen.

Rivieren hâlde ús net allinnich yn libben, mar fertelle ús ek oer ús skiednis. Harren stream bepaalt wêr’t wy nei ta lutsen binne en wa’t wy dêr waarden. Yn alle oarsprongsmyten, sa as yn it mear as fjirtich iuwen âlde Gilgamesj-epos, streame majestueuze rivieren, dy’t it begjin én de ein fan alles yn oantinken roppe; se jouwe foarm oan ús spesifyk minsklike bewustwêzen fan tiid. Want wy hawwe sawol weet fan it ferline as ek in fermoeden fan de tiid dy’t noch net oanbrutsen is. Allegedueren situearje wy ússels sa yn de tiid, de foarbije en de takomstige, en steane wy yn de rivier, dy’t de metafoar is foar de minsklike kondysje.
‘It wetter fan de rivier datst mei dyn hân oanrekkest is it lêste dat foarby streamt en it earste dat deroan komt,’ skreau Leonardo da Vinci, ‘en sa is it ek mei de tiid.’ Oan de iggen fan de tiid nimme wy ôfskied fan de foarbije oeren, moannen en jierren en dreame wy oer de beloften dy’t de takomst noch foar ús ferburgen hâldt. Wy sjogge dêr dreamen, leafdes en idealen oan ús foarbykommen, mar wy witte ek dat der nei it belibbe ferlies wer in nije stream yn oantocht is. Gjin drip wetter is itselde en dêrom kinne wy noait ‘twa kear yn deselde rivier stappe’ (Heraclitus), mar dochs meitsje alle drippen meielkoar diel út fan ien en deselde stream.

As bern koe ik oeren achterinoar oan in sydrivierke fan de Amstel boartsje, dy’t troch de greiden tusken Ouderkerk en Amsterdam rint. Fan in brechje ôf smiet ik in tûke yn it wetter, om dêrnei hurd fuort te draven en fierderop yn it reid ôf te wachtsjen oant ‘myn’ tûke foarbystreame soe. Soms like dat wachtsjen einleas lang te duorjen en begûn ik my soargen te meitsjen oer myn tûke. Wêr wie er bleaun? As de tûke dan einlings yn sicht kaam, stie ik te jubeljen oan ’e wetterkant. Wêr kaam dy freugde wei? Freud miende dat bern harren boartersguod mei opsetsin fuortgoaie yn in besykjen om harren ferlittingseangst – it kommen en fuortgean fan âlden – de baas te wurden. Fuortgoaie en wer weromkrije, krekt salang oant wy mei it ôfskied omgean kinne. Meastal smiet ik noch wat bledsjes en blommen achter myn tûke oan, sadat er syn reis troch ‘it ûneinich leechlân’ net hielendal allinnich hoegde te ferfolgjen.

De rivier is foar safolle skriuwers in metafoar foar de tiid, dat Olivia Laing har yn har essay To the River ôffreget oft it noch tafal wêze kin dat de skriuwkeunst yn ’e buert fan de grutte rivieren – de Eufraat, Tigris en Nyl – ûntstien is. De útfining fan it skreaune wurd en de keunst fan it ferhalen fertellen waard om samar te sizzen ‘fuorre troch rivierwetter’. Wêr’t rivieren streame, wurde myten betocht, want wa’t skriuwt nimt in dûk yn de tiid. De rivier streamt net allinnich bûten ús om, as it lânskip dêr’t wy yn wêze en wurde kinne, mar is ek de ferbylding fan de inerlike tiid, oftewol, de rivier, dat binne wy ek sels.

‘De rivier is yn ús,’ skreau T.S. Eliot yn The Dry Salvages, it gedicht wêryn’t hy nei de simmers út syn jeugd, de eilannen foar de kust fan Cape Ann (Massachusetts) weromkeart. De rivier ‘wachtet, wekket en wachtet’, yn de wurden fan de dichter, en is ‘geduldich oan in hichte ta’. Warskôgje docht er ek, foar alle mooglike gefaren dy’t hy yn syn feart meinimt: ferriederlike streamen, mistflarden, ferdrinking. Rivieren jouwe in hiel spesifike tiid oan; net dy fan de klok, mar in tiid dy’t ‘âlder is, folle âlder as de tiid fan groanometers’. De rivier bringt ús yn ’t sin wat ‘wy ferkeazen te ferjitten’ en ropt in oare tiid yn it ûnthâld werom dy’t gjin rjochte line sjen lit, mar sirkels of lussen, wêrmei’t âld en nij, wat foarby is en wat komme sil, yn ien en deselde stream oanelkoar ferbûn wurdt.

*

De measte simmers fan myn jeugd ha ik oan Frânske rivieren trochbrocht, de Loire, de Dordogne, mar foaral de Súd-Frânske rivier de Gard, op in camping dy’t flak neist it ferneamde, troch de Romeinen boude akwadukt lei. Wat mear tiid der sûnt dy simmers foarbygie, wat weemoediger ik weromtink oan it plak dat myn hiele fierdere libben as in Arkadië myn oantinkens kleure. De Gard wie destiids noch in ûnherberchsume streek fan ferlitten doarpen, smelle berchdykjes en skerpe Gorges, dêr’t mar hiel selden in kano trochhinne peddele. Ik ha de oantins bewarre oan it ljocht dat om it middeisskoft hinne sa skerp en helder wie, dat it rjochtstreeks út de himel like te kommen. Ik ha de oantins bewarre oan de sterke rook fan lavindel en wylde time, en de swiete harsrook fan de pynbeammen, dy’t in tapyt fan drûge nullen op ’e grûn delleinen en dwers troch ús espadrilles stutsen. Ik ha de oantins bewarre oan it sjongen fan de krikels en it rûzjen fan de rivier, as ik nachts allinnich yn myn tintsje lei.

It wersjen mei de rivier wie alle simmers in magysk momint. Sadree’t de auto ta stilstân kommen wie, sprongen wy derút en draafden nei de rots dy’t heech boppe de rivier útstuts. Utskroeven wiisden wy elkoar op elke lytste feroaring dy’t de rin fan ’e rivier yn de tiid fan ús alve moanne duorjende ôfwêzichheid ûndergien hie. Dêr wie it strân wat breder wurden, dêr wie in hiel ein ferdwûn, en dêr wie in nije rots omheechkommen. Alles wie oars, en dochs wie alles ek itselde. It wie noch altyd ús rivier, ús plak, ús simmer. Dêrnei draafden wy as berchgeiten oer de rotsen gau nei ûnderen, om einlings de lang ferwachte dûk yn it koele wetter te nimmen.

Alle dagen leinen wy yn it wetter, swommen wy fan de iene kant nei de oare en dobberen einleas fier op ús luchtbêden lâns de jungle fan ús deidreamen, wylst de iisfûgels flak foar ús eagen oer it wetter skearden. Ik hold fan it sjongende gerûs wêrmei’t de rivier him tusken de rotsen troch wrotte en fan de ierdske, grintachtige rook fan it wetter. Ik hold fan it útinoar spatten fan it ljocht op it wetteroerflak en fan de lichte eangst dy’t my bekroep as de stream my samar in eintsje meiskuorde. Ik hold fan de hjitte fan de sinne dy’t op myn skouders brânde en de frisheid fan it wetter, dy’t myn swittende hûd ferkuolle.

In jier as fiif lyn, flak nei’t ús heit stoarn wie, besleat ik werom te gean nei dat plak oan de rivier. Noait earder wie ik weromgien, mar ynienen koe ik net langer wachtsje en gie midden yn de winter op reis. Wêrom’t ik krekt dêrhinne woe, is in fraach dy’t ik yn myn roman Rivieren keren nooit terug (2019) besocht ha te beäntwurdzjen. Ik wraksele mei it rouproses, wist net goed wa’t ik no presys ferlern hie, in leafdefolle heit of in wanhopige koartkop, en hope dat der oan de iggen fan de Gard noch in pear oantinkens op my leinen te wachtsjen, dy’t my fertelle koenen wa’t dat famke west hie, dat sa frijmoedich fan de heechste rotsen dûkte en kear op kear de wetten fan har heit terge. Ik hope dat it wersjen mei de Gard de pine oer it ferlies fan myn heit fersêftsje kinne soe, want ik hold fan de rivier, dy’t ûntsachlik en driigjend wie, like woest as sêft, sa’t ik fan myn heit holden hie.

Nei in reis fan in goed wike, wêrby’t ik earst de rin fan de Cure en de Saône yn de Bourgogne, en dêrnei hiel stadich de Rhône-delte folge, kaam ik úteinlik oan by it plak oan it wetter dêr’t myn tinte al dy simmers stien hie. Mar de rivier dy’t ik hope werom te finen, bliek net mear te bestean. De tiid wie, krekt as de rivier, tritich jier fierder streamd en hie alles ûnwerkenber feroare. Ik koe de rivier net weromfine. Op it plak dêr’t earder de brede, fluchstreamende Gard wie, lei no in rotsplato, dêr’t inkeld noch in smelle wetterstream oerhinne sipele. It duorre in skoftsje foar’t ik my realisearre dat ik nei de boaiem fan de rivier stie te sjen, dêr’t ik foarhinne altyd oerhinne swommen hie. It grutste part fan it wetter hie him, krekt as de oantinkens oan de simmers fan myn jeugd, foargoed weromlutsen.

De ienris sa sterke en wylde rivier wie troch de oanlis fan in kearnsintrale in eintsje fierderop, dy’t kuolwetter nedich hie, net mear as in smelle beek wurden. Yn it frij lizzende rotsplato sieten slinken en bassins, wêryn’t brak wetter stie en plestik pûdsjes en oar swerfôffal har fêstheakke hienen. Ik fielde in ûnmjitlike spyt opkommen, spyt dat ik weromgien wie. Wêrom hie ik myn oantinkens net koestere yn plak fan se mei de werklikheid fan it no fergelykje te wollen? Wa’t syn oantinkens achternei reizget, wurdt al gau troch teloarstellingen ynhelle.
Wylst ik oan ’e râne fan de ferdwûne rivier stie, waard ik oerfallen troch weemoed, dy ivige stream fan libbens en leafdes, fan ôfskied en fuortgean, fan ‘o en foargoed foarby.’ Tritich jier letter stie ik oan deselde rivier, mar de tiid streamde de iene kant op en myn oantinkens de oare; se lieken neat mear meielkoar te krijen te hawwen. Ik seach ferwezen om my hinne en tommele yn de ôfgrûn fan de tiid, wêryn’t ik noch inkeld each yn each stie mei wat der allegear ferdwûn wie, de rivier, myn jeugd, myn heit.

In eintsje fierderop lâns de ûndjippe, traach fierder skolperjende beek, yn de rjochting fan it Romeinske akwadukt, waard it wetter, krekt foarby de bocht, wer justjes breder en djipper. Ik gie op in rotsblok sitten, rjochte myn blik op de oare kant, dêr’t de platanen en sipressen as eardere badmasters oan ’e râne stienen en seach doe in iisfûgel oer it wetter skearen. Dy wie der dus noch wol. Ut it felle blau fan syn fearren wei skeaten daliks bylden fan eartiids troch myn holle. De mei lavindelblommen fersierde tinte. De fjurkes dy’t wy op it grintstrân stookten. It swimmen yn de nacht.

Myn oantinkens wienen foar in part ek yn it lânskip opslein, al hoe’t dat ek feroare wie yn de tiid. Se slingeren tusken de mei grintstiennen en beamtûken bestruide rivierwâl en sieten noch altyd ergens tusken de blauwe fearren fan de iisfûgel ferburgen. Myn oantinkens wienen net allinnich ôfhinklik fan myn eigen gedachten, mar hienen har ek fêsthechte oan de bamboestâlen op it strân en de sânige rotsboaiem fan de rivier. Ik bliek net de iennige argivaris fan myn ûnthâld te wêzen.

Alle tiid dy’t foarbygien wie, en dy’t it lânskip foar my op in hast ûnwerkenbere wize feroare hie, lei noch ergens ûnderhûds yn my opslein, oan de iggen fan myn bewustwêzen, en hie inkeld in dûkflecht fan in iisfûgel nedich om wer boppe wetter te ferskinen. It ferline resonearret altyd mei yn elk nij eagenblik dat oanbrekt, hoe folslein oars oft him dat ek oan ús foardocht. Tiid is streamend wetter, mar ús oantinkens foarmje om samar te sizzen de boaiem, de lytse en gruttere grintstiennen, dêr’t de rivier syn wei lâns siket. Elk momint, elke drip, hat oer de boaiem fan it ferline skrabbe, oer de sêfte en de skerp útstekkende stiennen en hat dêr wat loswrotten en opnommen yn syn stream: in stikje moas, in kerl sân; dat allegear bepaalt it momint wêryn’t wy no binne.
Skriuwend oan de roman ha ik my fan de betizing en djippe mankelikens dy’t my nei it ferstjerren fan myn heit oerfoelen losmeitsje kinnen. It skriuwen skoep de needsaaklike ôfstân – en dus de romte en it ynsjoch – wêrtroch’t der in ferhaal ferteld wurde koe, dat in kontrapunt foarme foar it ferlies, en dêrmei de hoop ynlette foar in nij begjin. Ik ha ûnder it skriuwen mannich dûk nommen yn de rivier fan de simmers fan myn jeugd, en hânfollen grintstiennen fan de rivierboaiem fandele om dy dêrnei yn myn roman oer it wetter te keilen: ‘Al it fertriet kin dield wurde as it opnommen is yn in ferhaal,’ sa’t Isak Dinesen skreau.

Op de lêste dei fan myn ferbliuw oan de Gard ferkende ik de omkriten fan Uzès, dêr’t ûnderoan de heuvel de rivier de Eure ûntspringt. Ta myn ferrassing ûntduts ik yn de delte de boarne fan dy sydrivier fan de Gard. Foar dat sêfte, mineraalrike wetter fan de Eure hienen de Romeinen oait de Pont du Gard boud. Se laten it fia fernimstich oanleine wetterrillen lâns de heuvels nei de heechste ferdjiping fan it akwadukt, dêr’t it oan de tsientallen kilometers fierderop lizzende pronkstêd Nîmes ta ferfierd waard. Dy brêge foarme de kearn fan myn heugenissen oan it rivierelânskip fan myn jeugd. Simmer nei simmer hie ik dêr ûndertroch swommen, yn it djippe, donkere wetter, dat soms gefaarlik kolke, omheechsjend nei it machtige gebou boppe my, as oft ik dêrmei in ynkyk krige yn it machtige ferline foar my. Noait earder hie ik lykwols mei eigen eagen de rivier sjoen dy’t dêr iuwen lyn oerhinne laat waard. Ik wie dan wol in rivier kwyt rekke, de Gard fan myn jeugd, mar krige der ek in nijen by, de Eure. Dy ûntdekking late úteinlik ta ien fan de slotsênes fan myn roman Rivieren keren nooit terug, wêryn’t it froulike haadpersonaazje by tafal op de boarne fan de Eure stuitet:
‘Fan alle kanten waard de delte omsletten troch bergen en kalkrotsen. Se wie yn in komfoarmige wetterdelta, omjûn troch beammen, beken en ruïnes fan âlde wettermûnen en tuorren. Kwetterjen fan fûgels yn ’e beammen, flarden felblauwe loft dêrboppe. It wie in mytysk lânskip fan rotsen, wetter en lang ferfleine tiden, as strúnde se troch in skilderij fan Hercules Segers en wie sy de iensume kuierder by de rivier. Se stuts in stiennen brechje oer, it geraas fan wetter boaze oan, en doe stie se ynienen foar de boarne fan de Eure. It heldere boarnewetter buorrele foar har fuotten mei grutte krêft út de grûn omheech. Neat dat it wetter, dat al iuwenlang troch ûnderierdske marren en rivieren omheech dreaun waard, tsjinhâlde koe. Dy skittering fan wetter, tocht se, dat sûnder ophâlden streamen, ferbreedzjend of fersmellend, deselde rivier, mar dochs hieltyd wer oars. In rivier is op elk momint unyk en feroarlik, krekt as it libben, mar syn bestimming bliuwt úteinlik altyd deselde: de see. Wyld of kalm, smel of breed, elke rivier of beek hat in bestimming, en dêrmei ek in doel en in fanselssprekkendheid, wêrmei’t er him in wei troch it lânskip siket’ (s. 222).

Rivierdal, Hercules Segers, sa. 1626 – sa. 1630 (Rijksmuseum, Amsterdam)

‘Als het pijn doet gaan we terug naar zekere rivieren,’ schreef Czesław Miłosz. Daar, aan het water, kunnen we ‘onze ziel over de bergen en de tijd’ heen sturen, meende de Poolse dichter, en troost vinden in de gedachte dat alles weliswaar voorbijgaat, maar ook terugkeert in een nieuwe vorm. Wat net gebeurd is zien we nog vrij scherp voor ons liggen, maar wat er nog te gebeuren staat duwt ons, met onzichtbare hand, van achteren in de rug. Haast onmerkbaar wisselen verleden en toekomst elkaar af en houden zich voor de duur van slechts een enkel ogenblik vast. Een rivier is als het lange lint van de tijd, die soms wild en bruisend, dan weer kalm en bedaard van ons weg- én op ons toestroomt. Aan de oevers kun je tot rust komen en over voorbije gebeurtenissen nadenken, maar ook je blik op nieuwe vergezichten richten.

Denkend aan Arcadië, zie ik een landschap voor me waar de glanzende rug van een rivier tussen de heuvels en velden door meandert, op weg naar het volgende dorp, de volgende stad, waar hij zowel kortstondig te gast als een permanente bewoner is. Ik houd veel van rivierlandschappen, of ik er nu zelf doorheen wandel of ze terugzie op schilderijen van Ruysdael, Segers of Rembrandt. Een rivier geeft houvast aan je blik die over het landschap dwaalt. Als vanzelf volg je met je ogen de loop van het water, die even later ook je gedachten meevoert op zijn stroom. De rivieren die op de etsen en schilderijen van de zeventiende-eeuwse kunstenaar Hercules Segers langs rotsachtige heuvels en ruïnes stromen roepen zowel melancholie op, als verwondering en hoop. De zeldzame wandelaars die we in de schitterende, door Segers gefantaseerde landschappen aantreffen, worden door de schoonheid van het rivierenlandschap opgenomen en omhelsd. De rivier lijkt hen eraan te herinneren dat in elke waterdruppel het geheim van het hele universum besloten ligt.

Als kind droomde ik ervan brugwachter te worden, net als mijn overgrootvader, die zijn leven lang de wacht hield over een brug over de IJssel. Het leek mij het mooiste beroep van de wereld. Wonen, werken en slapen in een klein huisje op de kade, met altijd de rivier in mijn blikveld, die elke ochtend opnieuw het landschap voor mij opent. De voortdurende wisseling van het licht op het geschubde oppervlak. Altijd omringd te zijn door het ruisende geluid van stromend water, af en toe een brug opendoen en verder alleen maar een beetje dromen en boeken lezen.

Een Arcadië zonder rivieren is er geen.

Sinds de oudheid worden rivieren niet alleen met de vitale kracht van het leven, maar ook met de tijd in verband gebracht. Pantha rei, zoals de bekende uitspraak van Heraclitus luidt, ‘alles stroomt’, want zowel het water als de tijd stromen maar voort en zijn voortdurend in beweging. Zonder water is er geen leven, net zo goed als dat er zonder tijd niets te ‘beleven’ valt. Elke zin die ik opschrijf heeft zijn verloop in de tijd nodig. Zelfs het begin van een melodie kan ik niet buiten de tijd zingen. Voor alles wat we zeggen, denken, dromen en doen hebben we de tijd nodig om het te kunnen ervaren, zoals we water nodig hebben om in leven te blijven.

Rivieren houden ons niet alleen in leven, maar vertellen ons ook over onze geschiedenis. Hun stroom bepaalt waar we naartoe getrokken zijn en wie we daar werden. In alle oorsprongsmythen, zoals in het ruim veertig eeuwen oude Gilgamesj-epos, stromen majestueuze rivieren, die het begin én het einde van alles in herinnering roepen; ze geven vorm aan ons specifiek menselijke bewustzijn van tijd. Want we hebben zowel weet van het verleden, alsook een vermoeden van de tijd die nog niet is aangebroken. Voortdurend situeren wij onszelf zo in de tijd, de voorbije en de toekomstige, en staan we in de rivier, die de metafoor is voor de menselijke conditie.
‘Het water van de rivier dat je met je hand aanraakt is het laatste wat voorbij stroomt en het eerste wat er aan komt,’ schreef Leonardo da Vinci, ‘en zo is het ook met de tijd.’ Aan de oevers van de tijd nemen we afscheid van de voorbije uren, maanden en jaren en dromen we over de beloftes die de toekomst nog voor ons verscholen houdt. We zien er dromen, liefdes en idealen aan ons voorbijtrekken, maar we weten ook dat er na het geleden verlies weer een nieuwe stroom in aantocht is. Geen druppel water is hetzelfde en daarom kunnen we nooit ‘tweemaal in dezelfde rivier stappen’ (Heraclitus), maar toch maken alle druppels gezamenlijk deel uit van een en dezelfde stroom.

Als kind kon ik uren achtereen aan een zijriviertje van de Amstel spelen, die door de weilanden tussen Ouderkerk en Amsterdam loopt. Vanaf een bruggetje gooide ik een tak in het water, om vervolgens snel weg te hollen en verderop in het riet af te wachten totdat ‘mijn’ tak voorbij zou stromen. Soms leek dat wachten eindeloos lang te duren en begon ik me zorgen te maken over mijn tak. Waar was hij gebleven? Als de tak dan eindelijk in zicht kwam, stond ik te juichen aan de waterkant. Vanwaar die vreugde? Freud meende dat kinderen hun speelgoed expres weggooien in een poging hun verlatingsangst – het komen en weggaan van ouders – de baas te worden. Weggooien en weer terugkrijgen, net zo lang totdat we met het afscheid om kunnen gaan. Meestal gooide ik nog wat blaadjes en bloemen achter mijn tak aan, zodat hij niet helemaal alleen zijn reis door ‘het oneindig laagland’ hoefde te vervolgen.

De rivier is voor zoveel schrijvers een metafoor voor de tijd, dat Olivia Laing zich in haar essay To the River afvraagt of het nog toeval kan zijn dat de schrijfkunst in de nabijheid van de grote rivieren – de Eufraat, Tigris en Nijl – is ontstaan. De uitvinding van het geschreven woord en de kunst van het verhalen vertellen werd als het ware ‘gevoed door rivierwater’. Waar rivieren stromen, worden mythes verzonnen, want wie schrijft neemt een duik in de tijd. De rivier stroomt niet alleen buiten ons om, als het landschap waarin we kunnen zijn en worden, maar is ook de verbeelding van de innerlijke tijd, oftewel, de rivier, dat zijn we ook zelf.

‘De rivier is in ons,’ schreef T.S. Eliot in The Dry Salvages, het gedicht waarin hij naar de zomers uit zijn jeugd, de eilanden voor de kust van Cape Ann (Massachusetts) terugkeert. De rivier ‘wacht, waakt en wacht’, in de woorden van de dichter, en is ‘geduldig tot op zekere hoogte.’ Waarschuwen doet hij ook, voor alle mogelijke gevaren die hij in zijn vaart meevoert: verraderlijke stromen, mistflarden, verdrinking. Rivieren geven een heel specifieke tijd aan; niet die van de klok, maar een tijd die ‘ouder is, veel ouder dan de tijd van chronometers’. De rivier herinnert ons aan wat ‘we verkozen te vergeten’ en roept een andere tijd in herinnering, die geen rechte lijn vertoont, maar cirkels of lussen, waarmee oud en nieuw, wat voorbij is en wat komen gaat, in een en dezelfde stroom aan elkaar verbonden wordt.

*

De meeste zomers van mijn jeugd heb ik aan Franse rivieren doorgebracht, de Loire, de Dordogne, maar vooral de Zuid-Franse rivier de Gard, op een camping die vlak naast het beroemde, door de Romeinen gebouwde aquaduct was gelegen. Hoe meer tijd er sinds die zomers verstreek, hoe weemoediger ik terugdenk aan de plek, die mijn hele leven als een Arcadië mijn herinneringen bleef kleuren. De Gard was destijds nog een onherbergzame streek van verlaten dorpen, smalle bergweggetjes en scherpe Gorges, waar hoogst zelden een kano doorheen pendelde. Ik herinner me het licht dat rond het middaguur zo scherp en helder was, dat het rechtstreeks uit de hemel leek te komen. Ik herinner me de indringende geur van lavendel en wilde tijm, en de zoete harsgeur van de pijnbomen, die een tapijt van droge naalden op de grond neerlegden en dwars door onze espadrilles prikten. Ik herinner me het zingen van de krekels en het ruisen van de rivier, als ik ’s nachts alleen in mijn kleine tentje lag.

Het weerzien met de rivier was iedere zomer een magisch moment. Zodra de auto tot stilstand was gekomen, sprongen we eruit en renden naar de rots die hoog boven de rivier uittorende. Uitgelaten wezen we elkaar elke geringste verandering die de loop van de rivier gedurende onze elf maanden durende afwezigheid had ondergaan. Daar was het strand iets breder geworden, daar was een heel stuk verdwenen, en daar was een nieuwe rots verrezen. Alles was anders, en toch was alles ook hetzelfde. Het was nog altijd onze rivier, onze plek, onze zomer. Daarna renden we als berggeiten over de rotsen snel naar beneden, om eindelijk de lang verwachte duik in het koele water te nemen.

Elke dag lagen we in het water, zwommen we van oever naar oever en dobberden eindeloos ver op onze luchtbedden langs de jungle van onze dagdromen, terwijl de ijsvogels vlak voor onze ogen over het water scheerden. Ik hield van het zingende geruis waarmee de rivier zich een weg tussen de rotsen baande en van de aardse, kiezelachtige geur van het water. Ik hield van het uiteenspatten van het licht op het wateroppervlak en van de lichte angst die me bekroop als de stroom me plotseling een eindje meesleurde. Ik hield van de hitte van de zon die op mijn schouders brandde en de frisheid van het water, die mijn zwetende huid verkoelde.

Een jaar of vijf geleden, vlak nadat mijn vader was overleden, besloot ik terug te gaan naar die plek aan de rivier. Nooit eerder was ik teruggegaan, maar ineens kon ik niet langer wachten en ging midden in de winter op reis. Waarom ik juist daar naartoe wilde, is een vraag die ik in mijn roman Rivieren keren nooit terug (2019) heb proberen te beantwoorden. Ik worstelde met het rouwproces, wist niet goed wie ik nu precies verloren had, een liefdevolle vader of een wanhopige driftkop, en hoopte dat er aan de oevers van de Gard nog een paar herinneringen op mij lagen te wachten, die me konden vertellen wie dat meisje was geweest, dat zo vrijmoedig van de hoogste rotsen dook en keer op keer de wetten van haar vader tartte. Ik hoopte dat het weerzien met de Gard de pijn over het verlies van mijn vader zou weten te verzachten, want ik hield van de rivier, die groots en dreigend was, even woest als zacht, zoals ik van mijn vader had gehouden.

Na een reis van ruim een week, waarbij ik eerst de loop van de Cure en de Saône in de Bourgogne, en vervolgens heel langzaam het Rhône-dal volgde, kwam ik uiteindelijk aan bij de plek aan het water, waar mijn tent al die zomers had gestaan. Maar de rivier die ik hoopte terug te vinden, bleek niet meer te bestaan. De tijd was, net als de rivier, dertig jaar voort gestroomd en had alles onherkenbaar veranderd. Ik kon de rivier niet terugvinden. Op de plek waar vroeger de brede, snelstromende Gard was, lag nu een rotsplateau, waar nog slechts een smalle waterstroom overheen sijpelde. Het duurde enige tijd voordat ik me realiseerde dat ik naar de bodem van de rivier stond te kijken, waar ik vroeger altijd overheen had gezwommen. Het grootse deel van het water had zich, net als de herinneringen aan de zomers van mijn jeugd, voorgoed teruggetrokken.

De ooit zo sterke en wilde rivier was door de aanleg van een kerncentrale even verderop, die koelwater nodig had, niet meer dan een smalle beek geworden. In het vrij liggende rotsplateau zaten geulen en bassins, waarin brak water stond en plastic zakjes en ander zwerfvuil zich hadden vastgehaakt. Ik voelde een immense spijt opkomen, spijt dat ik was teruggegaan. Waarom had ik mijn herinneringen niet gekoesterd in plaats van ze met de werkelijkheid van het heden te willen vergelijken? Wie zijn herinneringen achterna reist, wordt al gauw door teleurstellingen ingehaald.
Staande aan de oever van de verdwenen rivier, werd ik overvallen door weemoed, die eeuwige stroom van levens en liefdes, van afscheid en vertrek, van ‘o en voorgoed voorbij.’ Dertig jaar later stond ik aan dezelfde rivier, maar de tijd stroomde de ene kant op en mijn herinneringen de andere; ze leken niets meer met elkaar van doen te hebben. Ik keek verdwaasd om me heen en tuimelde in de afgrond van de tijd, waarin ik nog slechts oog in oog stond met wat er allemaal verdwenen was, de rivier, mijn jeugd, mijn vader.

Een eindje verderop langs de lage, traag voortkabbelende beek, in de richting van het Romeinse aquaduct, werd het water, net voorbij de bocht, weer iets breder en dieper. Ik ging op een rotsblok zitten, richtte mijn blik op de overkant, waar de platanen en cipressen als voormalige badmeesters aan de oever stonden en zag toen een ijsvogel over het water scheren. Die was er dus nog wel. Vanuit het felle blauw van zijn veren schoten er onmiddellijk beelden van vroeger door mijn hoofd. De met lavendelbloemen versierde tent. De vuurtjes die we op het kiezelstrand stookten. Het zwemmen in de nacht.

Mijn herinneringen waren voor een deel ook in het landschap opgeslagen, hoezeer dit ook veranderd was in de tijd. Ze slingerden tussen de met kiezels en boomtakken bezaaide oeverwal en zaten nog altijd ergens tussen de blauwe veren van de ijsvogel verborgen. Mijn herinneringen waren niet alleen van mijn eigen gedachten afhankelijk, maar hadden zich ook vastgehecht aan de bamboestengels op het strand en de zanderige, rotsbodem van de rivier. Ik bleek niet de enige archivaris van mijn geheugen te zijn.

Alle tijd die voorbijgegaan was, en het landschap voor mij op bijna onherkenbare wijze had veranderd, lag ergens nog onderhuids in mij opgeslagen, aan de oevers van mijn bewustzijn, en behoefde slechts een duikvlucht van een ijsvogel om weer naar de oppervlakte te komen drijven. Het verleden blijft altijd mee resoneren in elk nieuw ogenblik dat aanbreekt, hoe volstrekt anders zich dit ook aan ons voordoet. Tijd is stromend water, maar onze herinneringen vormen als het ware de bodem, de kleine en grotere kiezels, waarlangs de rivier zijn weg zoekt. Elk moment, elke druppel, heeft over de bodem van het verleden geschraapt, over de zachte en de scherp uitstekende stenen en heeft daar iets losgewoeld en opgenomen in zijn stroom: een stukje mos, een korrel zand; dit alles bepaalt het moment waarin we nu zijn.
Schrijvend aan de roman heb ik mij van de verwarring en hevige melancholie die mij na het overlijden van mijn vader overvielen kunnen losmaken. Het schrijven schiep de noodzakelijke afstand – en dus de ruimte en het inzicht – waardoor er een verhaal verteld kon worden, dat een contrapunt vormde voor het verlies, en daarmee de hoop inluidde voor een nieuw begin. Ik heb tijdens het schrijven menige duik genomen in de rivier van de zomers van mijn jeugd, en handenvol kiezels van de rivierbodem geraapt om deze vervolgens in mijn roman over het water te keilen: ‘Al het verdriet kan gedeeld worden indien opgenomen in een verhaal,’ zoals Isak Dinesen schreef.

Op de laatste dag van mijn verblijf aan de Gard verkende ik de omgeving van Uzès, waar onderaan de heuvel de rivier de Eure ontspringt. Tot mijn verrassing ontdekte ik in het dal de bron van deze zijrivier van de Gard. Voor dat zachte, mineraalrijke water van de Eure hadden de Romeinen ooit de Pont du Gard gebouwd. Ze geleidden het via ingenieus aangelegde watergeulen langs de heuvels naar de hoogste verdieping van het aquaduct, waar het tot aan de tientallen kilometers verderop gelegen pronkstad Nîmes werd vervoerd. Die brug vormde de kern van mijn herinneringen aan het rivierenlandschap van mijn jeugd. Zomer na zomer had ik eronder door gezwommen, in het diepe, donkere water, dat soms gevaarlijk kolkte, omhoogkijkend naar het immense gebouw boven mij, alsof ik daarmee een blik op het immense verleden voor mij wierp. Nooit eerder had ik echter met eigen ogen de rivier gezien die er eeuwen geleden overheen werd geleid. Ik was weliswaar een rivier kwijtgeraakt, de Gard van mijn jeugd, maar kreeg er ook een nieuwe bij, de Eure. Deze ontdekking leidde uiteindelijk tot een van de slotscènes van mijn roman Rivieren keren nooit terug, waarin het vrouwelijke hoofdpersonage bij toeval op de bron van de Eure stuit:
‘Van alle kanten werd het dal omsloten door bergen en kalkrotsen. Ze bevond zich in een komvormige waterdelta, omgeven door bomen, beken en ruïnes van oude watermolens en torens. Gekwetter van vogels in de bomen, flarden felblauwe lucht erboven. Het was een mythisch landschap van rotsen, water en lang vervlogen tijden, alsof ze door een schilderij van Hercules Segers struinde en zij de eenzame wandelaar bij de rivier was. Ze stak een stenen bruggetje over, het geraas van water nam toe, en toen stond ze ineens voor de bron van de Eure. Het heldere bronwater borrelde voor haar voeten met grote kracht uit de grond omhoog. Niets dat het water, dat al eeuwenlang door onderaardse meren en rivieren omhoog werd gestuwd, kon tegenhouden. Die schittering van water, dacht ze, dat onafgebroken stromen, verbredend of versmallend, dezelfde rivier, maar toch telkens anders. Een rivier is eenmalig en veranderlijk, net als het leven, maar haar bestemming blijft uiteindelijk altijd dezelfde: de zee. Wild of kalm, smal of breed, elke rivier of beek heeft een bestemming, en daarmee ook een doel en een vanzelfsprekendheid, waarmee ze zich een weg door het landschap zoekt.’ (p. 222)

Rivierdal, Hercules Segers, ca. 1626 – ca. 1630 (Rijksmuseum, Amsterdam)

Einlings begjint de moarnsdize fuort te lûken en sjoch ik foar de earste kear dat de rotsen om my hinne har as in soarte fan seemeunster ôftekenje op it oerflak fan de Stille Súdsee. In lange ûnrigelmjittige rige swartige stiennen mei grillige foarmen en fan ûnderskate grutte. It rif strekt him út fan it westen nei it easten. De kolossale stien dêr’t ik op stean, foarmet de westlike grins fan de rotsbank en leit noch gjin tritich fiemen fan it plak dêr’t myn sylboat sonken is. De see moat dêr hiel djip wêze want der is neat mear te sjen fan myn skip, sels net de toppen fan de mêst. Miskyn is er ûnder wetter wol fan in steile rots nei ûnderen gliden en sa de djipte yn sleurd.

Der is gjin doarp of hûs te sjen. Mar it is lân en ik stean op it punt dit lân te betrêdzjen. Ik fal op de grûn en slaan de fingers yn it sân. De útputting hat my kompleet útsûge. Boppe myn holle blinke palmtoppen.
Stadich krûp ik.

Wiken lizze no efter my, oanhâldend speurde en sneupte ik om op dit eilân, mar fûn gjin inkeld spoar fan in doarpke of sels mar fan in stik as wat huzen. Gjin inkelde reekplom yn ’e loft dy’t op ’e oanwêzigens fan minsken wize koe. Gjin minaret of tsjerketoer, dy’t earne boppe-út stuts, gjin wynmole op in ferlitten heuvelskant, neat. Sels gjin klinte of in wigwam, hielendal neat! As hjir minsken wenje, dan kin dat allinnich mar ûnder de grûn wêze, want boppegrûns is gjin inkeld minsklik spoar te finen.
Ik bin hjir folslein allinne, leafste. Ik soe sa graach hjir tegearre mei dy wêze wolle, allinne mei dy. Wannear komsto?

Alle dagen, by de gloede fan ’e tuoljende sinne, skriuw ik dy in brief.
Steesoan freegje ik dy, smeek ik dy, datst nei my ta komst.

Ik fertel dy hoe’t ik foar de safolste kear de heechste berch beklim, fan ’e top ôf oer see stean te sjen, yn ’e hope op in skip, mar hieltyd net wit oft it no werklikheid is of ferbylding as ik yn ’e milenfiere fierte in ûnskerp boppe-ein fan in sylmêst waarnim, en dan yn al myn opteinens aloan mar dikerje en dikerje, krekt sa lang oant my de eagen sear dogge, om dêrop wer ûntgûchele oan te sjen hoe’t de (ynbylde) sylmêst fager wurdt en stadich út it eachweid ferdwynt. Ik fertel dy hoe’t ik troch de knibbels gean en op ’e grûn fal en as in bern skokkerich begjin te skriemen. Ik mis dy, ik mis dy sa bot.

Alles fertel ik dy, alles wat ik meimeitsje. Alles wat ik sjoch en fiel skriuw ik op, yn ’e baarnende hope dat it dy berikt. Oer dat hopeleas mislearre besykjen om te ûntsnappen. Hoe’t ik moedeleas weromkaam fan dy fatale kanotocht en mei in hast-dea-erfaring efter de rêch ôfmêde yn sliep tommele yn myn hutsje en koart dêrnei wekker skrok fan in stimme dy’t sei: ‘Adam, doch watsto dwaan moatst.’
Dat wie gjin minske dy’t my taspruts, wis net – dy stimme moat fan God wêze.

Ik ferhelje dy oer de geheime skatten fan dit eilân, dêr’t God my oanspiele liet. Ik fertel dy oer de baai dy’t sierlik útrint yn in sânige lântonge fol sniewite koraalbanken. Asto hjir bist, sil ik op ’e syk nei swietrokige blommen en krûden om foar dy in alderhearlikst parfum te destillearjen. Ik lis in kofjeplantaazje oan, planten wêrfan’t it glânzich grien toaid is mei wite, swiete blommen en de tûken omhongen binne mei brúnreade beannen. De oanfallen fan griene mychhimmels trotsearjende, plôkje ik de beannen, helje it fruchtfleis derôf en lit de pitten drûgje yn ’e sinne. Mei sean wetter trek ik de aldertreflikste kofje. Ik sil riere yn dyn mok en krekt sa lang priuwe, hieltyd in bytsje sûker tafoegjend, oant de kofje swiet genôch is.

Alle moarnen strún ik mei in angel en in netsje fan seewier by de wâl del fan in kreek, ferburgen troch in seam fan ticht strewelleguod. Alle dagen fang ik sappige fisk foar dy.

Ik ûntdek swaarmen tsjoitsjende swellen, hauken, bijen, flinters, skyldpodden, krobben, huningsippende fûgels, tsjotterjende fjoerfinken, swevelgiele kaketoes, ytbere skulpen. Ek tref ik in keppel wylde geiten oan op ’e heuvels (it is in poepetoer om molke oan har te ûntfytmanjen!) en in espeltsje reuzeskyldpodden mei hearlike, streksume aaien.

Omjûn troch guirlandes en slingerplanten dy’t har yn wide bôgen tusken de beammen kronkelje, reitsje ik betûft yn allegear ambachten. Fan readbakt ierdewurk nifelje ik in tabakspiip yninoar, ik hak hout, ik ferbou riis en graan, meitsje fjoer mei buskrût, flechtsje kuorren, sjit geiten, strûp se, holje in beamstam út ta in kano, timmerje in klinte, kerf streepkes yn in peal om de dagen by te hâlden. Ach, wat soe ik dy graach dy hearlike ambachten bybringe wolle!

In eilân omearmje is net neat. Moatst derfoar fjochtsje, derfoar bliede. Mar wannear’t ik as in salamander yn myn rotshoale skûlje en by jûn de sâltige wyn syn toanen fluitsjen hear, dan wit ik datsto meikoarten by my wêze silst en dat dan alles goed is.

Wy ferbouwe tegearre in stik lân, wy hâlde skiep en lammen, lâns it strân sykje ik ytbere skulpen en yn de tûzenen rotsspelonken fyn ik fûgelnêsten mei de treflikste aaien, dy’t ik foar dy meibringe sil.
Yn de waarme tiid fan it jier rinsto út as in anjer yn myn earms en yn ’e kâlde winters skûlje wy yn ús klinte mei in selsmakke houtkachel. Jûns skepsto in klont geitefet yn in panne, setst de pûlen op it fjoer en dochst it lid derop. Mei ús lytse poppe op ’e rêch bûn, skoddest de pûlen om.

Ik meitsje foar ús koeken fan gerstemoal. Ik roasterje riis yn in ierden pot. Wy genietsje fan ús miel by in ferkwikjende seelucht.

Jûns kuierje ik mei bleate fuotten yn it waarme sân.
Op in eilân is de moanne altyd grutter en binne de stjerren talriker. Dei en nacht dream ik fan dy, ik dream fan ús kuiers yn it moanneljocht. Lizzend yn it sân, dikerjend nei de hoarizon dream ik fuort, wachtsjend op dyn kommen.

Ik ûndersykje elke kante meter, beklim tûzenris de heuvels en steande op ’e top genietsje ik fan skitterjende panorama’s dy’t alle dagen wer in oare foarm en kleur oannimme. Soms oerfalle my nachtmerjes oer kannibalen dêr’t ik tsjin fjochtsje, dan wer binne it wylde bisten dy’t my achterfolgje (en dy’t ik der soms útrin). By it fjoer fan kearsestompen bring ik dy ferslach út. Oant djip yn ’e nacht. Oant ik fan dea-ynein wêzen omfal. Ik fal yn sliep mei it lûd fan weagen en sjongfûgels en ik wurd wekker by it lûd fan weagen en sjongfûgels. Ik kin net wachtsje oant wy teagearre yn sliep falle by dy lûden.

De sinne is gleon en de rein somtiden lazerich. Ik nifelje in parasol foar dy, dy’tst yninoar klappe kinst en ûnder de earm drage. Ik oerdek him mei bistefellen, mei it hier oan ’e boppekant dat de rein derôf glide kin as fan in luifel.

Tûzenen seeswellen lizze har aaien tusken de glinsterjende koraalbrokken. Swellen dy’t har eigen jong ûnder de tûzenen yn foarm en kleur folslein gelikense piken feilleas weromkenne. Sa soe ik ek díj weromkenne, blyn, út miljoenen.

De suvere lucht, de tinteljende see fol treflike fisk, de griene heuvelkanten fol amandelblossems, kofjebeammen en mangobeammen, it wite sân, de swiete rook fan blommen en bananen, it fan dau drippend gers yn ’e moarntiid, it glânzjende poarper yn ’e jûntiid … en alle dagen de glim fan ûnfersteurde frede.
Kom dochs, leafste, kom. Ik wachtsje op dy.

Fanôf dat de sinne de heuveltoppen mei gleon giel oerjit oant it momint dat er yn fjoerread ûndergiet, stiet dit ryk ta ús foldwaan. Wat in kalmte sûnder soargen!

De gjirrichste nepert fan ’e wrâld soe op dit plakje fuortdaalk fan syn habsucht genêze. Hy kin him kroane litte ta kening fan de hiele lânsdouwe en nimmen dy’t dat ûntstride kin, mar it ferlet oan dy titel is der domwei net: der bestiet ommers gjin macht. Der is gjin baas of feint. Der is gjin jild, gjin goud. Alles is gearsmolten ta ien kalme, wollûdende biotoop.
Hjir is de frede útfûn, leave.

Myn faam, myn ûnbeflekt, ûnfergriemd, ûnbewenne herntsje ierde midden op see, folslein frij fan minsklike smoargens en plompheid, leaflik yn syn blêdrike kleed en ryk yn syn fruchtberens. Hjir wol ik mei dy wêze, leafste. Hjir sille wy bern meitsje, in húshâlden begjinne. Hjir, yn dit nije, lytse, net te trochkringen ryk te midden fan it ivige blau, en ûnder in sinne dy’t ûnferskillich foar de drôvens fan ’e wrâd alle jûnen syn tûzenen poarperen tinten oer ús útstoart. Hjir, leave, hjir begjinne wy in nij folk. In nij minskdom.

Stadichoan sjoch ik it.
Stadichoan omearmje ik it.
Dit godfergetten eilân.
Fier fuort, híél fier fuort op see. In stik ûnbedoarne ierde, mei rûzjende palmen en paradysfûgels dy’t de himel ynkleurje en wêr’t de weagen op ’e rotsen slane en de branning by ûndergeande sinne prismatysk eksplodearret. It moaiste en fredichste plak op ierde.
Stadichoan sjoch ik it. Stadichoan begryp ik it.
Wy hearre by-inoar, leafste. Wy foarmje in eilân, dit eilân. Hjir leit ús lok. Hjir, krekt hjir, wol ik mei dy de skepping oerdwaan, Eva. Komsto?

Dyn Adam

Eindelijk begint de ochtendnevel weg te trekken en zie ik voor de eerste maal, dat de rotsen om mij heen zich als een soort zeemonster aftekenen op de vlakte van de Stille Zuidzee. Een lange, onregelmatige rij zwartachtige stenen met grillige vormen en van verschillende grootte. Het rif strekt zich uit van het westen naar het oosten. De kolossale steen waarop ik sta, vormt de westelijke grens van de rotsbank en ligt nog geen dertig vadem van de plaats waar mijn zeilschip is gezonken. De zee moet daar erg diep zijn want er is niets meer te zien van mijn schip, zelfs niet de toppen van de mast. Misschien is hij onder water wel van een steile rots naar beneden gegleden en zo de diepte in gesleurd.

Er is geen dorp of huis te zien. Maar het is land en ik sta op het punt dit land te betreden. Ik val op de grond en sla mijn vingers in het zand. De uitputting heeft mij compleet uitgezogen. Boven mijn hoofd blinken palmkruinen.
Langzaam kruip ik.

Weken liggen nu achter mij, onverdroten speurde en snuffelde ik op dit eiland maar vond geen enkel spoor van een gehucht of zelfs maar een paar huizen. Geen enkele rookpluim in de lucht dat op de aanwezigheid van mensen zou kunnen wijzen. Geen minaret of kloktoren, die ergens boven uitstak, geen molen op een verlaten helling, niets. Zelfs geen hut of een wigwam, helemaal niets! Als hier mensen wonen, dan kan dat alleen maar ondergronds zijn, want boven de grond is geen enkele mensenspoor te bekennen.
Ik ben hier volstrekt alleen, liefste. Ik zou zo graag hier samen met jou willen zijn, alleen met jou. Wanneer kom je?

Elke dag, bij de gloed van de zakkende zon, schrijf ik je een brief.
Steeds vraag ik je, smeek ik je, naar mij toe te komen.

Ik vertel je hoe ik voor de zoveelste maal de hoogste berg beklim, vanaf de top uitkijk op zee, in de hoop een schip te zien, maar telkens niet weet of het nou werkelijkheid is of verbeelding als ik in de mijlenverre verte een onscherpe top van een zeilmast waarneem, en dan in alle opgewondenheid blijf turen en turen, net zo lang tot mijn ogen pijn doen, om vervolgens ontgoocheld toe te zien hoe de (ingebeelde) zeilmast vervaagt en langzaam uit het zicht verdwijnt. Ik vertel je hoe ik door mijn knieën zak en op de grond val en als een kind schokkerig begin te huilen. Ik mis je, ik mis je zo erg.

Alles vertel ik je, alles wat ik meemaak. Alles wat ik zie en voel schrijf ik op, in de vurige hoop dat het jou bereikt. Over die hopeloos mislukte poging tot ontsnapping. Hoe ik moedeloos terugkeerde van die fatale kanotocht en met een bijna-doodervaring achter de rug afgemat in slaap tuimelde in m’n hutje en kort erna wakker schrok van een stem die zei: ‘Adam, doe wat je moet doen.’
Dit was geen mens die tot mij sprak, beslist niet – deze stem moet van God zijn.

Ik verhaal je over de geheime schatten van dit eiland, waar God mij liet aanspoelen. Ik vertel je over de baai die sierlijk uitloopt in een zandige landtong vol lelieblanke koraalbanken. Als jij hier bent, zal ik speuren naar geurige bloemen en kruiden om voor jou een verrukkelijk parfum te destilleren. Ik leg een koffieplantage aan, planten waarvan het glanzende groen getooid is met witte, zoete bloemen en de takken omhangen zijn met bruinrode bonen. De aanvallen van groene mieren trotserend, pluk ik de bonen, verwijder het vruchtvlees en laat de pitten drogen in de zon. Met gekookt water trek ik de meest verrukkelijke koffie. Ik zal roeren in je mok en net zo lang proeven, telkens een beetje suiker toevoegend, tot de koffie zoet genoeg is.

Elke morgen struin ik met een hengel en een netje van zeewier langs de oevers van een kreek, verborgen door een zoom van dicht struikgewas. Elke dag vang ik sappige vis voor jou.

Ik ontdek zwermen kwelende zwaluwen, haviken, bijen, vlinders, schildpadden, kevers, honingnippende vogels, kwinkelerende vuurvinken, zwavelgele kaketoes, eetbare schelpen. Ook tref ik een troep wilde geiten aan op de heuvels (het is een hele toer om melk aan ze te ontfutselen!) en een verzameling reuzenschildpadden met heerlijke, voedzame eieren.
Omgeven door guirlandes en slingerplanten die zich in wijde bogen tussen de bomen kronkelen, bekwaam ik mij in allerhande ambachten. Met roodgebakken aardewerk knutsel ik een tabakspijp in elkaar, ik hak hout, ik verbouw rijst en graan, maak vuur met buskruit, vlecht manden, schiet geiten, vil ze, hol een boomstam uit tot een kano, timmer een hut in elkaar, kerf streepjes in een paal om de dagen bij te houden. Ach, wat zou ik je graag deze heerlijke ambachten willen bijbrengen!

Een eiland omarmen is niet niks. Je moet ervoor vechten en bloeden. Maar wanneer ik als een salamander in m’n rotshol schuil en in de avond de ziltige wind zijn tonen hoor fluiten, dan weet ik dat jij binnenkort bij mij zult zijn en dat dan alles goed is.

We verbouwen samen een stuk land, we houden schapen en lammeren, langs het strand zoek ik eetbare schelpen en in de duizenden rotsspelonken vind ik vogelnesten met de heerlijkste eieren, die ik voor jou zal meebrengen.
In de warme jaargetijden ontluik je als een anjer in m’n armen en in de koude winters schuilen we in ons hutje met een zelfgemaakte houtkachel. ’s Avonds schep je een klont geitenvet in een pan, zet de peulen op het vuur en doet het deksel erop. Met onze baby op je rug gebonden schud je de peulen om.

Ik maak voor ons koeken van gerstemeel. Ik rooster rijst in een aarden pot. We genieten van ons maal bij een verkwikkende zeelucht.

’s Avonds wandel ik met blote voeten in het warme zand.
Op een eiland is de maan altijd groter en zijn de sterren talrijker. Dag en nacht droom ik van jou, ik droom van onze wandelingen in ’t maanlicht. Liggend in het zand, turend naar de horizon droom ik weg, wachtend op jouw komst.

Ik onderzoek elke vierkante meter, beklim duizend keer de heuvels en staande op de top geniet ik van schitterende panorama’s die elke dag weer een andere vorm en kleur aannemen. Soms overvallen mij nachtmerries over kannibalen tegen wie ik vecht, dan weer zijn het wilde beesten die mij achternazitten (en die ik soms te slim af ben).
Bij het vuur van kaarsstolpen breng ik je verslag uit. Tot diep in de nacht. Tot ik omval van uitputting. Ik val in slaap met het geluid van golven en zangvogels en ik word wakker bij het geluid van golven en zangvogels. Ik kan niet wachten tot wij samen in slaap vallen bij deze klanken.

De zon is heet en de regen soms laveloos. Ik knutsel een parasol voor je, die je in elkaar kan klappen en onder je arm dragen. Ik bedek hem met dierenhuiden, met het haar aan de bovenkant zodat de regen eraf kan glijden als van een luifel.

Duizenden zeezwaluwen leggen hun eieren tussen de glinsterende koraalbrokken. Zwaluwen die hun eigen jong onder de duizenden in vorm en kleur volkomen gelijke dieren feilloos herkennen. Zo zou ik ook jóu herkennen, blind, uit miljoenen.

De zuivere lucht, de tintelende zee vol heerlijke vis, de groene hellingen vol amandelbloesems, koffiebomen en mangobomen, het witte zand, de zoete geur van bloemen en bananen, het dauwdruppelend gras in de ochtend, het glanzende purper in de avond … en iedere dag de glimlach van ongestoorde vrede.
Kom toch, liefste, kom. Ik wacht op je.

Vanaf dat de zon de heuveltoppen met gloeiend geel overgiet tot het moment dat hij in vuurrood ondergaat, staat dit rijk tot onze beschikking. Wat een zorgeloze kalmte!

De inhaligste vrek ter wereld zou op dit plekje subiet van zijn hebzucht genezen. Hij kan zich kronen tot koning van de hele landstreek en niemand die dat kan betwisten, maar de behoefte aan deze titel is er stomweg niet: er bestaat immers geen macht. Er is geen baas of knecht. Er is geen geld, geen goud. Alles is samengesmolten tot één kalme, welluidende biotoop.
Hier is de vrede uitgevonden, lieverd.

Mijn maagd. Mijn onbevlekt, ongerept, onbewoond stukje aarde midden op zee, volkomen vrij van menselijke smet en plompheid, lieflijk in zijn veelbladerig gewaad en rijk in zijn vruchtbaarheid. Hier wil ik zijn met jou, liefste. Hier zullen wij kinderen maken, een gezin stichten. Hier, in dit nieuwe, kleine, ondoordringbare rijk te midden van het eeuwige blauw, en onder een zon die onverschillig voor de droefenis van de wereld elke avond z’n duizenden purperen tinten over ons uitstort. Hier, lieverd, hier beginnen wij een nieuw volk. Een nieuwe mensheid.

Langzaamaan zie ik het.
Langzaamaan omarm ik het.
Dit godvergeten eiland.
Ver weg, héél ver weg op zee. Een stuk onbedorven aarde, met wuivende palmen en paradijsvogels die de hemel inkleuren en waar de golven op de rotsen slaan en de branding bij ondergaande zon prismatisch explodeert. De mooiste en vredigste plek op aarde.
Langzaam zie ik het. Langzaam begrijp ik het.
Wij horen bij elkaar, liefste. Wij vormen een eiland, dit eiland. Hier ligt ons geluk. Hier, precies hier, wil ik met jou de schepping overdoen, Eva. Kom je?

Je Adam

Shakespeare, dakleas, skrabet de kiel. It lytse selskip, dat al neat sei, falt stil. Dat jout Shakespeare gelegenheid om te bearen as sjocht er skichtich om him hinne. Dan nimt er it wurd, dat er eins al hat fan it stuit ôf dat er de kiel begûn te skraabjen.

Mar wit net wat er sizze moatte. Hâldt him de mûle. Skrabet de kiel op ’e nij, no sûnder betsjutting.

It lytse selskip is by-inoar yn in parkeargaraazje by in supermerk. Om de tiid troch te kommen. Om elkoar te fertellen oer de wrâld dêr’t se allegear yn omstappe. Omhingje, op betonnen muorkes sitte of tsjin parkearde auto’s oan leune. De rein falt út ’e himel, de wyn blaast in diel dêrfan nei binnen. Wiete betonnen flier. In trochinoar fan opwaaid ôffal achter de auto’s en de pylders. Ferpakkingsmaterialen, blikjes, mûlkapkes.

Dan freget Wittgenstein, ek dakleas, oft er in ferhaal fertelle mei. En set drektst útein:

‘Wylst der ûnder in bisteshow tusken de kninen in lyk fûn wurdt, hâldt de regisseur in foarbykommer tsjin. Hy wol wat sizze, mar der komt noch in oare regisseur oanrinnen. Dy ropt, as hat er in oerwinning behelle: Ik hie dochs sein dat ik it net ferjitte soe? Hjir bin ik dan! Yn de gong by de sliepkeamer. Dat hie ik dy noch sizze moatten: it ferhaal spilet yn in sliepkeamer. En foar in diel yn de gong by de sliepkeamer. Dêr is hy dan. En dêr steane âlde argyfkasten mei yn de laden de skibbige klean út eardere tiden. Lûk sa’n laad iepen en sjochst broeken dêr’tst noch yn fervje kinst en ûnderguod dêr’tst poetslapen fan meitsje kinst. En yn in oar laad: skuon dy’tst yn de beammen hingje kinst, as nêstkastkes foar de fûgels.’

No kriget it selskip besite fan in ûnthjittende mar wat ôfwêzige choreograaf. Dy rint yn in strakke line oer it beton, hâldt syn gong yn by ien fan de pylders, stiet stil by it opinoar taaste ôffal. Makket in heale draai op syn steanskonk, lûkt syn frije skonk by.
Hjir hie ik wol even in foto fan meitsje wollen, seit Diderot, ek dakleas.

Der begjint in rêstige koelens it tafereel yn te streamen.
Soest hast net sizze dat dizze wrâld in hel is. Yn de huzen yn de omjouwing fan de parkeargaraazje sitte de bewenners nei harren laptops te sjen en op harren tillefoans, en hoopje dat der ien wat slims sein hat. As it hiel slim is, reagearje se. Harren kanonnen skelle derop los.

In wethâlder fynt de krêft om har laptop ticht te dwaan, en begjint nei te tinken oer de taspraak dy’t se moarn hâlde moat. Se debattearret op ferûngelike toan mar altyd mei ynmoed. Dêrom hat se der ek nocht oan om har ta te rieden. Se tinkt nei oer foardielen en neidielen, fan wat dan ek, en dat neamt se: har stânpunten oerwaagje. En se lûkt har selsstannichste gesicht, ek as gjinien sjocht. Dan giet se nei har badkeamer om yn de spegel te sjen. Restanten fan har idealen binne op de ien of oare manier noch sichtber. Hoe? Faaks is it de lichte dusoarder fan har hier. Of is it de lêsbril, dy’t se achteleas op har hier set hat, as in merkwurdich diadeem. Wat te tinken fan de subsidiearre wynmûneparken? Fan de subsidiearre megastâlen? Fan de subsidiearre datasintrums? Fan de fergese bedrigings dy’t de sosjale media op har ôffjurje?
Healweis har oerwagings kommen, befynt se har net mear yn har badkeamer. Se wit net wêr’t se is. Se byldet har yn dat se foar twa by-inoar pleatste megastâlen stiet en harket nei it sûzjen fan tweintich wynmûnen. Se sit yn gedachten yn it gemeentehûs en peilt de stimming fan de boargemaster. Se fielt har in influencer. Se sit achter har laptop en wol in redefiering skriuwe. Mar der is gjin regisseur dy’t seit: doch it.

In Unbekinde rydt op syn brommer de parkeargaraazje yn. Rydt in rûntsje, jout gas en rydt de skeante op dy’t nei de earste ferdjipping laat. Rydt in rûntsje op de earste ferdjipping, jout gas en feegde troch nei de twadde ferdjipping. Wêr’t Shakespeare, Wittgenstein en Diderot yn petear binne mei de choreograaf, se neame him Noerejev. En meidat Noerejev net goed stilstean kin, is it hiele selskip oerein kommen. Se steane allegear wat hinne en wer te beweegjen. Harren steanskonken feroarje yn spylskonken wylst harren spylskonken steanskonken wurde. Ek de jonge dakleaze Van Gogh, dy’t him yn it petear byfoege hat, lykas syn maat de noch jongere dakleaze Scarlatti. En de oant no ta swijsume mar rûnom wurdearre Tesselschade.

En dêr komt de Unbekinde oan op syn brommer. Remmet ôf, jout wylst er ôfremmet noch in pear kear gas om leven te meitsjen, stiet no stil en set syn motor út.
Diderot freget: ‘Wat silsto hjir dwaan?’
De Unbekinde seit: ‘Allo, ik bin Jean-Henry. D’Anglebert. Ek yn Arkadië hearskje ik. Of lit my sizze: ik haw der ek west. Nee, better, ik haw der ek altyd west. Ik bin sa te sizzen yn de wrâld mar ek yn Arkadië. Foar my is dat itselde.’
Dat lêste is gjin folsin, it is in sucht.

Guon bewenners fan de huzen yn de omjouwing binne no foar har ruten stean gien, dy’t útsjogge op ’e wrâld. Se sjogge op nei de loft boppe de supermerk en de parkeargaraazje. Se hawwe har laptop tichtklapt en har tillefoantsjes omkeard dellein op har tafels. Se warskôgje inoar mei gebearen. Guozzen fleane oer, in ûnstabile V dy’t rjocht op in ûnbekend doel ôf fleant. En de lûden dy’t dyen foar inoar meitsje, wurde ek heard troch de dakleazen yn de parkeargaraazje. De choreograaf, ek regisseur, hâldt de wiisfinger foar de lippen. Net nedich, elkenien is stil. En harket.

Noch mear guozzen yn de loft, it binne fyftjin. Of sechtjin, of santjin. En dêr: achtentritich. Se strike del tusken de guozzen yn de greiden, dêr’t de wethâlders by fleagen yn harren tinzen tahâlde. It binne hûndert, tûzen, rêsteleas op ’e syk nei rêst.

It reint net mear. De lette sinne skynt troch de rânen fan de wolken oan de hoarizon. It is tsjuster, mar it is ek noch ljocht. Kinst stjerren sjen en de grutte moanne komt op.

Fia it koartetermynûnthâld komst yn it langetermynûnthâld. En fan dêrút wer werom yn it koartetermynûnthâld. As in mol dy’t syn gongen groeven hat en op ’e syk is net hy wit net wat. Hy komt de oare mollen tsjin en se oerlizze: yn hokker gong sille se feestfiere? As it sa fier is. Dan begjint de hiel lange termyn.

Shakespeare, dakloos, schraapt zijn keel. Het kleine gezelschap, dat al niks zei, valt stil. Dat geeft Shakespeare de gelegenheid te doen alsof hij schichtig om zich heen kijkt. Dan neemt hij het woord, dat hij eigenlijk al heeft vanaf het moment dat hij zijn keel begon te schrapen.

Maar weet niet wat hij moet zeggen. Houdt zijn mond. Schraapt zijn keel opnieuw, nu zonder betekenis.

Het kleine gezelschap is bijeen in een parkeergarage bij een supermarkt. Om de tijd door te komen. Om elkaar te vertellen over de wereld waar ze allemaal in rondlopen. Rondhangen, op betonnen muurtjes zitten of tegen geparkeerde auto’s leunen. De regen valt uit de hemel, de wind blaast een deel ervan naar binnen. Natte betonnen vloer. Opeenhoping van opgewaaid afval achter de auto’s en de pilaren. Verpakkingsmaterialen, blikjes, mondkapjes.

Dan vraagt Wittgenstein, ook dakloos, of hij een verhaal mag vertellen. En steekt meteen van wal:

‘Terwijl er tijdens de dierenshow tussen de konijnen een lijk wordt gevonden, houdt de regisseur een voorbijganger tegen. Hij wil wat zeggen, maar er komt nog een andere regisseur aanlopen. Die roept, alsof hij een overwinning heeft behaald: Ik had toch beloofd dat ik het niet zou vergeten? Hier ben ik dan! In de gang bij de slaapkamer. Dat had ik nog moeten zeggen: het verhaal speelt in een slaapkamer. En gedeeltelijk in de gang bij de slaapkamer. Daar is hij dan. En daar staan oude archiefkasten met in de laden de afgedragen kleding uit andere tijden. Trek zo’n la open en je ziet broeken waar je nog in kunt schilderen en ondergoed waar je poetslappen van kunt maken. En in een andere la: schoenen die je in de bomen kunt hangen, als nestkastjes voor de vogels.’

Nu krijgt het gezelschap bezoek van een veelbelovende maar wat afwezige choreograaf. Die loopt in een strakke lijn over het beton, mindert vaart bij een van de pilaren, staat stil bij het opeengehoopte afval. Maakt een halve draai op zijn standbeen, trekt zijn speelbeen bij.

Hier had ik wel even een foto van willen maken, zegt Diderot, ook dakloos. Er begint een rustige koelte het tafereel in te stromen.

Je zou haast niet zeggen dat deze wereld een hel is. In de huizen in de omgeving van de parkeergarage zitten de bewoners naar hun laptops te kijken en op hun telefoons, en hopen dat er iemand iets ergs heeft gezegd. Als het heel erg is, reageren ze. Hun kanonnen schelden erop los.

Een wethouder vindt de kracht om haar laptop dicht te doen, en begint na te denken over de toespraak die ze morgen moet houden. Ze debatteert op verongelijkte toon maar altijd met verve. Daarom heeft ze er ook plezier in zich voor te bereiden. Ze denkt na over voordelen en nadelen, van wat dan ook, en dat noemt ze: haar standpunt overwegen. En ze trekt haar zelfstandigste gezicht, ook als er niemand kijkt. Dan gaat ze naar de badkamer om in de spiegel te kijken. Restanten van haar idealen zijn op de een of andere manier nog zichtbaar. Hoe? Misschien is het in de lichte wanorde van haar haar. Of is het de leesbril, die ze achteloos op haar haar heeft gezet, als een merkwaardige diadeem. Wat te denken van de gesubsidieerde windmolenparken? Van de gesubsidieerde megastallen? Van de gesubsidieerde datacenters? Van de gratis bedreigingen die de sociale media op haar afvuren?

Halverwege haar overwegingen gekomen, bevindt ze zich niet meer in haar badkamer. Ze weet niet waar ze is. Ze staat in gedachten voor twee bij elkaar gezette megastallen en luistert naar het zoeven van twintig windmolens. Ze zit in gedachten in het gemeentehuis en peilt de stemming van de burgemeester. Ze voelt zich een influencer. Ze zit achter haar laptop en wil een redevoering schrijven. Maar er is geen regisseur die zegt: doe het.

Een Onbekende rijdt op zijn brommer de parkeergarage in. Rijdt een rondje, geeft gas en neemt de helling die naar de eerste verdieping voert. Rijdt een rondje op de eerste verdieping, geeft gas en scheurt door naar de tweede verdieping. Waar Shakespeare, Wittgenstein en Diderot in gesprek zijn met de choreograaf, ze noemen hem Noerejev. En omdat Noerejev niet goed stil kan staan, is het hele gezelschap overeind gekomen. Ze staan allemaal wat heen en weer te bewegen. Hun standbenen veranderen in speelbenen terwijl hun speelbenen standbenen worden. Ook de jonge dakloze Van Gogh, die zich in het gesprek heeft gemengd, net als zijn vriend de nog jongere dakloze Scarlatti. En de tot nu toe zwijgzame maar alom gewaardeerde Tesselschade.

En daar nadert de Onbekende op zijn brommer. Remt af, geeft terwijl hij afremt nog een paar keer gas om lawaai te maken, staat nu stil en zet zijn motor uit.

Diderot vraagt: ‘Wat kom jij hier doen?’

De Onbekende zegt: ‘Allo, ik ben Jean-Henry. D’Anglebert. Ook in Arcadië heers ik. Of laat ik zeggen: ik ben er ook geweest. Nee, beter, ik ben er ook altijd geweest. Ik ben zogezegd in de wereld maar ook in Arcadië. Voor mij is dat hetzelfde.’

Dat laatste is geen volzin, het is een zucht.

Sommige bewoners van de huizen in de omgeving zijn nu voor hun ramen gaan staan, die uitkijken op de wereld. Ze zien op naar de lucht boven de supermarkt en de parkeergarage. Ze hebben hun laptops dichtgeklapt en hun telefoontjes omgekeerd neergelegd op hun tafels. Ze waarschuwen elkaar met gebaren. Er komen ganzen overvliegen, een onstabiele V die recht op een onbekend doel afvliegt. En de geluiden die ze voor elkaar maken, worden ook gehoord door de daklozen in de parkeergarage. De choreograaf, ook regisseur, houdt zijn wijsvinger voor zijn lippen. Onnodig, iedereen is stil. En luistert.

Nog meer ganzen in de lucht, het zijn er vijftien. Of zestien, of zeventien. En daar: achtendertig. Ze strijken neer tussen de ganzen in de weilanden, waar de wethouder bij vlagen in gedachten vertoeft. Het zijn er honderd, duizend, rusteloos op zoek naar rust.

Het regent niet meer. De late zon schijnt door de randen van de wolken aan de horizon. Het is donker, maar het is ook nog licht. Je kunt sterren zien en de grote maan komt op.

Via het kortetermijngeheugen kom je in het langetermijngeheugen. En van daaruit weer terug in het kortetermijngeheugen. Als een mol die zijn gangen heeft gegraven en op zoek is naar hij weet niet wat. Hij komt de andere mollen tegen en ze beraadslagen: in welke gang gaan ze feestvieren? Als het zover is. Dan begint de heel erg lange termijn.

I
In keurige man en in trochlibbe man sitte yn in achtertún en sjogge nei in fjoer. De trochlibbe man besiket syn nije sigaret oan te stekken mei it foarige eksimplaar. De keurige man is mei ducttape en in tsjok tou fêstbûn oan syn klapstoel. It tou snijt yn syn wolfeartsbúkje, dat yn in spierwyt, strak stive boesgroentsje stekt.
‘It is apart,’ seit de trochlibbe man. ‘It iene momint hast sa’n lytse poppe yn ’e hannen, hielendal ôfhinklik fan dy en oanienwei sykjend om kontakt. En tweintich jier letter kinne jim net iens mear op deselde bank sitte, om’t it ûngemaklik fielt as jim knibbels inoar per ûngelok reitsje. Kenst dat?’
De keurige man besiket te fersitten. Yn stee dêrfan ferpleatst er de hiele klapstoel twa sintimeter nei links. Hy sit goed fêst. ‘Sorry,’ seit er.
De trochlibbe man blaast syn reek út yn krinkjes en digeret se biologearre nei.
‘Ik bedoel, as bern learst praten, gewoan sizze watst bedoelst en watst wolst. Snapst? Mar dan – as it derop oankomt – feroaret dat stadichwei yn it útwikseljen fan lege wurden. Net prate. Allinnich gelûd. Trillingen!’
‘Myn bern binne noch wat jonger,’ mompelet de keurige man.
‘Och ja, miskien haw ik it ek wol ferkeard dien. Ik hoopje dat it by dy oars útpakt. Ik bedoel, ik ken dy fierder net, mar dochs.’
‘Tankjewol,’ seit de keurige man. Hy besiket syn bierfleske nei de mûle te bringen, mar it tou om syn lichem lit it net ta. De trochlibbe man giet oerein, nimt it fleske oer en set it tútsje foarsichtich oan ’e mûle fan syn gast. ‘Holle nei achteren. Ik hâld de hân der wol ûnder.’
De keurige man docht de mûle iepen.
Foarsichtich begjint de trochlibbe man te skinken, syn sigaret bongeljend yn ’e mûlshoeke. De keurige man klokt it bier fuort, de holle achteroer, oant er it tempo net mear byhâlde kin. Hy hikket en prúst. Bier dript him oer it kin en ferdwynt yn it boardsje fan syn wite boesgroentsje. De switplakken ûnder syn earms binne sa grut dat se ûnder syn oerinoar sleine earms út kypje.
‘Ik sil in doekje helje,’ seit de trochlibbe man. ‘Amtners kinne gewoan net sa goed sûpe, ik wie it even fergetten. Myn ferûntskuldigings.’

II
Dy moarns hie de keurige man al syn twivels hân by dat spierwite oerhimd. Moast er dat no wol oandwaan, presys op de dei fan de túnkontrôle? It lêste dat er woe wie oerkomme as in wrâldfrjemde kantoarklerk. Sa’nien dy’t ûnder in systeemplafond wei de libbens fan oare minsken dreech makket. Mar it oerhimd lei klear op ’e stoel, neist syn sokken, ûnderbroek en pantalon. Alles wie al mei soarch stoomd en strutsen troch syn frou.
Mei it oerhimd noch iepen rûn de keurige man de trep del, nei de wenkeuken.
Dêr stie syn frou de bôletrompkes klear te meitsjen. Noch tsien minuten en dan soe se de tafel dekke foar it moarnsiten en de bern wekker meitsje. Om healwei achten stipt soene se tegearre alles wer opromje – hy it ôfwaskjen, sy de iterij – en inoar hastich in fijne dei tútsje.
Hy iet twa stikjes brune bôle mei aai en avokado. Syn tinzen dwaalden ôf nei de iepen dei op de skipswerf yn it doarp, in pear wiken earder. Hy wie der allinnich hinne gien; de jonges wiene te fuotbaljen en syn frou woe de foarriedkasten oanpakke. De skipsbouwers lieten sjen hoe’t hout bûgd wurdt. Trije man sterk dûnsen se om ’e stoomde planken hinne. Se pleatsten houtklemmen, fluch en as in goed smarde masine, sûnder tuskentiids ek noch mar wat hoege te oerlizzen. Neitiid fertelde de foarman datst it yn ien kear goed dwaan moast, sûnder omgriemen en sûnder te praten. Elk moast fan tefoaren syn taak witte. Sa diene se it al generaasjes lang.
‘In bytsje sa’t myn frou en ik gjin tiid mear hawwe, om’t wy rjochtskepen bern besykje grut te bringen yn in kromme wrâld,’ hie de keurige man gnyske. De timmerman hie him meilydsum oansjoen.
‘Hallo? Siep? Binne wy der noch?’
‘Sorry, leave, ik bin noch net wekker. Hast foar my wat ekstra bôle ynpakt? Ik haw in lange dei.’
‘Hm?’
‘Ik haw in lange dei. It is túnkontrôle.’
‘Wêrom moatsto dat wer dwaan? Giet der ien mei?’
‘Nee, it is mar in lytse wyk.’
‘Mar ek in minne wyk.’
Syn frou klikte de bôletrompkes ekstra feninich ticht. Dat die se altyd as se yn noed siet. Eins algeduerigen, foaral sûnt de bern der wiene. Soms hearde hy it lûd op kantoar noch hieltyd. By de foardoar knope se syn boesgroentsje ticht, hielendal oan it boppeste knoopke ta.

III
It fjoer knisteret lûd. Ut en troch falle der lytse fonkjes op ’e klean fan ’e mannen. De trochlibbe man jout der neat om, de keurige man sit noch altyd fêstbûn op syn stoel. Neist swit en bier sitte der no ek lytse brângatsjes yn syn wite boesgroentsje. It boppeste knoopke snijt him yn ’e kiel.
De keurige man seit: ‘No ja, ik kin it net moaier meitsje. It ûnkrûd moat fuort, it wytguod nei it stoart, even dy jiskepûden yn ’e kontener, kattestront opromje, en sa mear. Dogge jo dat net, dan binne wy needsake in túnman te stjoeren en de kosten op jo te ferheljen.’
‘Ik ha gjin sinten foar túnark.’
‘Mar jo ha wol sinten foar in grutte telefyzje.’
‘Dat komt om’t ik gjin túnark haw.’
‘En in kuolkast yn ’e foartún?’
‘It is winter, dat ding brûkt in soad stroom.’
‘Dochs sil dyn tún opromme wurde moatte.’
De trochlibbe man komt oerein. Hy giet foar de keurige man stean. Syn joggingbroek sit los om syn heupen. De toutsjes dêr’tst de boarde mei ferstelle kinst, hingje der wurkleas by. Unhandich fimelet er dermei om.
‘Asjeblyft, net dwaa-’
‘Nee, ik wol dy wat sjen litte.’
De trochlibbe man giet noch wat tichter by stean. Syn knibbels reitsje no de skonken fan ’e keurige man. Hy lûkt oan ’e linkerkoarde fan ’e broek. Oan ’e oare kant ferdwynt it toutsje dêrtroch yn ’e elastyske bân. De trochlibbe man peuteret it útein op ’e nei tefoarskyn; it puntsje fan syn tonge stek him út ’e mûle. Dan sykhellet er djip, lûkt syn búk nei binnen en bynt de beide toutsjes oaninoar fêst. Sa gau’t er sitten giet, sjit de strús wer los. Selsfoldien sjocht er op, as hat er krekt in prestaasje fan formaat levere.
‘Sjoch, sa giet dat dus. Betelje ik de iene rekkening, dan haw ik gjin jild foar de oare. Keapje ik túnark, dan haw ik gjin iten. Gean ik op ’e knibbeltsje it ûnkrûd te liif, dan haw ik gjin enerzjy mear foar sollisitaasjebrieven. Skriuw ik gjin sollisitaasjebrieven, dan bin ik hielendal de sjaak.’
‘Ik begryp it,’ seit de keurige man.
‘Nee, dat dochst net. Mar ik wurdearje it datst it besikest.’

IV
Dy moarns wie de trochlibbe man de dei begûn mei in kop Senseo en in heale joint. Hy moast earst mar nei de winkel. Hy die de jas oan en socht syn kaaien. Wêr wiene dy dochs? Net ûnder de folders op ’e salontafel. Hy rûn nei de keuken, socht op ’e itenstafel, fersette kofjekopkes mei oansette boaiemkes brune dridze. Stie it hjir juster ek al sa fol?
De kat miauke om iten.
‘Ja, ja – kalm mar.’
Hy helle in iepen blikje kattefoer út ’e kuolkast, spielde de foarke ôf ûnder de hjitte kraan en skepte it fleis yn it Tupperware-bakje dêr’t er justerjûn stamppot soerkoal út iten hie. Dat hie de buorfrou makke. Dy wie ek mar allinnich en sûnt har mageferlytsing koe se net folle mear ite, sei se. Se sei it wol fjouwer oant seis kear deis. Soms liet er dêrom de gerdinen ticht. De kat flaaike him tsjin ’e skonken. ‘Baaske giet nei de winkel. Mar earst even romte meitsje hjir.’
De trochlibbe man makke in waarm sopke en smiet der safolle mooglik smoarge ôfwask yn. De mouwen fan syn jas waarden wiet, mar om dy no wer út te dwaan wylst er dochs sa nei bûten gean soe, dat sloech ek nergens op. Wyld begûn er te skrobjen, mar de smoargens op ’e boarden like wol ynbaarnd. Boppedat stie it ôfdriprek noch fol mei skjin guod fan de wike derfoar. De trochlibbe man drûge de hannen en drukte it Senseo-apparaat op ’e nij oan.
Earst kofje.
Middeis appte er syn soan. Hy siet op ’e bank by it keamersrút, noch altyd yn ’e jas. Der ferskynden twa blauwe finkjes, krekt as by syn oare berjochten. Unbeäntwurde gjalpen yn ’e woestyn, lykas de berjochten fan minsken dy’t fia Marktplaats nije leafdes, reisgenoaten en kuiermaten besochten te finen.
Noch wat út te hâlden op it wurk? Fijne jierdei, gr Heit. Noch belang by dy fiskangel + wat derby heart? Kaam Richard tsjin, dy fan de middelbere, hy docht de groetnis. Hy wie der net iens wis fan oft syn soan noch wol itselde nûmer hie.
Miskien kamen alle berjochten al moannen lang oan by ien as oare opperteur dy’t de telefoan kocht hie op ’e swarte merk. Hy soe belje kinne om te sjen wa’t der opnimt. As der al ien opnimme soe. En as er syn soan dan oan ’e lijn krije soe, dan soe er sorry sizze en ‘fansels hâld ik wol fan dy’ en al dat soart dingen mear. Mar no moast er earst nei de winkel.

V
De measte minsken hiene de gerdinen noch ticht, ek al wie de keurige man let begûn oan syn omgong. It wurk wie yn wêzen simpel: alle foartunen yn it oan him tawiisde gebiet beoardielje oan ’e hân fan in checklist. Wie der sprake fan hinderlike begroeiïng (sichtber fan ’e dyk ôf), omslingerjend ôffal (bygelyks: jiskepûden, wytguod, ôftanke meubels en sa) of fernieling (bygelyks: sneuvele ruten, ferrotte stekjes en sa) dan moast er oanbelje en in formele warskôging útdiele.
It probleem wie dat net ien iependie. Guon hiene de bel ûnklear makke. Oaren hiene de doar beplakt mei leuzen as: BLIUW FAN MYN BEL OF en WURD WEKKER!!! MEDIA = FIRUS. Ien persoan siet by it rút en stoarre him oan sûnder de doar iepen te dwaan, sels nei trije kear oanbeljen. De keurige man hie swaaid en dêrby syn notysjeblok tusken it metershege ûnkrûd falle litten.
Yn ’e middei trof er in túntsje oan dat oan werklik alle betingsten foar in skrobbearring foldie. In trochlibbe man yn in winterjas die iepen. Om ien as oare reden wiene syn mouwen trochweakke. It wetter wie oan syn earmtakken ta oplutsen, mar it like him neat skele te kinnen. Fuort begûn de man te praten, in sjekje bongeljend yn ’e mûlshoeke.
‘Ik woe krekt nei de winkel.’
‘O, it duorret net lang, it giet even om de steat fan jo foartún. Ik sjoch dat it wat oergroeid rekket. By de korporaasje wolle wy de minsken stimulearje om har eigen wyk op oarder te hâlden, dat is foar elkenien wol sa noflik.’
‘Kom der mar yn. Ik bin Harco, trouwens.’
‘Dat is net noadich, it giet inkeld om it perseel om it hûs hin-’
Ear’t de keurige man der erch yn hie, griep de man dy’t himsels Harco neamde him by de boppe-earm. Op ’e nij foel syn notysjeblok op ’e grûn. Hy woe bûge om it te pakken, mar de greep wie sterker as er ferwachte hie. ‘Bakje derby,’ easke de man. ‘Gewoan, fan mins ta mins.’
De greep waard lichter.
De keurige man digere nei syn notysjeblok. Hy hie der noch gjin inkelde persoanlik oerbrochte warskôging yn notearje kinnen en briefkes yn ’e brievebus wurken simpelwei minder goed, hie út eardere omgongen bliken dien. ‘In bakje kin gjin kwea,’ besleat er. ‘Dan kin ik fuort hearre hoe’t wy jo it bêste helpe kinne, dêr binne wy by de korporaasje altyd benijd nei.’
De trochlibbe man luts him deryn – de keuken troch – streekrjocht nei de achtertún. Dêr skynde de sinne noch oant let yn ’e middei en wie it kreas opromme, bewearde er. Wol ferûntskuldige de trochlibbe man him foar de rommel yn ’e keuken. Hy hie drok west mei de grutte boadskippen, dêrom.

VI
It fjoer smeult nei. De trochlibbe man en de keurige man sitte tsjininoar oer en sjogge nei de gloeiende stikken hout. Op ’e grûn lizze in bultsje tou en wat stikken ducttape. De lucht fan frituer walmet út it skuorke.
‘Wêrom hiest my eins fêstbûn?’
‘Omdatsto sa’nien bist dy’t fan ’e klok is. Altyd jakkerje, fleane, drave. Krekt as myn soan. Nergens mear tiid foar, hielendal net foar in petear.’
‘Dat is miskien wol wier, ja.’
‘Harkje, hoe hjitst eins, mynhear de kontroleur?’
‘Siep.’
‘Bist gelokkich, Siep?’
‘Ja, ik wit net. Ik tink dêr net sa oer nei.’
‘Wat fynst aardich om te dwaan?’
‘Pfoe. Ja, ik ha lêsten in drone kocht. Noch net sa hiel folle oan takommen. En no ja, te rinnen mei de frou, dat soarte dingen. Se sil wol yn noed sitte, trouwens, ik moat sa al fuort -’
‘Siep, moatst hearre. Wy binne net sa ferskillend, do en ik.’
De trochlibbe man knypt de eagen ta skreefkes en bestudearret syn gast. Dan pakt er in bitterbal, set de tosken deryn en flokt ynmoedich.
‘Te hyt?’
‘Nee, gewoan godferdommese lekker. Nim der ek ien.’
Unwis pakt de keurige man in bal út it Tupperware-bakje. Op ’e boaiem sit hurde brune smoargens fêstplakt.
‘Tankjewol. Lekker, hear.’
De trochlibbe man glunderet. Hy stekt syn sigaret op ’e nij oan en seit: ‘Earlik, ik woe ek gewoan ris in echt mins sprekke. Fan de ynstânsjes, witst wol. Sjen oft jim no echt … sá binne. Sa’t se sizze.’
‘Hoe?’
‘Gewoan, jittikmigers. Ferklikkers. Nazi’s.’
‘Aha.’
‘Mar do dochst ek mar gewoan dyn bêst, eins.’
De keurige man digeret nei it oerbleaune stikje bitterbal. Op ’e ûnderkant fan ’e bal sit ek al goarichheid, it liket wol wat op kattefoer. Dan skrabbet er de kiel en seit: ‘Ja, mar wêrom eins? Wêrfoar?’
‘Brek my de bek net iepen.’ De trochlibbe man giet oerein, ynienen ûnrêstich. ‘Mar ik moat no echt nei de winkel. Dy giet sa ticht.’
De keurige man kloppet it panearmoal fan ’e broek. De trochlibbe man drukt him in lêste bitterbal yn ’e hannen en pakt in ferheistere boadskiptas út it skuorke. Ut ’e doariepening wei wiist er nei it oergroeide blomperk op ’e hoeke.
‘Sis, heart dat stik ek by myn ferantwurdlikheden?’
‘Nee,’ antwurdet de keurige man. ‘Dat is mienskipsgrûn. Dat moatte wy mei-inoar dwaan. Gjin noed.’

I 
Een keurige man en een doorleefde man zitten in een achtertuin en kijken naar een vuur. De doorleefde man probeert zijn nieuwe sigaret aan te steken met het voorgaande exemplaar. De keurige man is met ducttape en een dik touw vastgebonden aan zijn klapstoel. Het touw snijdt in zijn welvaartsbuikje, dat is gestoken in een spierwit, strak gesteven overhemd.
‘Het is gek,’ zegt de doorleefde man. ‘Het ene moment heb je zo’n kleine baby in je handen, helemaal afhankelijk van jou en voortdurend op zoek naar contact. En twintig jaar later kunnen jullie niet eens meer op dezelfde bank zitten, omdat het ongemakkelijk voelt als jullie knieën elkaar per ongeluk raken. Herken je dat?’
De keurige man probeert te verzitten. In plaats daarvan verplaatst hij de hele klapstoel twee centimeter naar links. Hij zit goed vast. ‘Sorry,’ zegt hij. De doorleefde man blaast zijn rook uit in kringetjes en tuurt ze gebiologeerd na.
‘Ik bedoel, als kind leer je praten, gewoon zeggen wat je bedoelt en wat je wilt. Snap je? Maar dan – als het erop aankomt – verandert dat langzaam in het uitwisselen van lege woorden. Niet praten. Alleen geluid. Trillingen!’
‘Mijn kinderen zijn nog wat jonger,’ mompelt de keurige man.
‘Ach ja, misschien heb ik het ook wel verkeerd gedaan. Ik hoop dat het bij jou anders uitpakt. Ik bedoel, ik ken je verder niet, maar toch.’
‘Dankjewel,’ zegt de keurige man. Hij probeert zijn bierflesje naar zijn mond te brengen, maar het touw om zijn lichaam laat het niet toe. De doorleefde man staat op, neemt het flesje over en zet het tuitje voorzichtig aan de mond van zijn gast. ‘Hoofd naar achter. Ik houd m’n hand er wel onder.’
De keurige man opent zijn mond.
Voorzichtig begint de doorleefde man te schenken, zijn sigaret bungelend in zijn mondhoek. De keurige man klokt het bier weg, het hoofd achterover, totdat hij het tempo niet meer kan bijbenen. Hij hikt en proest. Bier druipt over zijn kin en verdwijnt in de boord van zijn witte overhemd. De zweetplekken onder zijn oksels zijn zo groot dat ze onder zijn over elkaar geslagen armen uit piepen.
‘Ik ga een doekje halen,’ zegt de doorleefde man. ‘Ambtenaren kunnen gewoon niet zo goed zuipen, ik was het even vergeten. Mijn excuus.’

II 
Die ochtend had de keurige man al getwijfeld aan dat spierwitte overhemd. Moest hij dat nou wel aantrekken, precies op de dag van de tuincontrole? Het laatste wat hij wilde was overkomen als een wereldvreemde kantoorklerk. Zo eentje die vanonder een systeemplafond de levens van andere mensen moeilijk maakt. Maar het overhemd lag klaar op de stoel, naast zijn sokken, onderbroek en pantalon. Alles was al zorgvuldig gestoomd en gestreken door zijn vrouw.
Met zijn overhemd nog open liep de keurige man de trap af, naar de woonkeuken. Daar stond zijn vrouw de broodtrommels klaar te maken. Nog tien minuten en dan zou ze de ontbijttafel dekken en de kinderen wakker maken. Om half acht stipt zouden ze samen alles weer opruimen – hij de afwas, zij de ontbijtproducten – en elkaar gehaast een fijne dag kussen.
Hij at twee bruine boterhammen met ei en avocado. Zijn gedachten dwaalden af naar de open dag op de scheepswerf in het dorp, een paar weken eerder. Hij was er alleen heengegaan; de jongens waren naar voetbal en zijn vrouw wilde de voorraadkasten aanpakken. De scheepsbouwers lieten zien hoe hout gebogen wordt. Met drie man sterk dansten ze om de gestoomde planken heen. Ze plaatsten houtklemmen, snel en als een geoliede machine, zonder tussentijds ook maar iets te hoeven overleggen. Naderhand vertelde de voorman dat je het in een keer goed moest doen, zonder treuzelen en zonder te praten. Iedereen moest vooraf zijn taak kennen. Zo deden ze het al generaties lang.
‘Een beetje zoals mijn vrouw en ik geen tijd meer hebben om te praten omdat we rechtschapen kinderen proberen groot te brengen in een kromme wereld,’ had de keurige man gegrinnikt. De timmerman had hem meewarig aangekeken.
‘Hallo? Siep? Zijn we er nog?’
‘Sorry, lieve, ik ben nog niet wakker. Heb je voor mij wat extra brood ingepakt? Ik heb een lange dag.’
‘Hm?’
‘Ik heb een lange dag. Het is tuincontrole.’
‘Waarom moet jij dat weer doen? Gaat er iemand mee?’
‘Nee, het is maar een kleine wijk.’
‘Maar ook een slechte wijk.’
Zijn vrouw klikte de broodtrommels dicht met extra venijn. Dat deed ze altijd als ze bezorgd was. Eigenlijk voortdurend, vooral sinds de kinderen er waren. Soms
hoorde hij het geluid op kantoor nog steeds. Bij de voordeur knoopte ze zijn overhemd dicht, helemaal tot aan het bovenste knoopje.

III 
Het vuur knispert luid. Zo nu en dan vallen er kleine vonkjes op de kleren van de mannen. De doorleefde man deert het niet, de keurige man zit nog altijd vastgebonden op zijn stoel. Naast zweet en bier zitten er nu ook kleine brandgaatjes in zijn witte overhemd. Het bovenste knoopje snijdt in zijn keel.
De keurige man zegt: ‘Afijn, ik kan het niet mooier maken. Het onkruid moet weg, het witgoed naar de stort, even die vuilniszakken in de container, kattendrollen opruimen, enzovoorts. Doet u dat niet, dan zijn we genoodzaakt een hoveniersbedrijf langs te sturen en de kosten op u te verhalen.’
‘Ik heb geen geld voor tuingereedschap.’
‘Maar u heeft wel geld voor een grote televisie.’
‘Dat komt omdat ik geen tuingereedschap heb.’
‘En een koelkast in de voortuin?’
‘Het is winter, dat ding verbruikt veel stroom.’
‘Toch zal je tuin opgeruimd moeten worden.’
De doorleefde man staat op. Hij gaat voor de keurige man staan. Zijn joggingbroek zit losjes om zijn heupen. De touwtjes waarmee je de boord kunt verstellen hangen er werkeloos bij. Onhandig friemelt hij eraan.
‘Alsjeblieft, niet doe-’
‘Nee, ik wil iets laten zien.’
De doorleefde man gaat nog iets dichterbij staan. Zijn knieën raken nu de benen van de keurige man. Hij trekt aan het linkerkoord van de broek. Aan de andere kant verdwijnt het touwtje daardoor in de elastische band. De doorleefde man peutert het uiteinde opnieuw tevoorschijn; het puntje van zijn tong steekt uit zijn mond. Dan ademt hij diep in, trekt zijn buik naar binnen en bindt de beide touwtjes aan elkaar vast. Zodra hij gaat zitten, schiet de strik weer los. Zelfvoldaan kijkt hij op, alsof hij zojuist een prestatie van formaat heeft geleverd.
‘Kijk, zo gaat dat dus. Betaal ik de ene rekening, dan heb ik geen geld voor de andere. Koop ik tuingereedschap, dan heb ik geen eten. Ga ik op mijn knietjes het onkruid wieden, dan heb ik geen energie meer voor sollicitatiebrieven. Schrijf ik geen sollicitatiebrieven, dan ben ik helemáál de sjaak.’
‘Ik begrijp het,’ zegt de keurige man.
‘Nee, dat doe je niet. Maar ik waardeer het dat je het probeert.’

IV 
Die ochtend was de doorleefde man de dag begonnen met een kop Senseo en een halve joint. Hij moest eerst maar naar de winkel. Hij trok zijn jas aan en zocht zijn sleutels. Waar waren die toch? Niet onder de folders op de salontafel. Hij liep naar de keuken, zocht op de ontbijttafel, verplaatste koffiekopjes met aangekoekte bodempjes bruine drek. Stond het hier gister ook al zo vol?
De kat miauwde om eten.
‘Ja, ja – rustig maar.’
Hij haalde een geopend blikje kattenvoer uit de koelkast, spoelde een vork af onder de hete kraan en schepte het vlees in het Tupperware-bakje waar hij gisteravond stamppot zuurkool uit had gegeten. Dat had de buurvrouw gemaakt. Die was ook maar alleen en sinds haar maagverkleining kon ze niet veel meer eten, zei ze. Ze zei het wel vier tot zes keer per dag. Soms liet hij daarom de gordijnen dicht. De kat vleide zich tegen zijn benen.
‘Baasje gaat naar de winkel. Maar eerst even ruimte maken hier.’ De doorleefde man maakte een warm sopje en gooide er zoveel mogelijk vuile vaat in. De mouwen van zijn jas werden nat, maar om ‘m nou weer uit te doen terwijl hij zo toch naar buiten zou gaan, dat sloeg ook nergens op. Woest begon hij te schrobben, maar het vuil op de borden leek wel ingebrand. Bovendien stond het afdruiprek nog vol met schone vaat van de week ervoor. De doorleefde man droogde zijn handen en drukte het Senseo-apparaat opnieuw aan.
Eerst koffie.
In de middag appte hij zijn zoon. Hij zat op de bank bij het woonkamerraam, nog altijd in zijn jas. Er verschenen twee blauwe vinkjes, net zoals bij zijn andere berichten. Onbeantwoorde kreten in de woestijn, zoals de berichten van mensen die via Marktplaats nieuwe liefdes, reisgenoten en wandelmaatjes proberen te vinden.    Nog wat uit te houden op het werk? Fijne verjaardag, gr Pa. Nog belang bij die vishengel + toebehoren? Kwam Richard tegen, die van de middelbare, hij doet de groeten. Hij wist niet eens zeker of zijn zoon nog wel hetzelfde nummer had. Misschien kwamen alle berichten al maanden aan bij een of andere raddraaier die de telefoon had gekocht op de zwarte markt. Hij zou kunnen bellen om te kijken wie er op zou nemen. Of er überhaupt iemand op zou nemen. En als hij zijn zoon dan aan de lijn zou krijgen, dan zou hij sorry zeggen en ‘natuurlijk hou ik wel van je’ en al dat soort dingen meer. Maar nu moest hij eerst naar de winkel.

V 
De meeste mensen hadden de gordijnen nog dicht, ook al was de keurige man laat begonnen aan zijn ronde. Het werk was in principe simpel: alle voortuinen in het aan hem toegewezen gebied beoordelen aan de hand van een checklist. Was er sprake van hinderlijke begroeiing (zichtbaar vanaf de straatkant), rondslingerend afval (voorbeeld: vuilniszakken, witgoed, afgedankte meubels e.d.) of vernieling (voorbeeld: gesneuvelde ramen, verrotte hekjes e.d.) dan moest hij aanbellen en een formele waarschuwing uitdelen.
Het probleem was dat niemand opendeed. Sommigen hadden de bel onklaar gemaakt. Anderen hadden de deur beplakt met leuzen als: BLIJF VAN MIJN BEL AF en WORD WAKKER!!! MEDIA = VIRUS. Eén persoon zat bij het raam en staarde hem aan zonder de deur te openen, zelfs na drie keer bellen. De keurige man had gezwaaid en daarbij zijn notitieblok tussen het metershoge onkruid laten vallen.
In de middag trof hij een tuintje dat aan werkelijk alle voorwaarden voor een berisping voldeed. Een doorleefde man in een winterjas deed open. Om een of andere reden waren zijn mouwen doorweekt. Het water was opgetrokken tot aan zijn ellebogen, maar het leek hem niet te deren. Onmiddellijk begon de man te praten, een sjekkie bungelend in zijn mondhoek.
‘Ik wilde net naar de winkel.’
‘O, het duurt niet lang, het gaat even om de staat van uw voortuin. Ik zie dat het wat overwoekerd raakt. Bij de corporatie willen we de mensen stimuleren om hun eigen wijk op orde te houden, dat is voor iedereen wel zo prettig.’
‘Kom maar binnen. Ik ben Harco, trouwens.’
‘Dat is niet nodig, het gaat puur om het perceel om het huis hee-’ Voor de keurige man er erg in had, greep de man die zichzelf Harco noemde hem bij zijn bovenarm. Opnieuw viel het notitieblok op de grond. Hij wilde bukken om het op te pakken, maar de greep was sterker dan hij had verwacht. ‘Bakje erbij,’ gebood de man. ‘Gewoon, van mens tot mens.’
De greep verlichtte.
De keurige man tuurde naar zijn notitieblok. Hij had er nog geen enkele mond-tot-mond-waarschuwing in kunnen noteren en briefjes in de brievenbus werkten simpelweg minder goed, was uit vorige rondes gebleken. ‘Een bakje kan geen kwaad,’ besloot hij. ‘Dan kan ik direct horen hoe we u het beste kunnen helpen, daar zijn we bij de corporatie altijd benieuwd naar.’
De doorleefde man trok hem naar binnen – de keuken door – linea recta richting de achtertuin. Daar scheen de zon nog tot laat in de middag en was het keurig opgeruimd, beweerde hij. Wel verontschuldigde de doorleefde man zich voor de rommel in de keuken. Hij was druk geweest met de grote boodschappen, vandaar.

VI 
Het vuur smeult na. De doorleefde man en de keurige man zitten tegenover elkaar en kijken naar de gloeiende stukken hout. Op de grond liggen een hoopje touw en wat stukken ducttape. De geur van frituur walmt uit het schuurtje.
‘Waarom had je me eigenlijk vastgebonden?’
‘Omdat jij er zo eentje bent die van de klok is. Altijd rennen, vliegen, draven. Net als mijn zoon. Nergens meer tijd voor, zeker niet voor een gesprek.’
‘Dat is misschien wel waar, ja.’
‘Luister, hoe heet je eigenlijk, meneer de controleur?’
‘Siep.’
‘Ben jij gelukkig, Siep?’
‘Ja, ik weet niet. Ik denk daar niet zo over na.’
‘Wat vind je leuk om te doen?’
‘Pfoe. Ja, ik heb laatst een drone gekocht. Nog niet heel veel aan toegekomen. En nou ja, wandelen met mijn vrouw, dat soort dingen. Ze zal wel bezorgd zijn trouwens, ik moet er zo wel vandoor -’
‘Siep, moet je luisteren. Wij zijn niet zo verschillend, jij en ik.’
De doorleefde man knijpt zijn ogen samen en bestudeert zijn gast. Dan pakt hij een bitterbal, zet zijn tanden erin en vloekt hartgrondig.
‘Te heet?’
‘Nee, gewoon godverdomde lekker. Neem er ook eentje.’
Onzeker pakt de keurige man een bal uit het Tupperware-bakje. Op de bodem zit harde bruine smurrie vastgeplakt.
‘Dankjewel. Lekker, hoor.’
De doorleefde man glundert. Hij steekt zijn sigaret opnieuw aan en zegt: ‘Eerlijk, ik wilde ook gewoon eens een echt mens spreken. Van de instanties, weet je wel. Kijken of jullie nou echt… zó zijn. Zoals ze zeggen.’
‘Hoe?’
‘Gewoon, azijnpissers. Verklikkers. Nazi’s.’
‘Aha.’
‘Maar jij doet ook maar gewoon je best, eigenlijk.’
De keurige man tuurt naar het overgebleven stukje bitterbal. Op de onderkant van de bal zit ook al smurrie, het lijkt wel wat op kattenvoer. Dan schraapt hij zijn keel en zegt: ‘Ja, maar waarom eigenlijk? Waartoe?’
‘Breek me de bek niet open.’ De doorleefde man staat op, plotseling onrustig. ‘Maar ik moet nu echt naar de winkel. Hij gaat zo dicht.’
De keurige man klopt het paneermeel van zijn broek. De doorleefde man drukt hem een laatste bitterbal in de handen en pakt een gehavende boodschappentas uit het schuurtje. Vanuit de deuropening wijst hij naar het overwoekerde bloemperk op de hoek.
‘Zeg, hoort dat stuk ook bij mijn verantwoordelijkheden?’
‘Nee,’ antwoordt de keurige man. ‘Dat is gemeenschapsgrond. Dat moeten we samen doen. Geen zorgen.’

Se stiet by de goatstien dy’t se krekt mei de úttrekbere slang skjinspuite hat en sjocht op fan it giele skûteldoekje dat rûkt nei wat freesliks en út oer de oprit. In momint lyn tocht se noch datst oan it skjinmeitsjen bliuwst, opromje, waskje, dat dat is wat soargjen is, kofjegrom fuortspiele, de kerlen kofjepoeier ûnwillich, as opjage, stúmjende bisten en it holle lûd fan wetter op rustfrij stiel en ynienen wie har heit dêr en it momint fan ûnfrede foargoed fuort, dat wol sizze: dat momint, dát gefoel fan ûnfrede. Har heit, syn sêfte, hingjende wangen, in hamster, Goeie hûn, sei er tsjin har; knyn tsjin har mem. En noch. Op de heldere dagen — de heldere mominten. Hooplik fan ’e middei.
Hoe let is it? Kertier oer njoggenen. Isabella sil hjir om tsien oere wêze en noch net alle wask is drûch. Se hat noch wat foar har, in kado foar har bern yn Brazilië.
Se azemet djip út, bewust. Konsintrearret har op de hege hage by it grintpaad lâns, de wyn is deryn te sjen. De toppen binne te heech, de tinne takjes soeikje, en ast achterút it paad del rydst, reitsje de legere tûken mei útstutsen hannen dyn auto, leauwigen dy’t mei de fingers de seame fan Syn klaad sykje. Behalve dan, dat dy auto fansels de úteinlike dea betsjut fan al it grien yn de wrâld. Of soene de beammen en strûken no krekt better groeie fan alle koalstof en wiene it de fûgels en de minsken, wie it dit leechlân dat foar de dea opskreaun wie? Komt it wetter oant healwei de kastanjebeam ta te stean?
It hout ûnder har hânpalmen fielt sêft oan, te sêft; it hat tefolle wetter hân. Witst noait wêr’tst op fertrouwe kinst: jins ûnthâld is in kompostbult dêr’t alle dagen wer wat nijs op útstoart wurdt, wat derûnder leit broeit, ferrottet, baktearjes en skimmels, feroaret wêzentlik fan substânsje, feroaret wa’tsto bist; ast sjochst wat der no yn de kronkels fan it brein fan har heit bart; it lichem hat syn eigen wil of wei, dy’tst tegearre bewannelest — tegearre, dyn geast en dyn liif, al hat se ergens ris lêzen dat dyn geast de stimming op it feestje fan dyn lichem is en is se dy wurden noait fergetten.
Doe’t se fan ’e moarn om kertier foar sânen wekker waard, fan Richard, dy’t tsjintwurdich om ’e dei foar syn wurk te swimmen giet, fernaam se it wer: it neare gefoel op har boarst. Se wachte even — wat? tweintich sekonden, se hie nei de wekker sjen bliuwe moatten — en jawis, dy lûde slach, in ekstra slach, as it slaan fan it healoere fan de klok op har mem har sekretêre, eartiids. Syn klean hat er klearhongen oan ’e wandlampe op ’e gong, boppe de optearde, opsteapele trainingsklean dy’t er ûnderweis nei it swimbad draacht. Hy jout har gjin tút mear. Hy lit har sliepe. Dat is in opsje. De oare opsje, tinkt se, is dat se der gewoan net is, foar him. Dat net allinnich alles wat se docht mar wa’t se is foar him ûnsichtber is.
Janet Sobel makke al lang fóár Pollock har grutte doeken mei fervespetters. Allinne gie hy der mei de eare fan troch. Om’t froulju — en harren wurk — ûnsichtber binne. Trije kilometer fierderop, yn in lyts kistke dêr’t se net te lang oer neitinke kin, leit har dochter, oardel meter ûnder de grûn en nimmen wit noch har namme.
De echoskopiste hearde gjin hertslach mear, rôp de dokter derby. Se stjoerden har wat letter nei hûs. Fjouwer dagen dêrnei koe se weromkomme en waard de befalling ynlaat. Fjouwer dagen! Se joegen har in middel om de fleagen op te wekken. En no leit har dochter yn ’e grûn, ûnder in grien bêd fan moas. Se hiene har yn it sikehûs kalmearringstabletten meijûn, en slieppillen. Mar de trep makke har dwyl. Se begriep neat fan de stilte yn ’e hûs. Ljocht makke har mislik, se woe der fanôf wêze. En wat oerdeis ien ding wie, wie nachts wat hiel oars, dan hearde se de stilte dy’t ûnder de deistige stilte lei.
Justerjûn op bêd lies se oer it ûnsichtbere, mar krúsjale wurk fan baktearjes en skimmels ûnder de grûn, de basis fan bosken, en tocht oan harsels. Ergens tusken dat bosk en har selsbyld en de kompostbult yn har holle, yn har heit syn holle, ergens yn dat bosk, yn de kompostbult, yn har holle, leit in dolk fan in argumint, de learen hoes justjes oantaast mar it limmet blinkend, helder, skerp. Se kin der net by. Se is te wurch, te drok.
In jier as fiif, seis lyn, Aniek wie seis, yn dizze keuken dwaande mei har húswurk.
Mem, wurkje der ek froulju yn ’e polityk?
Ja, fansels.
Wêrom steane der dan allinnich mar manlju op de plaatsjes?
En it wie echt sa, alle politisy yn it wurkboek wiene manlju. Froulju: briedmasines, sûnder namme of gesicht, dy’t, yn it gesicht fan de westerske skiednis, noch mar krekt stimme mochten.
It gefoel ûnsichtber te wêzen, net heard en net sjoen; in pear jier lyn gie se derfoar yn terapy, in Hawaïaanske ferjouwingsterapy yn it hûs fan in ynternist út Soest — Vrieling!, dat wie it —, de kahuna en syn froulike gefolch sliepten yn it túnhûs. Se hie fan har heard fia in freondinne dy’t yn skieding lei, har man in Israelyske konsertfioelist, in maestro, in sjeny dy’t noch gjin aai bakke koe en noch foar de skieding ta werklikheid wurden wie tegearre wenne mei syn meast resinte minneresse, in frou fan begjin tweintich.
Sânenfjirtich! Sânenfjirtich is se! Har heit trijensantich, dus. Aniek tolve, takom jier giet se al nei de middelbere skoalle. As se witten hie hoe hurd de tiid gean soe, as se witten hie hoe wier de klisjees wiene, hie se it oars dien. Net de bern, fansels net, mar se wie skilderjen bleaun. No skilderet se ek, mar se hie it sa dien, dat se eksposearjen bleaun wie, dat der njonken Aniek noch immen west hie dy’t him ynteressearre foar har wurk.
En wer! Dat hert. Dy fersnelling, in dûbeldslach. Ynazemje. Sân sekonden. En rêstich, djip útazemje. Alve sekonden lang. Ien, twa, trije, fjouwer, fiif, seis, sân en ien, twa, trije fjouwer fiif —
Dy terapy hie har ek neat brocht, útsein dan it ynsjoch dat se al har lilkens oer it patriargaat op de mislieding fan de kursuslieder projektearre.
Mei rjocht, tocht se.
Op har plak set, holden troch de safolste korpulinte man mei in messiaskompleks. Der is gjin ferjouwingsterapy dy’t dit oplost, gjin terapy, punt. Allinnich in revolúsje. En sy is dêr te wurch foar, te âld —
Unrêst. De eagen op it paad. It readboarstje. It ljocht. Har heit syn wangen, dy’t har dus yn it sin komme sa’t se no binne: sêft, hingjend, mei de lichtste, wite stoppels. Se woe dat se it skilderje koe, it ljocht, de loft, krekt sa’t it no is. Swier fan tonger. Wat in frjemd waar wie it dizze moanne, rûzich as it moed fan in bern. Klimaatferoaring. Hie ek te krijen mei de ûnsichtberens fan Mem Ierde as útrûpele entiteit, sa yn dit earste jier fan de ienentweintichste iuw. Dus úteinlik …
In houten oanrjocht. Wat tochten de eardere eigeners? It rottet yn griistinten fuort. Nim dan in nije keuken, mem, ropt Christiaan, de âldste, hy ropt it al jierren, as is it in broadsje dat je bestelle, mar Aniek wol it net, Aniek wol net iens dat har mem de laden fan de kast yn de hal meitsje lit. It is net dat se fan ferfal hâldt, har jongste bern; Aniek hâldt gewoan net fan feroaring. Se hat sûnt har pakes diagnoaze ek net mear mei west nei Zutphen. It is no in lyts healjier bekend, tinkt se, sa ûngefear, wat har heit hat. Dêrfoar foel it ek al op: de skrassen op ’e auto, de fergetten boadskippen, de lilkens, dat frjemde telefoantsje dêr’t er yn sei dat er de krante net langer ûntfange woe; hy fûn datst yn in hoeke treaun waard.
As de rein aanst falt sil it wite grint bûten donker kleurje, wiet wêze, sa’t it eartiids wie, fuortbewegend op de bêding fan de rivier. En no leit it hjir, in fisk op it drûge, happend nei wetter. Rivieren bewege, wâlkanten bewege, sels de grûn dêr’tst op rinst, leit los. De grûn ûnder dyn fuotten, ek al net te fertrouwen.
In klikkend lûd, twa kear, as in gewear dat laden wurdt yn in Twadde-Wrâldoarlochsfilm mei John Wayne of Richard Burton, Aap dy’t in poat troch it kattelûk stekt. Hy wachtet mar even, se geane aanst ú—t. Aniek neamde doe’t se krekt prate koe alle bisten aapkes: Stip nei de pleats: aapke, aapke, aapke. In besite oan de bistetún (dat barbaarske ynstitút!): aapke, aapke, aapke. Elke hûn, elke húskat, it knyn fan ’e buorlju: aapke, aapke, aapke. De pup? Aapke.
Se hie nea sa min sliept as de wiken, moannen, nei Aniek har berte, sels no noch net. Alle nachten wer gie it loftalarm ôf, Londen yn ’e Blitz. Trije, fjouwer, fiif kear nachts siet se rjochtop yn bêd en moast derút. It rjochtop sitten gie troch, sels nei’t it gûlen opholden wie. Auditive hallusinaasjes, hie de húsdokter sein. Jo tinke dat jo jo dochter gûlen hearre, sels as dat net sa is. Kranksinnich hurd, hie Richard dy jûns sein. Hy moast lûd laitsje om syn eigen grap, om alles dat útelkoar foel.
Wat die er yn dy tiid? Richard? Hy wie dwaande karriêre te meitsjen, bleau lizzen, yn it waarme bêd, om’t er de oare deis in wichtige ôfspraak hie. In readboarstje fljocht no lâns de griene gevels fan de hage. Allinnich sy kin dizze fûgel sjen, sa. Dêroer neitinke.
Se tinkt oan wat har mem sei as de bakjes op ’e tafel kamen en se nei fla rikte: Moatsto wol in neigesetsje? Wêrom nó? Dit oantinken?
Kinst as minske altyd ergens oars wêze. In seine, ast mei in jonge dêr’tst de rook net fan ferneare kinst yn syn heechslieper leist, mar ek in flok, want komselden is eat inkeld wat it is: dûse, de sulveren messen ôfwaskje, de hûn útlitte en in begraafplak besykje, in readboarstje besjen troch it keukensrút. De fingers fan it iene momint rikke oer dagen hinne, jierren, en reitsje in oar momint oan, gripe it fêst. En wat sei har heit tsjin har mem? Sei er, Lit dat bern? Noch sa’n flok: de winsk dy’t de heit fan dyn tinzen is. Mar goed, sa wrakselet elkenien mei oantinkens. Se moat oan ’e slach: de wask yn ’e masine, mei Aap de heide lâns, boadskippen helje. En do wolst noch skilderje hjoed. Of net?
Jezus, dy lucht. En ynienen, in skerp lûd, glês dat springt. It kofjesetapparaat. Dat rûkte se! In pot mei barsten. Richard dy’t fan ’e moarn foar twa koppen kofje set hie, dy opdronken hie, en nei alle gedachten fergetten wie de waarmhâldstân út te setten. Ién ding. Hy moat íén ding dwaan, moarns! Se draait har nei it apparaat, klikt it oranje lampke om.
En de buorman dy’t de griene bak by de dyk set. De griene bak, net ferjitte. Isabella sil hjir oer in healoere wêze.
Se draait har nei it fornús, pakt de teetsjettel op, set de radio oan. En dan stiet se der wer, by de goatstien, oan it oanrjocht, foar dit útsjoch. It roppige lûd fan de lege tsjettel, in pianokonsert op ’e achtergrûn. Se fynt de muzyk fan Sjostakovitsj gaoatysk. De muzyk fan Prokofjev is ék gaoatysk, mar makket har net sa nerveus as dy fan Sjostakovitsj. Richard krijt fan de bank faak kaartsjes foar it konsertgebou. Soms sitte se sa tichtby it poadium datst it swit op de noasbrêge fan de pianist sjen kinst. Ast dat ienkear sjoen hast, hearst yn de muzyk ek de konstante langst fan de komponist, fynst de sporten werom yn de fingers fan de muzikant, yn de toetsoanslach fan de pianist, en wa’t dy langst heart, útfierd, heart ek alle smoarde, net-spile klanken. Se moat nei har atelier, foardat Isabella der is de kar meitsje mei hokker skilderij se hjoed fierder wol. Nei’t se de tsjettel oer it fjoer setten hat — tik, tik, tik — rint se werom nei de goatstien en smyt it giele doekje fuort yn it jiskefet ûnder de skoarstien.
Se hie in bûnzjend hert, lang foardat se wekker waard. Se rekke yn ’e sliep, waard twa oeren letter wekker, Richard neist har, it lûd fan de oseaan, de weach dy’t him mei wat tsjinsin weromluts en dêrnei wer fol oerjefte oer it strân útstoarte. Trije kertier lei se wekker, seach nei de fluorisearjende wizers fan de wekker. En wer dat ûnrêstige hert, oars as normaal. As knikkerts diskear, dy’t fan in trep rôlen. En dêrnei, har dream: sij en John yn harren sliepkeamer, mar oars: in rêstjaande kleur blau op ’e muorren, en bûten beammen dy’t mei har griene tûken de romte kleuren, sêft tsjin it rút soeiken, loksillich it glês streaken as in minskehân in hûn, en syn tonge tusken har skonken en it waarme gefoel yn har ûnderbúk en doe kaam se klear, yn har sliep, mar ek echt, en dêrnei, doe’t se nei John ta woe, om him fêst te hâlden, om har troch him fêsthâlde te litten, siet se ynienen fêst, mei har fuotten, en wie Susan dêr, en wiene de bern der ek en moast se ûntkenne wat der krekt bard wie mar Susan noch de bern leauden har.
Der binne nachten dat er yn har dreamen stil de keamer ynkomt en by har op bêd lizzen komt en dat er har fêsthâldt en dat der fierder neat bart.
En soms hat se dreamen, nachtmerjes, mei bylden fan wat se oerdeis besiket te ferwurkjen. Har lichem as dat fan in heiden, in heks, en it iennichste middel om wat te bewizen: sûnder te razen yn de hjitte fan it lûd fan de flammen opgean, toane dat se in minske is mar te grutsk om dat ek nochris te sizzen, te grutsk om har pine op dy wize sjen te litten. (Mar ek, tinkt se no, om de bern net foargoed mei har geraas op te skypjen. Foargoed, oant ek by harren de ferfrommeling en de ferrotting begjint.) Wa’t goed sjocht, kin sjen dat se brânt.
De losse tegeltsjes ûnderoan de trep. In ûnbestimde plestik pûde njonken it kastke yn de hal. Se wykt út foar de doar, har skouder rekket it keunstwurk fan de sittende frou mar it glês beskermet de oaljeferve op papier en yn de spegel boppe it fonteintsje yn de hal, foar de wc oer, flak foardat se yn it ljocht fan de spotsjes fan it waskhok stapt, sjocht se harsels, en bliuwt stean. Dit is sa’t de rest fan de wrâld har sjocht — it hier pluzich, en drûch; de lyntsjes njonken har eagen; de ieren ûnder har eagen; en de mûle, skrale lippen mei te min kleur — troch har eagen, dan. En dat seit neat, seit Richard dan, oer hoe’t de rest fan de wrâld dy werklik sjocht.
Dan heart se Isabella har kaai stekken yn it slot.

Ze staat bij de gootsteen die ze net met de uittrekbare slang heeft schoongespoten en kijkt op van het gele vaatdoekje dat ruikt naar iets vreselijks en uit over de oprit. Een moment terug dacht ze nog dat je blijft schoonmaken, opruimen, wassen, dat dat is wat zorgen is, koffiedrab wegspoelen, de korrels koffiepoeder onwillig, als opgejaagde, bokkende dieren en het holle geluid van water op roestvrijstaal en ineens was haar vader daar en het moment van onvrede voorgoed weg, dat wil zeggen: dat moment, dát gevoel van onvrede. Haar vader, zijn zachte, hangende wangen, een hamster, Dag hond, zei hij tegen haar; konijn tegen haar moeder. En nog. Op de heldere dagen — de heldere momenten. Hopelijk vanmiddag.
Hoe laat is het? Kwart over negen. Isabella is hier om tien uur en nog niet alle was is droog. Ze heeft nog iets voor haar, een cadeau voor haar kinderen in Brazilië.
Ze ademt diep uit, bewust. Concentreert zich op de hoge heg langs het grindpad, de wind is erin te zien. De toppen zijn te hoog, de dunne takjes zwieren, en als je achteruit het pad afrijdt, raken de lagere takken met uitgestoken handen je auto, gelovigen die met hun vingers de zoom van Zijn gewaad zoeken. Behalve dan, dat die auto natuurlijk de uiteindelijke dood betekent van al het groen in de wereld. Of gingen de bomen en struiken nu juist beter groeien van alle koolstof en waren het de vogels en de mensen, was het dit laagland dat ten dode was opgeschreven? Komt het water tot halverwege de kastanjeboom te staan?
Het hout onder haar handpalmen voelt zacht aan, te zacht; het heeft te veel water gehad. Je weet nooit waarop je kunt vertrouwen: je geheugen is een composthoop waarop elke dag weer wat nieuws wordt uitgestort, wat eronder ligt broeit, verrot, bacteriën en schimmels, verandert wezenlijk van substantie, verandert wie jij bent; als je ziet wat er nu in de kreukels van de hersenen van haar vader gebeurt; het lichaam heeft zijn eigen wil of weg, die je samen bewandelt — samen, je geest en je lijf, al heeft ze ergens eens gelezen dat je geest de stemming op het feestje van je lijf is en is ze die woorden nooit vergeten.
Toen ze vanochtend om kwart voor zeven wakker werd, van Richard, die tegenwoordig om de dag voor zijn werk gaat zwemmen, voelde ze het weer: het drukkende gevoel op haar borst. Ze wachtte even — wat? twintig seconden, ze had naar de wekker moeten blíjven kijken — en jawel, die luide slag, een extra slag, als de halfuurslag van de klok bovenop haar moeders secretaire, vroeger. Zijn kleren heeft hij klaar gehangen aan de wandlamp op de gang, boven de opgevouwen, opgestapelde trainingskleding die hij naar het zwembad draagt. Hij geeft haar geen zoen meer. Hij laat haar slapen. Dat is een optie. De andere optie, denkt ze, is dat ze er gewoon niet is, voor hem. Dat niet alleen alles wat ze doet maar wie ze is voor hem onzichtbaar is.
Janet Sobel maakte al lang vóór Pollock haar grote doeken met verfspetters. Alleen ging híj er met de eer vandoor. Omdat vrouwen — en hun werk — onzichtbaar zijn. Drie kilometer verderop, in een klein kistje waar ze niet te lang over na kan denken, ligt haar dochter, anderhalve meter onder de grond en niemand weet nog haar naam.
De echoscopiste hoorde geen hartslag meer, riep de dokter erbij. Ze stuurden haar iets later naar huis. Vier dagen later kon ze terugkomen en werd de bevalling ingeleid. Vier dagen! Ze gaven haar een middel om de weeën op te wekken. En nu ligt haar dochter in de grond, onder een groen bed van mos. Ze hadden haar in het ziekenhuis kalmeringstabletten meegegeven, en slaappillen. Maar de trap maakte haar duizelig. Ze begreep niets van de stilte in huis. Licht maakte haar misselijk, ze wilde ervan af zijn. En wat overdag één ding was, was ’s nachts iets heel anders, dan hoorde ze de stilte die onder de dagelijkse stilte lag.
Gisteravond in bed las ze over het onzichtbare, maar cruciale werk van bacteriën en schimmels onder de grond, de basis van bossen, en dacht aan zichzelf. Ergens tussen dat bos en haar zelfbeeld en de composthoop in haar hoofd, in haar vaders hoofd, ergens ín dat bos, ín de composthoop, ín háár hoofd, ligt een dolk van een argument, de leren hoes licht aangetast maar het lemmet blinkend, helder, scherp. Ze kan er niet bij. Ze is te moe, te druk.
Een jaar of vijf, zes geleden, Aniek was zes, in deze keuken bezig met haar huiswerk.
Mama, werken er ook vrouwen in de politiek?
Ja, natuurlijk.
Waarom staan er dan alleen maar mannen op de plaatjes?
En het was echt zo, alle politici in het werkboek waren man. Vrouwen: broedmachines, zonder naam of gezicht, die, in het gezicht van de westerse geschiedenis, pas net mochten stemmen.
Het gevoel onzichtbaar te zijn, ongehoord en ongezien; enkele jaren geleden ging ze ervoor in therapie, een Hawaïaanse vergevingstherapie in het huis van een internist uit Soest — Vrieling!, dat was het —, de kahuna en zijn vrouwelijk gevolg sliepen in het tuinhuis. Ze had van hen gehoord via een vriendin die in scheiding lag, haar man een Israëlische concertviolist, een maestro, een genie die nog geen ei kon bakken en nog voor de scheiding was voltrokken samenwoonde met zijn meest recente minnares, een vrouw van begin twintig.
Zevenenveertig! Zevenenveertig is ze! Haar vader drieënzeventig, dus. Aniek twaalf, volgend jaar gaat ze al naar de middelbare school. Als ze had geweten hoe snel de tijd zou gaan, als ze had geweten hoe waar de clichés waren, had ze het anders gedaan. Niet de kinderen, natuurlijk niet, maar ze was blijven schilderen. Nu schildert ze ook, maar ze had het zo gedaan dat ze was blijven exposeren, dat er naast Aniek nog iemand was geweest die zich interesseerde voor haar werk.
En weer! Dat hart. Die versnelling, een dubbelslag. Inademen. Zeven seconden. En rustig, diep uitademen. Elf seconden lang. Een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven en een, twee, drie vier vijf —
Die therapie had haar ook niets gebracht, behalve dan het inzicht dat ze al haar woede over het patriarchaat op de misleiding van de cursusleider projecteerde.
Terecht, dacht ze.
Op haar plek gezet, gehouden door de zoveelste corpulente man met een messiascomplex. Er is geen vergevingstherapie die dit oplost, geen therapie, punt. Alleen een revolutie. En zij is er te moe voor, te oud —
Onrust. De blik op het pad. Het roodborstje. Het licht. Haar vaders wangen, die ze zich dus herinnert zoals ze nu zijn: zacht, hangend, met de lichtste, witte stoppels. Ze wilde dat ze het kon schilderen, het licht, de lucht, precies zoals het nu is. Zwanger van onweer. Wat een vreemd weer was het deze maand, onstuimig als het gemoed van een kind. Klimaatverandering. Had ook te maken met de onzichtbaarheid van Moeder Aarde als uitgebuite entiteit, zo in dit eerste jaar van de eenentwintigste eeuw. Dus uiteindelijk …
Een houten aanrecht. Wat dachten de vorige eigenaren? Het rot in grijstinten weg. Neem dan een nieuwe keuken, mam, roept Christiaan, de oudste, hij roept het al jaren, alsof het een broodje is dat je bestelt, maar Aniek wil het niet, Aniek wil niet eens dat haar moeder de laden van de kast in de hal laat maken. Het is niet dat ze van verval houdt, haar jongste kind; Aniek houdt gewoon niet van verandering. Ze is sinds haar grootvaders diagnose ook niet meer mee geweest naar Zutphen. Het is nu een halfjaartje bekend, denkt ze, zo ongeveer, wat haar vader heeft. Daarvoor viel het ook al op: de krassen op de auto, de vergeten boodschappen, de boosheid, dat vreemde telefoontje waarin hij zei niet langer de krant te willen ontvangen; hij vond dat je in een hoek werd geduwd.
Als de regen straks valt zal het witte grind buiten donker kleuren, nat zijn, zoals het vroeger was, voortbewegend op de bedding van de rivier. En nu ligt het hier, een vis op het droge, happend naar water. Rivieren bewegen, oevers bewegen, zelfs de grond waarop je loopt, ligt los. De grond onder je voeten, ook al niet te vertrouwen.
Een klikkend geluid, tweemaal, als een geweer dat wordt geladen in een Tweede-Wereldoorlogfilm met John Wayne of Richard Burton, Aap die een poot door het kattenluik steekt. Hij wacht maar even, ze gaan straks u—i—t. Aniek noemde toen ze net kon spreken alle dieren aapjes: Dribbel op de boerderij: aapje, aapje, aapje. Een bezoek aan de dierentuin (dat barbaarse instituut!): aapje, aapje, aapje. Elke hond, elke huiskat, het konijn van de buren: aapje, aapje, aapje. De pup? Aapje.
Ze had nooit zo slecht geslapen als de weken, maanden, na Anieks geboorte, zelfs nu nog niet. Elke nacht opnieuw ging het luchtalarm af, Londen in de Blitz. Drie, vier, vijf keer per nacht zat ze rechtop in bed en moest eruit. Het rechtop zitten ging door, zelfs nadat het huilen was gestopt. Auditieve hallucinaties, had de huisarts gezegd. U denkt dat u uw dochter hoort huilen, zelfs als dat niet zo is. Gestoord hard, had Richard die avond gezegd. Hij moest hard lachen om zijn eigen grap, om alles dat uit elkaar viel.
Wat deed hij in die tijd? Richard? Hij was bezig carrière te maken, bleef liggen, in het warme bed, omdat hij de volgende dag een belangrijke afspraak had. Een roodborstje vliegt nu langs de groene gevels van de heg. Alleen zij kan deze vogel zien, zo. Erover denken.
Ze denkt aan wat haar moeder zei als de bakjes op tafel kwamen en ze naar vla reikte: Moet jij wel een toetje? Waarom nú? Deze herinnering?
Je kunt als mens altijd ergens anders zijn. Een zegen, als je met een jongen van wie je de geur niet kunt verdragen in zijn hoogslaper ligt, maar ook een vloek, want zelden is iets enkel wat het is: douchen, de zilveren messen afwassen, de hond uitlaten en een begraafplaats bezoeken, een roodborstje bekijken door het keukenraam. De vingers van het ene moment reiken over dagen heen, jaren, en raken een ander moment aan, grijpen het vast. En wat zei haar vader tegen haar moeder? Zei hij, Laat dat kind? Nog zo’n vloek: de wens die de vader van je gedachten is. Maar goed, zo worstelt iedereen met herinneringen. Ze moet aan de slag: de was in de machine, met Aap de hei langs, boodschappen doen. En je wilt nog schilderen, vandaag. Of niet?
Jezus, die lucht. En ineens, een scherp geluid, glas dat springt. Het koffiezetapparaat. Dat rook ze! Een gebarsten pot. Richard die vanochtend voor twee koppen koffie had gezet, die had gedronken, en waarschijnlijk was vergeten de warmhoudstand uit te zetten. Eén ding. Hij moet één ding doen, ’s ochtends! Ze draait naar het apparaat, klikt het oranje lampje om.
En de buurman die de groene bak aan de straat zet. De groene bak, niet vergeten. Isabella is hier over een half uur.
Ze draait naar het fornuis, pakt de theeketel op, zet de radio aan. En dan staat ze er weer, bij de gootsteen, aan het aanrecht, voor dit uitzicht. Het gulzige geluid van de lege ketel, een pianoconcert op de achtergrond. Ze vindt de muziek van Sjostakovitsj chaotisch. De muziek van Prokofjev is óók chaotisch, maar maakt haar niet zo nerveus als die van Sjostakovitsj. Richard krijgt van de bank vaak kaartjes voor het concertgebouw. Soms zitten ze zo dichtbij het podium dat je het zweet op de neusbrug van de pianist kan zien. Als je dat eenmaal hebt gezien, hoor je in de muziek ook het constante verlangen van de componist, vind je de sporten terug in de vingers van de muzikant, in de toetsaanslag van de pianist, en wie dat verlangen hoort, uitgevoerd, hoort ook alle gekeelde, niet-gespeelde klanken. Ze moet naar haar atelier, voordat Isabella er is de keuze maken met welk schilderij ze vandaag verder wil. Nadat ze de ketel op het vuur heeft gezet —tik, tik, tik — loopt ze terug naar de gootsteen en gooit het gele doekje weg in de prullenbak onder de schoorsteen.
Ze had een bonkend hart, lang voordat ze wakker werd. Ze sliep in, werd twee uur later wakker, Richard naast haar, het geluid van de oceaan, de golf die zich met wat tegenzin terugtrok en daarna weer vol overgave over het strand uitstortte. Drie kwartier lag ze wakker, kijkend naar de fluorescerende wijzers van de wekker. En weer dat onrustige hart, anders dan normaal. Als knikkers dit keer, die van een trap rolden. En daarna, haar droom: zij en John in hun slaapkamer, maar anders: een rustgevende kleur blauw op de muren, en buiten bomen die met hun groene takken de ruimte kleurden, zacht tegen het raam wiegden, gelukzalig het glas streelden als een mensenhand een hond, en zijn tong tussen haar benen en het warme gevoel in haar onderbuik en toen kwam ze klaar, in haar slaap, maar ook echt, en daarna, toen ze naar John wilde toegaan, om hem vast te houden, om zich door hem te laten vasthouden, zat ze ineens vast, met haar voeten, en was Susan daar, en waren de kinderen er ook en moest ze ontkennen wat er net was gebeurd maar Susan noch de kinderen geloofden haar.
Er zijn nachten dat hij in haar dromen stil de kamer binnenkomt en bij haar in bed komt liggen en dat hij haar vasthoudt en dat er verder niets gebeurt.
En soms heeft ze dromen, nachtmerries, met beelden van wat ze overdag probeert te verwerken. Haar lichaam als dat van een heiden, een heks, en het enige middel om iets te bewijzen: zonder te schreeuwen in de hitte van het geluid van de vlammen opgaan, tonen dat ze een mens is maar te trots om dat ook nog eens te zeggen, te trots om haar pijn op die wijze te tonen. (Maar ook, denkt ze nu, om haar kinderen niet voorgoed met haar geschreeuw op te zadelen. Voorgoed, tot ook bij hen de verkreukeling en de verrotting begint.) Wie goed kijkt, kan zien dat ze brandt.
De losse tegeltjes onderaan de trap. Een onbestemde plastic zak naast het kastje in de hal. Ze wijkt uit voor de deur, haar schouder raakt het kunstwerk van de zittende vrouw maar het glas beschermt de olieverf op papier en in de spiegel boven het fonteintje in de hal, tegenover de wc, vlak voordat ze in het licht van de spotjes van het washok stapt, ziet ze zichzelf, en blijft staan. Dit is zoals de rest van de wereld haar ziet — het haar pluizig, en droog; de lijntjes naast haar ogen; de aderen ónder haar ogen; en de mond, schrale lippen met te weinig kleur — door haar ogen, dan. En dat zegt niets, zegt Richard dan, over hoe de rest van de wereld je werkelijk ziet.
Dan hoort ze Isabella haar sleutel steken in het slot.

‘Getfer … Dit fyn ik dus écht goar!’
Jildau lûkt in fiis geschicht en skoddet even hiel wyld mei de holle. Dan bûcht se in bytsje foaroer en pjukt mei har foarke yn ’e giele griente om dy’t op har board leit.
‘Dit smakket nei gers. Of nei modder. En it stjonkt ek noch! Bah! Ik yt dit écht net, hear!’
‘Net sa raar, Jildau,’ seit heit, ‘dat heart net sa. Hast it wol oer iten.’
‘Ik neam dit gjin iten,’ seit Jildau, ‘dit liket mear op bargefoer.’
‘No ik fyn koalraap wol lekker,’ seit Sipke. ‘En mem sei dat it hiel sûn is en dat der allegear fitaminen yn sitte.’
Jildau sjocht har broer oan. Lekker? Mient er dit no? Of makket er in grapke?
‘Fynsto dít lekker, Sipke?’ freget se.
Sipke knikt. ‘Ja hear. In minsk hat no ien kear fitaminen noadich en dy sitte hjir yn. En ast mar genôch fitaminen ytst, dan krijst ek gjin skuorbúk!’
‘Skuorbúk?’ Jildau sjocht Sipke ferbaasd oan. ‘Wat is dát no wer?’
Sipke, dy’t krekt in hap nommen hat fan syn koalraap, docht demonstratyf syn mûle in eintsje iepen en wiist der mei syn foarke nei.
‘Hjir! Allegear fitaminen!’ prommelet er. ‘Sjochst se wol?’
Jildau knypt gau har eagen ticht en lûkt wer in fiis gesicht.
‘Dat hawwe wy op skoalle hân,’ giet Sipke fierder, as er syn mûle wer leech hat.
‘Juf fertelde dat de minsken op ’e VOC-skippen froeger siik waarden en deagongen  omdat se gjin farske griente krigen. En dus ek gjin fitaminen. Bedoarn wetter, dat krigen se. Oars neat. No, en dan krigen se dus skuorbúk.’
Dêr skrikt Jildau wol wat fan. ‘Skuorbúk? En giest dea, ast dat hast?’
Sipke knikt. ‘Ast gelok hiest net, mar ast pech hiest wol.’ Hy laket even.
‘Mar ast dea gongst, krigest wol in seemansgrêf en dát wie dan wer in gelokje.’
Mem sjocht Sipke ferheard oan. ‘In gelokje? Wat bedoelst?’
Sipke lûkt syn skouders op. ‘No, as ik dea wie, soe ik leaver yn ’e see lizze dan ûnder de modder.’
As Jildau ‘modder’ heart, rûkt se nochris oan de koalraap op har board en sjocht heit oan. ‘Fynsto koalraap lekker, heit?’
Heit is even stil. Dan leit er syn foarke del en sjocht Jildau oan.
‘Tsja Jildau, wat sil ik sizze. Mem hat har bêst dien om ris wat oars as oars te meitsjen. En hjoed is dat dus koalraap wurden. Ik moat earlik bekenne dat ik dat ek noch nea earder hân haw.’
‘Dat is gjin antwurd op har fraach, Fokko,’ laket mem. ‘Fynst it lekker? Dat freget Jildau.’
Se sjocht heit oan, mar dy seit neat. Dy sjocht nei de koalraap op syn eigen board, wêr’t er noch net in hap fan hân hat.
‘Dan wit ik wol genôch,’ seit mem. ‘Witst, ik tocht: lit ik ris wat oars op ’e tafel sette as slaad of woartels of spinaazje.’
Mei in opskepleppel hellet se in hapke koalraap út ’e panne en hâldt it omheech.
‘Dit neame se tsjintwurdich in fergetten griente. En Sipke hat gelyk: der sitte in protte fitaminen yn. Eartiids waard dit in protte iten. Myn pake en beppe ieten it ek faak. Dy fûnen it hearlik.’
Jildau slacht har earms oerelkoar en sjocht mem boas oan.
‘Ik yt it yn elts gefal net! En ik hoech ek gjin fitaminen. Dy fyn ik ek fiis!’
Dan slacht se ynienen hurd mei har fûst op de râne fan har board. Mei in bôge fljocht in kwak koalraap troch de loft en ploft del op de flier.
‘Sa hat it wol genôch west, Jildau,’ seit heit kalm. ‘Ik haw no myn nocht en mem ek, tink ik. Gean mar nei boppen, nei dyn keamer.’
‘Mar ik wol noch yochert ha’, seit Jildau.
‘Nee, dat dogge we hjoed net. Ik sei: it is klear sa! Nei boppen, do! Roef-roets!’
Jildau sjocht nei heit. Dy is lilk, dat kinst wol sjen.
Se sjocht even hiel boas werom en stapt dan driftich fuort. Mei in klap lûkt se de doar achter har ticht en se stampt ekstra hurd op de treppen.
Heit is lilk? No, sy is noch folle lilker! En dat allegear troch dy fize koalraap.

As mem in skoftke letter by har op ’e keamer komt, docht Jildau krekt oft se sliept. Ek heit kipet noch even troch de doar fan har keamer en freget sacht oft se al sliept. Jildau heart it wol, mar seit neat. Krekt goed. Dat is syn eigen skuld.

Jildau docht dan wol krekt of sliept se, mar sliepe, dat slagget har hielendal net. Want ast lilk bist, kínst net sliepe. En Jildau is noch hieltyd lilk. En: klearwekker. Foarsichtich glydt se út har bêd om by de wasktafel wat wetter te drinken.
It wetter is kâld, mar yn elts gefal net bedoarn, lykas it wetter op dy seeskippen dêr’t Sipke it oer hie. Want ast bedoarn wetter dronken hiest, dan koest dea gean en in seemansgrêf krije. Wat soe dat wêze, in seemansgrêf?
Se hat gjin idee. Moarn mar even oan Sipke freegje. Dy wiisnoas sit al yn groep 7 en wit alles. Dat seit er teminsten.

As heit en mem op bêd gean, is Jildau noch wekker. Se docht gau har holle ûnder de tekkens as heit en mem noch even by har sjogge.

En dan, even letter, fielt Jildau ynienen har búk. Dy docht wat sear. Soe dat miskien fan dat kâlde wetter komme dat se dronken hat?
Of soe se … hoe neamde Sipke dat ek al wer? Skuorbúk. Soe se miskien skuorbúk hawwe? Want ast gjin griente ytst en ek gjin fitaminen, dan krijst skuorbúk.
Ja, dat sei Sipke ommers.
Jildau tinkt nei. Se hat hjoed hielendal gjin griente hân. En dus ek gjin fitaminen. Want de apel, dy’t mem har meijûn hie foar skoalle, dy hat se net opiten. En dy fan juster ek net. Doe hie se ommers fan Saskia in sjerpwafel krigen.

Skuorbúk. Hoe soe dat fiele? En hoe kinst sjen ofst dat hast? Soenen der dan samar skuorren yn dyn búk komme?
Jildau knipt har bêdlampke oan en skoot de tekkens oan ’e kant. Mei triljende hannen knopet se har piamajaske los. Der is gjin skuor te sjen, mar pine yn ’e búk hat se noch wol. Miskien is dat wol it begjin. Miskien hat sy ek pech en komt dy skuorbúk aanst.

Hiel hoeden skoot Jildau har bêd út en docht de sliepkeamerdoar iepen. It is hielendal stil yn ’e hûs, se sliepe allegear.
Op har teannen slûpt se nei ûnderen en giet nei de keuken. Foar de kuolkast bliuwt se stean. Har hannen trilje at se de kuolkastdoar iepen docht.
Yn hokker griente soenen de measte fitaminen sitte? Jildau wit it net.
Dan hellet se in tomaat út ’e kuolkast en besjocht him fan alle kanten. It griene stâltsje mei it stjêrke sit der noch oan.
Se docht de eagen ticht en nimt dan in grutte hap. It is net allinnich tomaat. Se fielt dat se ek it stâltsje yn ’e mûle hat en allegear lytse pitsjes. Mar se spuit it net út,
want dêr sille ek wol fitaminen yn sitte.

Der leit fierder noch in komkommer yn de kuolkast. Jildau lûkt it plestik derôf en nimt in pear grutte happen. Mei skyl en al, want dêr sitte miskien ek wol fitaminen yn.
Yn de grientebak ûnderyn de kuolkast sjocht se noch mear griente lizzen.
Jildau hellet der in plestik pûde mei spinaazje út en skuort him iepen.
Even moat se slokke, mar dan proppet se har hiele mûle fol. It fielt wol raar om sa op dy drûge blêden te kôgjen, mar se fynt it net fiis.
Dan sjocht se boppe yn ’e kuolkast in glêzen bakje stean mei in stikje sulverpapier der oerhinne.
Jildau pakt it derút en sjocht deryn. It is it oerbleaune restje fan de koalraap fan dizze jûn. Se rûkt der even oan. It rûkt no net mear nei gers, of nei modder.
Se suchtet en docht dan de eagen ticht. Mei har hân skept se it klikje koalraap derút en proppet it yn ien kear yn ’e mûle. Se kokhalzet al wat, mar dan slokt se it sa troch.
Krekt as se noch in hap nimme sil, giet it ljocht yn ’e keuken oan. It is mem.
Dy seit neat, mar giet neist Jildau op ’e kâlde keukenflier sitten. Sûnder fierder wat te sizzen slacht mem har earm om Jildau hinne.
‘Ik hie sa’n pine yn ’e búk,’ flústeret Jildau. Har stim trillet en se fielt dat der samar triennen oer har wangen rinne. ‘Wat tinkt mem, soe ik skuorbúk ha?’
Mem sjocht har oan en laket even.
‘Do skuorbúk? Tinkst dat? Wolnee, leave skat! Tuerlik net!’
‘Mar ik haw wol pine yn ’e búk,’ flústeret Jildau, ‘en dêr begjint dat mei.’
‘Miskien hast pine yn ’e búk fan al dy griente dy’tst opiten hast,’ seit mem sacht en faget foarsichtich de triennen fan Jildau har wangen.
‘Sil ik dy no mar wer op bêd bringe?’
Jildau knikt en tegearre gean se nei boppen. Mem stoppet Jildau lekker ûnder en leit har knuffels neist har holle op it kessen.
‘Is mem no net lilk mear?’ freget Jildau.
Mem skodhollet. ‘Nee hear,’ seit se en se hellet in bledsje spinaazje út it hier fan Jildau.
‘En heit dan? Is dy noch lilk?’ flústeret Jildau.
Mem skoddet wer de holle. ‘Nee hear,’ seit se, ‘heit woe noch even by dy sjen, mar doe leisto al te sliepen.’
Se laket even en dan flústeret se: ‘Heit woe even tsjin dy sizze dat hy dy koalraap ek net lekker fûn. Hy hat der sels ek neat fan iten …’
‘Echt wier?’ freget Jildau. ‘Fûn hy it ek net lekker?’
Se laket even, mar dan giet se ynienen oerein en pakt de hân fan mem beet.
‘Mem … haw ik echt gjin skuorbúk?’ flústeret se.
‘Nee famke! Wier net!’ seit mem.
‘En kin dat fannacht ek net mear komme?’
‘Nee, gjin sprake fan!’ seit mem.
‘Dan haw ik dus écht gelok hân,’ seit Jildau en se giet wer lizzen.
‘No, we moatte it allegear mar gau ferjitte,’ seit mem, ‘en do moatst dy no deljaan, Jildau. Moarnier moatst wer nei skoalle ta en dan binne wy dy koalraap wer fergetten, ôfpraat? Fergetten griente hjit dat ommers …’

‘Getver … Dit vind ik dus écht goor!’
Jildau trekt een vies gezicht en schudt even heel wild met haar hoofd. Dan buigt ze zich een stukje voorover en pulkt met haar vork in de gele groente die op haar bord ligt. ‘Dit smaakt naar gras. Of naar modder. En het stinkt nog ook! Bah! Ik eet dit écht niet, hoor!’
‘Doe niet zo overdreven, Jildau,’ zegt papa, ‘dat hoort niet. Je hebt het wel over eten.’
‘Ik noem dit geen eten,’ zegt Jildau, ‘dit lijkt meer op varkensvoer.’
‘Nou, ik vind koolraap wel lekker,’ zegt Sipke. ‘En mama zegt dat het heel gezond is en dat het boordevol vitamines zit.’
Jildau kijkt haar broer aan. Lekker? Meen hij dat nou? Of maakt hij een grapje? ‘Vind jij dit lekker, Sipke?’ vraagt ze.
Sipke knikt. ‘Ja, hoor. Een mens heeft nou eenmaal vitamines nodig en die zitten hierin. En als je maar genoeg vitamines eet, dan krijg je ook geen scheurbuik!’
‘Scheurbuik?’ Jildau kijkt Sipke verbaasd aan. ‘Wat is dat nou weer?’
Sipke, die net een hap heeft genomen van zijn koolraap, doet demonstratief zijn mond een stukje open en wijst ernaar met zijn vork.
‘Hier! Allemaal vitamines!’ murmelt hij met volle mond. ‘Zie je ze wel?’
Jildau knijpt haar ogen dicht en trekt weer een vies gezicht.
‘Dat hebben wij op school gehad,’ gaat Sipke verder, als hij zijn mond heeft leeggegeten. ‘Juf vertelde dat de mensen op de VOC-schepen vroeger ziek werden en doodgingen omdat ze geen verse groente kregen. En dus ook geen vitamines. Bedorven water, dat kregen ze. Verder niets. Nou, en dan kregen ze dus scheurbuik.’
Daar schrikt Jildau wel een beetje van. ‘Scheurbuik? En ging je dood, als je dat had?’
Sipke knikt. ‘Als je geluk had niet, maar als je pech had wel.’ Hij lacht even. ‘Maar als je doodging, kreeg je wel een zeemansgraf en dat was dan weer een gelukje.’
Mama kijkt verbaast naar Sipke. ‘Een gelukje? Hoe bedoel je?’
Sipke haalt zijn schouders op. ‘Nou, als ik dood was, zou ik liever in de zee liggen, dan onder de modder.’
Als Jildau ‘modder’ hoort, ruikt ze nog eens aan de koolraap op haar bord en kijkt papa aan. ‘Vind jij koolraap lekker, pap?’
Papa is even stil. Dan legt hij zijn vork neer en kijkt Jildau aan.
‘Tja, Jildau, wat zal ik zeggen. Mama heeft haar best gedaan om eens wat anders te maken. En vandaag is dat dus koolraap geworden. Ik moet eerlijk toegeven dat ik dat ook nog nooit eerder gehad heb.’
‘Dat is geen antwoord op haar vraag, Fokko,’ lacht mama. ‘Vind je het lekker? Dat vraagt Jildau.’
Ze kijkt papa aan, maar die zeg niets. Hij kijkt naar de koolraap op zijn eigen bord, waar hij nog geen hap van genomen heeft.
‘Dan weet ik wel genoeg,’ zegt mama. ‘Weet je, ik dacht: laat ik eens wat anders op tafel zetten dan sla, worteltjes of spinazie.’
Met een opscheplepel haalt ze een hapje koolraap uit de pan en houdt het omhoog. ‘Dit noemen ze tegenwoordig een vergeten groente. En Sipke heeft gelijk, het zit boordevol vitamines. Vroeger werd dit veel gegeten. Mijn opa en oma aten het ook vaak. Die vonden het heerlijk.’
Jildau slaat haar armen over elkaar en kijkt mama boos aan.
‘Ik eet het in ieder geval niet! En ik hoef ook geen vitamines. Die vind ik ook vies!’
Dan slaat se plotseling hard met haar vuist op de rand van haar bord. Met een boog vliegt een kwak koolraap door de lucht en ploft op de vloer.
‘Zo is het wel genoeg geweest, Jildau,’ zegt papa kalm. ‘Nu ben ik er klaar mee en mama ook, denk ik. Ga maar naar boven, naar je kamer.’
‘Maar ik wil nog wel yoghurt hebben,’ zegt Jildau.
‘Nee, dat doen we vandaag niet. Ik zei, het is genoeg zo! Naar boven, jij! En rap een beetje!’
Jildau kijkt naar papa. Die is kwaad, dat kun je wel zien.
Ze kijkt even heel boos terug en stapt dan driftig weg. Met een klap trekt ze de deur achter zich dicht en ze stampt extra hard op de trap.
Papa is kwaad? Nou, zij is nog veel kwader! En dat allemaal door die vieze koolraap.

Als mama een poosje later op haar kamer komt, doet Jildau net of ze slaapt. Ook papa kijkt nog even om het hoekje en vraagt zacht of ze al slaapt. Jildau hoort het wel, maar ze zegt niets. Net goed. Dat is zijn eigen schuld.
Jildau doet dan wel net alsof ze slaapt, maar slapen, dat lukt helemaal niet. Want als je kwaad bent, kun je niet slapen. En Jildau is nog steeds kwaad. En: klaarwakker. Voorzichtig glijdt ze haar bed uit om bij de wastafel wat water te drinken. Het water is koud, maar in ieder geval niet bedorven, zoals het water op die zeeschepen waar Sipke het over had. Want als je bedorven water had gedronken, dan kon je dood gaan en een zeemansgraf krijgen. Wat zou dat zijn, een zeemansgraf?
Ze heeft geen idee. Morgen maar even aan Sipke vragen. Die wijsneus zit al in groep 7 en weet alles. Dat zegt hij tenminste.

Als papa en mama naar bed gaan, is Jildau nog wakker. Ze stopt vlug haar hoofd onder de dekens als papa en mama nog even bij haar kijken.
En dan, even later, voelt Jildau plotseling haar buik. Die doet een beetje pijn. Zou dat misschien van het koude water komen, dat ze heeft gedronken?
Of zou ze … hoe noemde Sipke dat ook alweer? Scheurbuik. Zou ze misschien scheurbuik hebben? Want als je geen groente eet en ook geen vitamines, dan krijg je scheurbuik. Ja, dat zei Sipke immers.
Jildau denkt na. Ze heeft vandaag helemaal geen groente gehad. En dus ook geen vitamines. Want de appel die mama haar had meegegeven naar school, die heeft ze niet opgegeten. En die van gister ook niet. Toen had ze immers een stroopwafel gekregen van Saskia.

Scheurbuik. Hoe zou dat voelen? En hoe kun je zien dat je dat hebt? Zouden er dan zomaar scheuren in je buik komen?
Jildau knipt haar bedlampje aan en schuift haar dekens aan de kant. Met trillende handen knoopt ze haar pyjamajasje los. Er is geen scheur te bekennen, maar buikpijn heeft ze nog wel. Misschien is dat wel het begin. Misschien heeft zij ook pech en komt die scheurbuik straks.

Heel voorzichtig schuift Jildau haar bed uit en doet de deur van haar slaapkamer open. Het is helemaal stil in huis, ze slapen allemaal.
Op haar tenen sluipt ze naar beneden en gaat naar de keuken. Voor de koelkast blijft ze staan. Haar handen trillen als ze de koelkastdeur opendoet.
In welke groente zouden de meeste vitamines zitten? Jildau weet het niet.
Dan haalt ze een tomaat uit de koelkast en bekijkt hem van alle kanten. Het groene steeltje met het sterretje zit er nog aan.
Ze doet haar ogen dicht en neemt dan een grote hap. Het is niet alleen tomaat. Ze voelt dat ze ook het steeltje in haar mond heeft en allemaal kleine pitjes. Maar ze spuugt het niet uit, want daar zullen ook wel vitamines in zitten.
Er ligt ook nog een komkommer in de koelkast. Jildau trekt het plastic eraf en neemt een paar grote happen. Met schil en al, want daar zitten misschien ook wel vitamines in.
In de groentebak onderin de koelkast ziet ze nog meer groente liggen.
Jildau haalt de plastic zak met spinazie eruit en scheurt die open.
Ze moet even slikken, maar dan propt ze haar hele mond vol. Het voelt wel raar om zo op die droge bladeren te kauwen, maar ze vindt het niet vies.
Dan ziet ze boven in de koelkast een glazen bakje staan met een stukje aluminiumfolie eroverheen.
Jildau pakt het eruit en kijkt erin. Het is het overgebleven restje van de koolraap van vanavond. Ze ruikt er even aan. Het ruikt nu niet meer naar gras, of naar modder.
Ze zucht en doet dan haar ogen dicht. Met haar hand schept ze het kliekje koolraap eruit en propt het in een keer in haar mond. Ze kokhalst wel een beetje, maar dan slikt ze het zo door. Net als ze nog een hap wil nemen, gaat het licht in de keuken aan. Het is mama.
Die zegt niks, maar gaat naast Jildau op de koude keukenvloer zitten. Zonder verder wat te zeggen slaat mama haar arm om Jildau heen.
‘Ik had zo’n buikpijn,’ fluistert Jildau. Haar stem trilt en ze voelt dat er zomaar tranen over haar wangen lopen. ‘Wat denk jij, mama, zou ik scheurbuik hebben?’
Mama kijkt haar aan en lacht even.
‘Jij, scheurbuik? Denk je dat? Welnee, lieverd! Natuurlijk niet!’
‘Maar ik heb wel buikpijn,’ fluistert Jildau, ‘en daar begint het mee.’
‘Misschien heb je buikpijn van al die groente die je opgegeten hebt,’ zegt mama zacht en veegt voorzichtig de tranen van Jildau’s wangen.
‘Zal ik je nu maar weer naar bed brengen?’
Jildau knikt en samen gaan ze naar boven. Mama stopt Jildau lekker in en legt haar knuffels naast haar hoofd op het kussen.
‘Ben je niet meer boos, mama?’ vraagt Jildau.
Mama schudt haar hoofd. ‘Nee, hoor,’ zegt ze, en ze haalt een blaadje spinazie uit Jildau’s haar.
‘En papa dan? Is die nog boos?’ fluistert Jildau.
Mama schudt haar hoofd nog eens. ‘Nee, hoor,’ zegt ze, ‘papa wilde nog even bij je kijken, maar toen lag je al te slapen.
Ze lacht even en dan fluistert ze: ‘Papa wilde even tegen je zeggen dat hij die koolraap ook niet lekker vond. Hij heeft er zelf ook niets van gegeten …’
‘Echt waar?’ vraagt Jildau. ‘Vond hij het ook niet lekker?’
Ze lacht even, maar dan gaat ze ineens rechtop zitten en pakt mama’s hand vast.
‘Mama … heb ik echt geen scheurbuik?’ fluistert ze.
‘Nee, lieverd! Echt niet!’ zegt mama.
‘En kan dat vannacht ook niet meer komen?’
‘Nee, geen sprake van!’ zegt mama.
‘Dan heb ik dus echt geluk gehad,’ zegt Jildau en ze gaat weer liggen.
‘Nou, we moeten het allemaal maar vlug vergeten,’ zegt mama, ‘en jij moet nu gaan slapen, Jildau. Morgenochtend moet je weer naar school en dan zijn we die koolraap weer vergeten, afgesproken? Vergeten groente, heet het immers …’

Doe’t wy de lêste bocht fan de stream útfearen en tusken de oerhingjende tûken fan in treurwylch troch, sicht op de âlde filla krigen, wie it Patrick dy’t rôp: ‘It liket it paradys wol.’ Patrick wie mei Johnny, Ralf, Tiffany, Berber en Grace útkeazen as dielnimmer oan de Reis nei it Paradys. Hy begriep, sa like it, as earste wêr’t it ús yn essinsje om te dwaan wie.
Reis nei it Paradys wie oars as de measte opfiedkundige útsjes fan Stichting De Takomst. Gewoanwei stiet by jongereinprojekten it probleem sintraal: dielnimmers komme út in sosjaal swak fermidden, binne mishannele, seksueel misbrûkt, hawwe in rêchsekje mei ADHD, PDD-NOS of in oare ôfkoarting, en as it tsjinwierret binne en hawwe se alles tagelyk. Doelstelling fan de helpferliening is sokken safier krije dat se net al te jong gewelddiedich wurde, oan ’e drugs reitsje of oare kriminele paden ynslaan.
Wat de dielnimmers oan Reis nei it Paradys mienskiplik hiene, wie dat se oant no ta altyd út hannen fan De Takomst en oare helpferlieners bleaun wiene. En dat se allegear njoggentjin of tweintich jier wiene. It iennichste dat wy as begelieders fan te foaren wisten, wie it slachte – de helte jonges, de helte famkes – mar ek dêr wiene wy mei it erkennen fan in hieltyd gruttere genderdiversiteit net wis fan. Oft heit boufakker wie of musikus, mem skjinmakker of heechlearaar, wy wisten fan neat. Yn ’e praktyk in frijwat oerstallige geheimsinnichdoggerij, safolle tiid giet der meast net oerhinne ear’t de dielnimmers oan sokke projekten it ien en oar priis jouwe oer harren sosjale eftergrûn. In gymnasiast mei akademysk oplate âlden uteret him ornaris oars as in vmbo-learling út in arbeidersfermidden.
Reis nei it Paradys wie der net om de dielnimmers in útwei te bieden út harren problemen, mar om harren útsicht te jaan op in moai, yn it geunstichste gefal, ideaal libben. Yn âlde, earmoediger tiden dreamden minsken fan in libben sûnder materiële soargen en sûnder wurkdagen fan tolve oeren; wat bliuwt der yn rikere, paradyslike tiden foar minsken oer om fan te dreamen? Dat wie it idee.

Filla Riviersicht is oan de ein fan de njoggentjinde iuw boud as bûten foar in famylje dy’t ryk wurden wie mei de hannel yn koloniaal guod. Sûnt de jierren sechstich waard it brûkt om út hûs pleatste bern ûnderdak te jaan, trije jier lyn is it restaurearre en hat it wer de alluere fan in rikeljuswente krigen. It hiem wurdt foar in grut part yn beslach nommen troch in stik bou – prei, blomkoal, andyvje, ierdbeien, der is gjin nee te keap –  en in hôf mei apel-, parre-, prûme- en kersebeammen. Ek is der in kas mei komkommers, paprika’s, tomaten en druven. Oait moat it hiem de bewenners fan Riviersicht foarsjoen hawwe fan hast al it iten en drinken dêr’t se ferlet fan hiene.

Ralf stapte as earste de wâl op. Hy makke it foarste tou fêst oan in apelbeam, by it oereinkommen stjitte er de holle tsjin in leechhingjende apel. Hy luts de apel fan ’e tûke, naam in hap en smiet him fuortendaliks sa fier as er koe it wetter yn.
‘Meist him wol opite. It is gjin ferbeane frucht.’
‘Hy is is hartstikke soer.’
Rillegau soe bliken dwaan dat Ralf net de iennichste wie by wa’t it wurd ‘paradys’ oare assosjaasjes oprôp as by my, harren begelieder.

Under de tee ferdielden wy de taken. Johnny en Tiffany soene yn ’e tún op syk nei jirpels en griente, Patrick en Grace soene dêr in miel iten fan siede, Berber en Ralf, soene nei ôfrin kofjesette en ôfwaskje.
It wie Patrick, deselde dy’t filla Riviersicht ‘it paradys’ neamd hie, dy’t it earste hoekje fan it troch De Takomst boetsearre ideaalbyld bikke. Yn ôfwachting fan de jirpels en griente fan Johnny en Tiffany, blêde er in pear minuten yn in krante op de grutte tafel fan de wenkeamer, die er mei Grace in slach troch it hôf en gie er neist my op ’e túnbank foar de serre sitten. ‘Wannear krij ik myn mobyl werom? Ik ferfeel my dea.’
Geduldich lei ik him út dat se fjouwer wike sûnder mobyltsje moasten en dat er dêr sels mei ynstimd hie. ‘O ja, dat is ek sa.’
Hy gie oerein, rûn in pear meter nei foaren en draaide him om. Mei de earmen heech en wiid út elkoar, as rôp er alle goaden yn ’e himel oan, spriek er plechtich: ‘Hjir begjint it paradys.’ Dêrnei liet er de earmen sakje. Suver saaklik heakke er der oan ta: ‘En wy moatte it sels ôfmeitsje.’
Patrick joech him op ’e leuning fan de túnbank del en sei: ‘As ik it goed begrepen ha, is it oan ús om út te finen wat der noch oan dit rikeljusplak ûntbrekt om der in paradys fan te meitsjen. En dêr binne wy folslein eigen baas yn.’’
Ik knikte. ‘Dat is wêr’t it yn dit eksperimint om giet: sjen hoe moai de wrâld wurdt as seis jonge minsken dy nei eigen goedtinken ynrjochtsje.’
‘As wy it iens binne oer wat wy oanpasse wolle, hoege wy dat earst net my dy te oerlizzen.’
‘Dat is kearn fan it hiele projekt. Jim ha fjouwer wike de tiid om fan dit paradyslike plakje in echt paradys te meitsjen.’
‘Ik haw in geweldich idee,’ sei Patrick. ‘Ik rop de oaren by elkoar om demokratysk ta in beslút te kommen. Hoechst nergens oer yn te sitten, it wurdt hjir hiel moai.’

Hy rûn nei de grientetún foar oerlis, ik gie de hûs yn om oer de fêste telefoan – ik hie myn mobyltsje ek ynlevere – ferslach út te bringen oan kollega Afke fan De Takomst.
Twa oeren letter hearde ik in auto it hiem opriden. It wie it lêste dat ik ferwachte hie, want de ferfiermiddels dêr’t wy ús fjouwer wike mei rêde soene wiene sân fytsen en de elektryske sloep dêr’t wy mei kaam wiene.
Troch it rút fan de wenkeamer seach ik hoe’t de seis dielnimmers út in âlde BMW rûgelen. Patrick wie, nei’t er earst noch in plom dûnkergrize reek troch de útlit jage hie, de lêste. Doe’t er my foar it rút stean seach, rôp er: ‘Hoe fynst him? Fiif bankjes, gjin jild of wol?’
Wat moast ik? Ik koe wol in ferhaal hâlde oer myn eigen foarstelling fan it paradys en dat âlde, fersmoargjende diselauto’s dêr gjin plak yn hiene, mar dat wie no krekt net de bedoeling fan dit eksperimint. It paradys fan de dielnimmers wie it útgongspunt en dat mocht ik net beynfloedzje.
‘O ja,’ hold Tiffany twa plestyk pûden omheech. ‘Wy ha pizza’s meinaam. Dy griente yn de tún seach der ôfgryslike fris út, mar doe’t ik in krop sla út ’e grûn skuorde, seach ik daliks in grouwe slak. Ik sei tsjin Johnny: “Wy helje pizza’s.” Wy ha foar dy in Campagnola spesjaal meinaam. Of bist gjin fegetariër?’

Nei in ûnrêstige nacht, mei in soad ferkear tusken de manljus- en frouljussliepkeamers, giene fiif fan de seis dielnimmers nei de tún om ûnder lieding fan in pensjonearre túnker te learen hoe moai en befredigjend it wêze kin om jins eigen iten te ferbouwen. Allinne Johnny wie mei de BMW nei it doarp, in pear kilometer fierderop. Hy soe, nei in demokratysk nommen beslút, yn opdracht fan de oaren it ien en oare regelje om de filla noch paradysliker te meitsjen as dy al wie.
Túnker Jabik lei ús it nut fan it dievjen fan de tomaten út, die foar hoe’t it moast en sette ús oan it wurk. Berber lake my ta en sei dat se noait tinke kinnen hie dat se nochris aardichheid oan sok dom wurk krije soe. ‘Neat moaiers as dyn eigen iten ferbouwe.’
‘Spitich datst gjin pizza’s ferbouwe kinst,’ sei Grace in smiet in hantsjefol leaten fan in tomateplant yn in amer.
Ik hie wat sizze wollen oer tomaten as ûnmisber yngrediïnt foar in pizza, mar krekt op dat momint hearde ik in lûd út ’e fierte dat my bekend foarkaam sûnder dat ik it daliks thúsbringe koe. De fiif tomatedievers wisten net hoe gau’t se by de útgong fan de kas komme moasten.
Ik rûn har efternei, ik wie healwei it hôf doe’t ik yn ’e gaten krige wat it lûd dat ik net thús bringe koe feroarsake. In oranje betonauto lege syn giel-grize lading op in stik grûn njonken it hûs. Fjouwer mannen yn oranje overals en Johnny stiene derom hinne, dwaande om it beton te egalisearjen. In stik grûn fan rûchwei tsien by trije meter hiene se mei planken ôfset.
It die my sear oan ’e eagen, dat beton tusken de restaurearre serre en de bêden mei slaad en andyvje, mar neffens de projektregels wie ik ferplichte om elke mooglike ynterpretaasje fan it paradys te respektearjen. Dochs koe ik net neilitte om te freegjen hoe’t al dat beton it paradys tichterby brocht.
Johnny: ‘Moatst dat noch freegje? Nergens op dit hiele hiem kinst fatsoenlik in auto kwyt sûnder yn it paad te stean of yn it gers wei te sakjen.’
‘Mar wêrom sa grut?’ frege ik.
‘Wat tochtst?’ Tiffany glimke suver triomfantlik. ‘Wy wolle allegear in auto. Ast in paradys kreëarje wolst, moatst foarút tinke.’

Twa dagen letter gie ik moarns foar achten de doar al út foar in twadaagse gearkomst fan de stêf fan De Takomst. Ik wie der – om’t se my tasein hiene dat se serieus wurk meitsje soene fan it útbouwen fan it paradys – net gerêst op hoe’t ik filla Riviersicht de oare deis wer oantreffe soe.
Om healwei fiven de oare deis stapte ik nei in frijwat oerstallige konferinsje út ’e trein wei op ’e fyts, in kertier letter ried ik it hiem fan de filla op. Wat ik by it passearen fan de homeiepeallen seach, rekke my hurder as ik foar mooglik hâlden hie. In tredde part fan de grientetún wie ferdwûn ûnder in laach beton en yn twa stikken opdield mei in tennisnet. Patrick en Berber dûbelen tsjin Ralf en Grace. Ralf sloech krekt in bal yn it net doe’t ik ta stilstân kaam. Tiffany rûn op my ta. ‘Hoe fynst it?’ frege se.
Se fernaam dat ik sa hurd net wist wat ik sizze moast. ‘Wy ha der goed oer neitocht, sei se. It is net allinne in tennisbaan, wy kinne ek folleybalje en fuotbalje, race mei modelautootsjes en as wy in feestje hâlde, ha wy genôch parkearromte foar de gasten. Earst koest der allinne griente ferbouwe, dy kinne wy likegoed yn ’e winkel keapje.’

De wyks dêrnei kamen der alle dagen ien of twa auto’s by, de freeds stiene der seis auto’s op it nije parkearplak. Stik foar stik disels fan op syn minst fyftjin jier âld. Se hiene de auto’s betelle fan it jild dat se op Marktplaats foar de fytsen bard hiene.
De sneons dêrnei siet ik jûns om in oere as tsien te krantlêzen doe’t Berber my nei bûten rôp. Noch foardat ik in jas oanlûke koe, hearde ik in lûde knal en waard de keamer fan bûtenôf ferljochte.
‘Kom gau,’ rôp Berber my ta. ‘Hast noch neat mist.’
Op itselde stuit jage Johnny in fjoerpylk de loft yn, dy’t in ein fierder heech yn ’e loft útelkoar spatte yn hûnderten ljochtpuntsjes. Patrick stiek de folgjende oan, dêrnei wie Tiffany oan bar. Mei de holle yn ’e nekke stiene se alle seis sichtber genietsjend nei in útbarsting fan ljocht en kleur te sjen.
Tweintich minuten letter wie de lêste pylk de lucht yngien en praten wy, elk mei in fleske bier foar ús en de swevellucht yn ’e noas, noch wat nei.
‘Wy binne justerjûn, doe’tsto al op bêd leidest, eefkes goed de djipte yngien,’ begûn Berber. ‘Wat fine wy no echt belangryk yn it libben? En: wat fine wy no echt moai om te dwaan?’
Ralf naam it fan har oer. ‘Wy witte ek wol dat wy neat te kleien ha. Ferlike mei leeftydsgenoaten yn earme lannen ha wy it hartstikke goed, mar dêr giet it no net om. Dat wy ha ús gewoan ôffrege: wat hindert ús om it libben te lieden dat wy it leafst wolle? Patrick is gek fan fjoerwurk. Of net Patrick?’
‘It is it moaiste dat der is. It paradys is my foar in plak dêr’st altyd fjoerwurk ôfstekke meist.’
Grace: ‘In eigen tennnisbaan, noait wachtsje oant der in baan frij is, dat is foar my it ultime genot. It paradys.’
Johnny: ‘Ik wol bêst in eintsje ride foar in potsje tennis, mar dan moat der wol genôch parkearromte wêze. As ik earst in ein rinne moatte, hoecht it om my net.’
Berber: ‘Wy binne de twa dagen datsto fuort wiest aardich opsketten, of net? Fjoerwurk, tennisje, parkearromte en geregeld in pizza.’
Se pakte har fleske bier fan it taffeltsje foar har om te toasten. ‘Op it paradys.’

Nei fjouwer wike starte ik de elektromotor foar de weromreis. Goed hûndert meter fierderop seach ik, tusken de oerhingjende tûken fan de treurwilch troch, werom op it paradys. Of op wat, neffens de wurden fan Patrick, it paradys wol like hie. Ik siet as iennichste yn ’e sloep. De oaren wiene earder op ’e dei al ôfset. It nije parkearterrein lei der ferlitten by.

Toen wij de laatste bocht van de rivier uitvoeren en tussen de overhangende takken van een treurwilg door zicht kregen op de oude villa, was het Patrick die riep: ‘Dit lijkt het paradijs wel.’ Patrick was met Johnny, Ralf, Tiffany, Berber en Grace uitgekozen als deelnemer aan de Reis naar het Paradijs. Hij begreep, zo leek het, als eerste waar het ons in essentie om ging.
Reis naar het Paradijs was anders dan de meeste opvoedkundige uitstapjes van Stichting De Toekomst. Doorgaans staat bij jeugdprojecten het probleem centraal: deelnemers kommen uit een sociaal zwak milieu, zijn mishandeld, seksueel misbruikt, hebben een rugzakje met ADHD, PDD-NOS of een andere afkorting, en als het tegenzit zijn en hebben ze alles tegelijk. Doelstelling van de hulpvereniging is om deze kinderen zover te krijgen dat ze niet al te jong gewelddadig worden, aan de drugs raken of andere criminele paden inslaan.
Wat de deelnemers aan de Reis naar het Paradijs met elkaar gemeen hadden, was dat ze tot nog toe altijd uit handen van De Toekomst en andere hulpverleners waren gebleven. En dat ze allemaal negentien of twintig jaar oud waren. Het enige dat wij   als begeleiders vooraf wisten, was het geslacht – de helft jongens, de helft meisjes – maar ook daar waren wij, met het erkennen van een steeds grotere genderdiversiteit – niet zeker van. Of pa nu bouwvakker was of musicus, ma schoonmaakster of hoogleraar, wij hadden geen idee. In de praktijk een tamelijk overbodige geheimzinnigdoenerij, zolang duurt het meestal niet voordat de deelnemers aan dergelijke projecten een en ander prijsgeven over hun sociale achtergrond. Een gymnasiast met academisch opgeleide ouders uit zich doorgaans anders dan een vmbo-leerling uit een arbeidersgezin.
Reis naar het Paradijs was er niet om de deelnemers een uitweg te bieden uit hun problemen, maar om hun uitzicht te geven op een mooi, in het gunstigste geval ideaal, leven. In oude, armoediger tijden droomden mensen van een leven zonder materiële zorgen en zonder werkdagen van twaalf uren; wat blijft er in rijkere, paradijselijke tijden voor mensen over om van te dromen? Dat was het idee.

Villa Rivierzicht is aan het einde van de negentiende eeuw gebouwd als buiten voor een familie die rijk was geworden met de handel in koloniaal goud. Sinds de jaren zestig werd het gebruikt om uit huis geplaatste kinderen onderdak te bieden, drie jaar geleden is het gerestaureerd en heeft het weer de allure gekregen van een rijkeluiswoning. Het erf wordt voor een groot deel in beslag genomen door een moestuin – prei, bloemkool, andijvie, aardbeien, er is geen nee te koop – en een boomgaard met appel-, peren-, pruimen- en kersenbomen. Ook is er een kas met komkommers, paprika’s, tomaten en druiven. Ooit moet het erf de bewoners van Rivierzicht hebben voorzien van nagenoeg al het eten en drinken dat ze nodig hadden.

Ralf stapte als eerste aan wal. Hij maakte het voorste touw vast aan een appelboom, bij het overeind komen stootte hij zijn hoofd tegen een laaghangende appel. Hij trok de appel van de tak, nam een hap en smeet hem meteen zo ver hij kon het water in.
‘Je mag hem wel opeten. Het is geen verboden vrucht.’
‘Dat ding is hartstikke zuur.’
Al gauw zou duidelijk worden dat Ralf niet de enige was bij wie het woord ‘paradijs’ andere associaties opriep dan bij mij, hun begeleider.

Tijdens het theedrinken verdeelden we de taken. Johnny en Tiffany zouden in de tuin op zoek gaan naar aardappelen en groente, Patrick en Grace zouden daar een maaltijd van koken, Berber en Ralf zouden na afloop koffiezetten en de afwas doen.
Het was Patrick, dezelfde die villa Rivierzicht het paradijs genoemd had, die het eerste stukje van het door De Toekomst geboetseerde ideaalbeeld hakte. In afwachting van de aardappelen en de groente van Johnny en Tiffany bladerde hij een paar minuten in een krant die op de grote tafel in de woonkamer lag, maakte met Grace een rondje door de boomgaard en ging naast mij zitten op de tuinbank voor de serre. ‘Wanneer krijg ik mijn mobiel terug? Ik verveel me dood.’
Geduldig legde ik hem uit dat ze het vier weken lang zonder mobieltje moesten stellen en dat hij daar zelf mee had ingestemd. ‘Oh ja, dat is ook zo.’
Hij kwam overeind, liep een paar meter naar voren en draaide zich om. Met zijn armen hoog en wijd gespreid, als riep hij alle goden in de hemel aan, sprak hij plechtig: ‘Hier begint het paradijs.’ Daarmee liet hij zijn armen zakken. Bijna zakelijk voegde hij eraan toe: ‘En we moeten het zelf afmaken.’
Patrick liet zich op de leuning van de tuinbank zakken en zei: ‘Als ik het goed begrepen heb, is het aan ons om te ontdekken wat er nog aan deze rijkeluisplek ontbreekt om er een paradijs van te maken. En daarin zijn wij geheel eigen baas.
Ik knikte. ‘Dat is waar het in dit experiment om gaat: zien hoe mooi de wereld wordt wanneer jonge mensen die naar eigen inzicht inrichten.’
‘Als wij het eens zijn over wat we willen veranderen, hoeven we dat eerst niet met jou te overleggen.’
‘Dat is de kern van het hele project. Jullie hebben vier weken de tijd om van dit paradijselijke plekje echt een paradijs te maken.’
‘Ik heb een geweldig idee,’ zei Patrick. ‘Ik roep de anderen bij elkaar om democratisch tot een besluit te komen. Maak je maar geen zorgen, het wordt hier erg mooi.’

Hij liep naar de groentetuin voor overleg, ik ging het huis in om via de vaste telefoon – ik had mijn mobieltje ook ingeleverd – verslag uit te brengen aan collega Afke van De Toekomst. Twee uur later hoorde ik een auto het erf oprijden. Dat was het laatste wat ik verwacht had, want de vervoermiddelen waar wij ons vier weken lang mee zouden behelpen waren zeven fietsen en de elektrische sloep waarmee we waren gekomen.
Door het raam van de woonkamer zag ik hoe de zes deelnemers uit een oude BMW kwamen gerold. Patrick was, nadat hij eerst nog een pluim donkergrijze rook door de uitlaat had gejaagd, de laatste. Toen hij mij voor het raam zag staan, riep hij: ‘Hoe vind je ’m? Vijf barkies, geen geld toch?’
Wat kon ik doen? Ik kon wel een verhaal afsteken over mijn eigen voorstelling van het paradijs en dat oude, vervuilende dieselauto’s daarin geen plaats hadden, maar dat was nu net de bedoeling van dit experiment. Het paradijs van de deelnemers was het uitgangspunt en dat mocht ik niet beïnvloeden.
‘Oh ja,’ hield Tiffany twee plasticzakken omhoog. ‘We hebben pizza’s meegenomen. Die groente in de tuin zag er waanzinnig fris uit, maar toen ik een krop sla uit de grond trok, zag ik meteen een dikke slak. Ik zei tegen Johnny: “We halen pizza’s.” We hebben voor jou een Campagnola Speciaal meegenomen. Of ben je geen vegetariër?’

Na een onrustige nacht, met een hoop verkeer tussen de heren- en damesslaapkamers, gingen vijf van de zes deelnemers naar de tuin om onder leiding van een gepensioneerde tuinier te leren hoe mooi en bevredigend het kan zijn om je eigen eten te verbouwen. Alleen Johnny was met de BMW naar het dorp, een paar kilometer verderop. Hij zou, in opdracht van de anderen, het een en ander regelen om de villa nog paradijselijker te maken dan die al was. Tuinier Jabik legde ons het nut uit van het dieven van tomaten, deed voor hoe dat moest en zette ons aan het werk. Berber lachte me toe en zei dat ze nooit had gedacht dat ze zulk dom werk nog eens leuk zou gaan vinden. ‘Niks mooiers dan je eigen eten verbouwen.’
‘Jammer dat je geen pizza’s kunt verbouwen,’ zei Grace en mikte een handvol loten van een tomatenplant in een emmer.
Ik had iets willen zeggen over tomaten als onmisbaar ingrediënt voor een pizza, maar net op dat moment hoorde ik een geluid uit de verte dat mij heel bekend voorkwam, zonder dat ik het zo een-twee-drie thuis kon brengen. De vijf tomatendievers wisten niet hoe gauw ze bij de uitgang van de kas moesten komen.
Ik liep hen achterna, ik was halverwege de boomgaard toen ik in de gaten kreeg wat het geluid dat ik niet kon thuisbrengen veroorzaakte. Een oranje betonauto leegde zijn geel-grijze lading op een stuk grond naast het huis. Vier mannen in oranje overalls en Johnny stonden eromheen, druk bezig het beton te egaliseren. Het stuk grond van grofweg tien bij drie meter hadden ze met planken afgezet.
Het deed pijn aan mijn ogen, dat beton tussen de gerestaureerde serre en de bedden met sla en andijvie, maar volgens de projectregels was ik verplicht om iedere mogelijke interpretatie van het paradijs te respecteren. Toch kon ik het niet nalaten om te vragen hoe al dat beton het paradijs dichterbij bracht.
Johnny: ‘Moet je dat nog vragen? Je kunt op dit hele erf nergens met goed fatsoen een auto kwijt zonder dat hij in de weg staat of wegzakt in het gras.’
‘Maar waarom zo groot?’ vroeg ik.
‘Wat denk je?’ Tiffany glimlachte bijna triomfantelijk. ‘Wij willen allemaal een auto. Als je een paradijs wilt creëren, moet je vooruitdenken.’

Twee dagen later ging ik ’s ochtends al voor achten de deur uit voor een tweedaagse vergadering van de staf van De Toekomst. Ik was er – omdat ze mij beloofd hadden serieus werk te zullen maken van het uitbouwen van het paradijs – niet gerust op hoe ik villa Rivierzicht bij terugkomst zou aantreffen.
Om halfvijf de volgende dag stapte ik na een tamelijk overbodige conferentie uit de trein op de fiets, een kwartier later trapte ik het erf van de villa op. Wat ik zag toen ik tussen de grote palen door de oprit op fietste, raakte mij harder dan ik voor mogelijk had gehouden. Een derde deel van de groentetuin was verdwenen onder een laag beton en in twee stukken opgedeeld met een tennisnet. Patrick en Berber dubbelden tegen Ralf en Grace. Ralf sloeg net een bal in het net toen ik tot stilstand kwam. Tiffany liep mij tegemoet. ‘Hoe vind je het?’ vroeg ze.
Ze merkte dat ik zo gauw niet wist wat ik moest zeggen. ‘Wij hebben er goed over nagedacht,’ zei ze. Het is niet alleen een tennisbaan, we kunnen ook volleyballen en voetballen, racen met modelautootjes en als we een feestje houden, hebben we genoeg parkeerruimte voor de gasten. Eerst kon je hier alleen groente verbouwen, dat kun je net zo goed in de winkel kopen.

De week daarna kwamen er elke dag één of twee auto’s bij, op vrijdag stonden er zes auto’s op de nieuwe parkeerplaats. Stuk voor stuk diesels van op zijn minst vijftien jaar oud. Ze hadden de auto’s betaald van het geld dat ze op Marktplaats gekregen hadden voor de fietsen.
De zaterdag daarna zat ik ’s avonds om een uur of tien de krant te lezen toen Berber mij naar buiten riep. Nog voordat ik een jas had kunnen aantrekken, hoorde ik een luide knal en werd de kamer van buitenaf verlicht.
‘Kom gauw,’ riep Berber naar mij. ‘Je hebt nog niks gemist.’
Op datzelfde moment joeg Johnny een vuurpijl de lucht in, die een eind verder hoog in de lucht uiteenspatte in honderden lichtpuntjes. Patrick stak de volgende aan, daarna was Tiffany aan de beurt. Met het hoofd in de nek stonden ze alle zes zichtbaar genietend te kijken naar een uitbarsting van licht en kleur.
Twintig minuten later was de laatste pijl de lucht ingegaan en praatten wij, ieder met een flesje bier voor ons en de zwavellucht in de neus, nog wat na.
‘Wij zijn gisteravond, toen jij al naar bed was, even flink de diepte ingegaan,’ begon Berber. ‘Wat vinden wij nou echt belangrijk in het leven? En: wat vinden wij nou echt leuk om te doen?’
Ralf nam het van haar over. ‘Wij weten ook wel dat we niets te klagen hebben. Vergeleken met leeftijdsgenoten in arme landen hebben wij het hartstikke goed, maar daar gaat het nu niet om. Daarom hebben wij ons gewoon afgevraagd: wat houdt ons tegen om het leven te leiden zoals wij dat het liefst willen? Patrick is dol op vuurwerk. Of niet, Patrick?’
‘Dat is het mooiste wat er is. Het paradijs is voor mij een plek waar je altijd vuurwerk mag afsteken.’
Grace: ‘Een eigen tennisbaan, nooit wachten tot er een baan vrij is, dat is voor mij het ultieme genot. Het paradijs.’
Johnny: ‘Ik wil best een stukje rijden voor een potje tennis, maar dan moet er wel genoeg parkeerruimte zijn. Als ik eerst een eind moet lopen, hoeft het voor mij niet.’
Berber: ‘Wij zijn in die twee dagen dat jij weg was aardig opgeschoten, toch? Vuurwerk, tennissen, parkeerruimte en een pizza op z’n tijd.’
Ze pakte haar flesje bier van het tafeltje voor haar om te toasten. ‘Op het paradijs.’

Na vier weken startte ik de elektromotor voor de terugreis. Zo’n honderd meter verderop keek ik, tussen de overhangende takken van de treurwilg door, terug op het paradijs. Of op wat, volgens Patrick, het paradijs geleken had. Ik zat als enige in de sloep. De anderen waren eerder die dag al vertrokken. Het nieuwe parkeerterrein lag er verlaten bij.

Doe’t se opstiigden, kûndige de piloat troch de lûdsprekker oan dat it waar op har bestimming, it eilân San Andrés, poerbêst wie mei sinne en in skjinne loft. Maria tocht dat se by de ôfdaling troch it rút hinne in paradys sjen soe fan wite strannen en in turkooisen see dy’t te sjen wienen op de ôfbyldings op Google.
Dochs wie by it lanjen alles griis. De loft, de see, de strannen. Sels de gebouwen en de fegetaasje wienen mat en sûnder glâns. Jose Miguel, dy’t ûnder de flecht oan it lêzen wie op syn iPad, die de holle omheech en seach troch it rútsje.
‘It reint.’
‘It is mar wat motrein,’ sei Maria.
It grutste part fan de reizgers kaam al ûngeduldich oerein, noch foar’t de fleanmasine stil stie. Maria en Jose Miguel stienen yn de rige en moasten in skoft wachtsje. Yn plak fan in tunnel om fan de fleanmasine nei de terminal te kommen, stie der in âlderwetske trep. Sa gau as se út de fleanmasine stapten, fielden se de sâlte en waarme lucht yn har gesicht slaan. Op it oanjûne paad op it platfoarm letter it pripjen fan de motrein.
De rige by kontrôlepost fan de dûane wie sa rommelich dat it wol in kloft minsken by in konsert like. It duorre in ivichheid. Se waarden opwachte troch in grutte frou mei foarse bewegings, dy’t har identiteitsbewizen en toeristekaarten kontrolearre en frege hoe lang as se bliuwe soenen en wêr’t se tahâlde soenen. Se sette der in stimpel op en sûnder fierder wat te sizzen, joech se har de papieren werom. Fan dêrút kamen se yn in smelle romte mei smoarge muorren en twa ratteljende bannen. Har rêchpûden fan itselde model, harres pears en sines oranje, draaiden al yn ’e rûnte. Se krigen se beet en gienen doe yn in oare lange rige stean dy’t einige by de bagaazjeskanner fan de plysje. Dy gie noch stadiger as de foarige.
It wie der grôtfol. Bern draafden, froulju wapperen harsels ta mei de toeristekaarten, manlju switten, jongfolk makke selfies. Der wie gjin airco en de waarmte wie plakkerich. Weagen mei de roken fan bakte hin, seewier en sketen kamen oansetten. By Jose Miguel brutsen by de fleet op ’e lippe trochsichtige drippen swit út as blierren. Maria sei neat tsjin him, net dat er him skjinmeitsje moatst, neat oer hoe waarm, ik bin wanhopich, lokkich hawwe wy tiid genoch foar de ferbining mei Providencia, wannear sil dit oer wêze. Se wappere harsels allinne mar ta mei de toeristekaarten.
Uteinlik kamen se by de bagaazjeskanner. Se hoegden de rêchpûden net iepen te meitsjen. Se gienen troch in gong dy’t einige yn in berch taksisjauffeurs en manlju dy’t har toeristyske tsjinsten oanbeanen. Famke, wêr kin ik jim hinne bringe? Binne jim al teplak? Myn broer, krij dit kaartsje mar, it is sûnder ferplichtings. Maria en Jose Miguel gienen fierder en rûnen doe troch de lofthaven nei de baaljes fan de loftfeartmaatskippijen.
Se gienen yn in nije rige stean, joegen har rêchpûden oer, krigen de ynstapbewizen foar de flecht nei Providencia en sochten doe de wachthal op de twadde ferdjipping. Wer in rige. Wer in bagaazjeskanner. Wer troch de dûane. Jose Miguel syn earmsholten wienen dweiltrochwiet en Maria hie it gefoel as hie se in maraton draafd. Se gienen fierder troch Duty Free en troch de earste wachthallen fol mei minsken, koffers en kabaal. Lokkich wienen der yn har wachthal mar in pear reizgers en de airco draaide op folle toeren, wat in ferroming wie. Se sieten op de earste rige mei stuollen, tsjinoer in grut rút dat útseach op de oare wachthallen. De ruten nei bûten ta sieten oan wjerskanten.
‘As se roomservice hawwe, dan soenen wy wol op de keamer ite kinne,’ sei Maria. ‘Der is in balkon mei útsicht op see.’
‘Asto dat graach wolst.’
‘As se gjin roomservice hawwe, dan geane wy nei it restaurant ta. Dat is hielendal iepen en leit oan see.’
‘Soe it sa wêze kinne dat it waar yn Providencia better is?’
De motrein wie der net mei opholden. Ut de ruten oan de sydkant koest de wiete fleanmasines op it platfoarm sjen, it skaad op ljochtskyndei en de tsjustere wolk dy’t it hiele útsicht bepaalde. De motrein wie miskien wol fûler wurden.
‘Ik bin der wis fan dat it dêr godlik is,’ sei Maria
Jose Miguel joech gjin antwurd. Hy krige syn iPad en sette útein mei lêzen. Maria beseach de minsken yn de oare wachthallen troch it grutte rút hinne. Toeristen ferbaarnd troch de sinne mei dreadlocks en t-shirts oan mei it eilân San Andrés, Colombia, motiven fan palmbeammen en de kleuren fan de flagge fan de Rastafari’s derop. Se smeke it neat, it universum en de tipelsinnige baas fan de ferskynsels yn ’e atmosfear dat it ophâlde mocht mei reinen, dat de loft yn Providencia helder wêze soe en dat se de supermoanne opkommen sjen koenen boppe de see, as wie it makke fan fantastyske en enoarme leagens, in montaazje, in klearebare aansicht en striemin fan smaak. It kaam net by har op om in foto te meitsjen. Allinne om it spektakel te besjen en besinke te litten, sa’t it ûnthâld it bewarje koe yn har holle.
Se krige har mobyl en socht om de waarfoarsizzings. Se wie begûn om se te besjen fan it momint ôf dat se te witten kaam fan de supermoanne. Se gie troch om se te besjen wylst se de reis organisearre en se beseach se alle kearen as Jose Miguel sei dat it net sa’n goed plan wie, dat it yn novimber alle dagen reinde en dat se better yn Bogota bleaunen. Maria tocht dat de rein yn novimber allinne mar in útflecht wie dy’t him wol goed útkaam, want hy woe altiten yn Bogota bliuwe. De foarsizzing wie altiten itselde: rein.
Maria hie fjirtjin berjochten op Whatsapp, allegear op de chat fan har âlde stúdzjegenoaten. Ien hie der in meme opset en doe kaam der in wetterfal oan reaksjes, stickers, emoji, LOL, mear memes. Maria skreau wat in geweldige meme LOL. Se fertelde mem dat se al op San Andrés wienen. Se gie op Facebook, joech in pear likes, makke in pear opmerkings, felisitearre ien dy’t jierdei wie en folge in foarstelde link nei in artikel oer in isolearre stam yn it Amazonegebiet.
De isolearre stam, sa lies se, waard ûntdutsen doe’t in helikopter ûnderweis nei in post yn de jungle út ’e koers rekke troch in stoarm. Der wienen foto’s út de loft wei makke. De ynhiemske stam yn muldoek, sûnder hier, de holle foar in part skeard of parten mei hiel swart hier en gesichten en liven read of mei donkere motiven opskildere. Ien dy’t it âldst like, hie in sierlike en kleurige toai op ’e holle. Bern, froulju, manlju. Guon mei in bôge rjochten har pylken nei de ynkringers boppe har yn ’e loft. Oaren makken sinjalen mei de hannen. Wer oaren seagen allinne mar, in pear fan har ferskûle ûnder de blêden. Op alle gesichten stie ferbazing of miskien wie it in kombinaasje fan eangst en nijsgjirrichheid. Maria tocht dat se deadseangst yn in bern sjen koe dy’t de lange stam fan in palmbeam beet hie. Se hie it bern graach treaste wollen, in kalmearjend gebear meitsje, it witte litte dat de minsken dy’t har fûn hienen net ferkeard wienen, dat se lykas har ferbaasd wienen, dat se bliid wienen om har sûn en sterk te sjen en har ferwar yn de jungle mei har wize fan libjen, dat se allinne mar in pear foto’s meitsje soenen, dy’t as in oantinken wienen, mar dan bûten de holle, dat dan eltsenien har sjen koe en dat se har meikoarten gewurde litte soenen.
Oan de rjochterkant wie in rubryk mei as titel ‘meast populêr’ mei links nei oare artikels. Se klikte ien oan mei in foto fan omfallen beammen. It gie oer de ûntbosking fan it reinwâld en de epidemyen dy’t net te ferklearjen wienen, hyltiten faker foarkamen, de ynhiemske bisten útputten en ier of let oer de wrâld har ferspriede soenen ûnder de minsken. Se siet yn ’e pine, in soart fan druk op it boarst, in dizenige eangst foar de takomst fan it deabenaude bern fan de Amazonestam en fan de minskheid. Se draaide har nei Jose Miguel ta. Hy wie konsintrearre oan it lêzen en hie net yn ’e rekken dat se nei him seach.
Wylst er lies, biet er him op ’e lippe. Hy hie him moarns skeard en it burd dat Maria sa moai fûn, wie al oan it groeien. Se tocht dat fannacht alles goed komme soe, dat yn Providencia, by de see en de supermoanne, oerweldige troch dat spektakel, se inoars hân beetkrije soenen, earst allinne mar by de fingerseinen en úteinlik har fingers ferfrissele as weefsel.
Se seach op de klok. Har fleanmasine hie 25 minuten lyn fuortgean moatten.
‘Jose, sjoch ris op de klok. Soe it kinne dat ús fleanmasine al fuort is en wy dat net yn ’e rekken hienen?’
Jose seach omheech fan syn iPad en seach om him hinne.
Maria kaam oerein. Se rûn nei in reizger ta op de rige neist har, in frou dy’t in eilanner like mei in bern op ’e earm en in tas mei ruften op de stoel neist har.
‘Is de fleanmasine nei Providencia al fuort?’
‘Nee.’
‘Dit is dochs de wachthal om fuort te gean?’
‘Ja.’
‘Binne der gjin minsken fan de loftfeartmaatskippij?’
‘Dy binne noch net oankaam.’
‘It is al let.’
‘Ja.’
‘Hoe sil it no fierder?’
Mei in gebear sei de frou dat se dat net wist. Maria gie werom nei Jose.
‘Wy komme net op ’e tiid oan.’
‘Wat sei dy frou?’
‘Se wist fan neat.’
Yn de oare wachthallen wienen likemin meiwurkers fan de loftfeartmaatskippijen. Twa rigen achter har lake in meagere man op leeftiid mei dreadlocks oant op de mul ta wylst er op syn tillefoan seach.
‘Menear, nim it my net kwea ôf,’ frege Jose Miguel him. ‘Witte jo wêrom’t wy noch net fuort binne?’
De man seach omheech fan syn tillefoan, skodholle en die syn eigen ding wer. ‘De flecht duorret kwalik in heal oere,’ sei Jose Miguel. ‘Dus helje wy it miskien wol.’
‘Fiifentritich minuten,’ ferbettere Maria him. ‘En se hawwe sels ús noch net oproppen om oan board te gean.’
‘Ik wit net wat ik tsjin dy sizze moat.’
‘Kom op, sis it mar.’
‘Wat moat ik dan sizze?’
‘Dat it gjin goed plan wie, datsto my warskôge hast.’
‘Ah Maria, wat haw ik dan ynsinuearre?’
‘Do bist oan it tinken, dat is dúdlik. Do bist lilk op my, do hast neat oars dien de hele reis as my ûntrinne.’
‘Ik moat it wurk fan myn studinten trochnimme. Moarn is it ynleverjen fan de sifers.’
‘Jose, sis it mar.’
Se stie oerein en hy siet. Hy rjochte him ta har:
‘Ik sei dy dat it net in goed plan wie, dat ik net fan reizgjen hâld, dat ik in protte wurk hie en dat ik leaver yn Bogota bleau …’
Maria kearde har ôf en skode ûngeduldich mei de foet.
‘Do wolst altiten leaver yn Bogota bliuwe,’ sei se sêft.
‘Wat is dêr mis mei dan?’
Maria rûn frustearre fuort, mar kearde har doe om en gie werom.
‘En moatst it no ferpeste foar dy en foar my? Kinst gewoan net besykje om te genietsjen?’
Jose Miguel seach mei de iPad yn ’e hân net nei Maria, mar nei it grutte rút.
‘Wat dan genietsje? Fan dat fantastyske útsicht? Fan dy plestik stuollen? Fan de airco?’ In frou hoaste. ‘Fan de firussen fan minsken?’
Maria seach lilk op him del:
‘It plan om tegearre de supermoanne by de see te sjen.’
‘Dat koenen wy yn Bogota ek sjen.’
‘Mei dy berûne loften dêr?’
Jose Miguel lei de iPad op de stoel neist him del, die de earms oerinoar en stoareage har oan. Hy sei neat, mar it wie dúdlik wat er tocht. Se ferdigene harsels:
‘Hoe koe ik witte dat it hjir itselde wêze soe?’
‘It is novimber.’
‘Yn novimber binne der dagen mei sinne.’
‘It is de moanne …’
Se ûnderbruts him:
‘Dat wit ik wol, dat hasto my wol tûzen kear ferteld, de moanne mei de measte rein yn it jier.’
‘En hoe dan ek hasto de tickets kocht en it hotel betelle. Sûnder dat myn miening dy wat skele koe. Al dat jild …’
Se woe net fierder gean mei rúzje meitsje, harkje nei wat komme soe, it gesanger oer al dat jild yn it jiskefet fuortsmiten, al dat jild dat se sparje moatten hienen foar it appartemint, in appartemint dat se nea, hoefolle at se ek sparren, keapje koenen. Se rûn nei de ruten mei útsicht op it platfoarm. It hie gjin sin. Nea soenen se it iens wêze, kalm en lokkich, net mei de supermoanne en likemin sûnder de supermoanne, net yn Bogota en likemin yn in paradys mei strannen fan wyt sân en in turkooisen see, net op in oar plak yn it universum, nea. Se moast it akseptearje. Se snapten inoar net, se wienen te ferskillend.
Op it platfoarm wie it sa tsjuster dat de ljochten oan wienen. It wie fiif oere middeis en it like wol nacht. Ynienen seach se de rein yn de kegels fan de ljochten. Krêftich en gewelddiedich, oanboazjend troch de sniestoarm. In stoarm. Wis, hy balte as in wyld bist. Asto it yn de wachthal net heardest, dan kaam dat allinne mar omdat it gebou sterk wie en it grutte rút dat fan tsjok glês wie, kaam út op in gong en dy kaam wer út op in oar rút fan tsjok glês. In stoarm sa’t se dy net hân hienen yn Bogota of alteast, sy koe it har net yn it sin bringe fan de lêste tiden. Se treaste harsels mei it idee dat se dêr likemin de supermoanne sjen kinnen hienen.
In stim begroete har lûd. Maria draaide har rjochting de stim. It wie in meiwurkster fan de loftfeartmaatskippij. Fanwege it minne waar, sei se, wie it fleanfjild ticht en de flecht annulearre.
‘Oant wannear?’ frege in man mei in bril op en in bouhelm yn ’e hân.
‘Oant moarn.’
‘Wêrom net wachtsje oant de rein ophâldt?’ frege de frou dy’t hoaste.
‘Dat kin net mefrou. Yn Providencia hat de lâningsbaan gjin ljochten en fleanmasines kinne net oan ’e grûn komme yn it tsjuster.’
Maria dy’t noch by it rút stie, gie werom nei it grutte rút. Bûten wie de fuery fan de stoarm. Yn de wachthal de protesten en it gekrimmenear fan de reizgers, dat hyltiten minder waard oant se it úteinlik opjoegen. Mei de eagen op it rút rjochte beseach Maria hoe’t de reizgers de wachthal útgienen, stadich en sleau. As kij, tocht se. Jose Miguel kaam neist har stean.
‘Sille wy gean?’
‘Ik moat it hotel belje om te sizzen dat wy net komme.’
‘Se witte al wol dat it fleanfjild ticht is.’
‘Wy moatte hjir in hotel hawwe.’
Hy besocht om har te treasten:
‘Ynienen oer in skoftsje skjinnet de loft ôf en kinne wy hjirwei it strân sjen.’
‘Ja,’ sei se sûnder oertsjûging.
In stoarm gisele oer de wrâld hinne en al rillegau soe it nacht wurde. Maria gie by it rút wei en sûnder nei Jose Miguel te sjen en sûnder dat it har wat skele koe oft er achter har oan kaam, sleat se oan by de lêste reizgers dy’t de hal útgienen.

Bij het opstijgen klonk de stem van de piloot die zei dat de weersomstandigheden op het eiland San Andrés, de bestemming van hun vlucht, optimaal waren: zonneschijn en een onbewolkte hemel. María dacht dat ze vast, als het vliegtuig ging landen, de witte stranden en de turquoise zee te zien zouden krijgen die de foto’s op Google hadden beloofd.
Maar toen het toestel landde was alles grijs – de lucht, de zee, de stranden. Zelfs de gebouwen en de natuur zagen er grauw en dof uit. José Miguel, die de hele vlucht op zijn iPad had zitten lezen, sloeg zijn ogen op en keek door het raampje.
‘Het regent.’
‘Het motregent een beetje,’ zei María.
Al voor het toestel tot stilstand kwam waren de meeste passagiers ongeduldig opgestaan. María en José moesten een hele tijd in de rij wachten. In plaats van een slurf die naar de terminal leidde, stond er een ouderwets trapje bij de uitgang. Buiten, toen ze hun weg vervolgden langs een gemarkeerd pad, sloeg de hete, zilte lucht hen in het gezicht en prikte de motregen als naalden in hun huid.
Voor de paspoortcontrole was het zo’n chaos dat de rij voor het loket meer een meute op een concert leek. Het duurde eindeloos. Een potige, bruusk gebarende vrouw controleerde de papieren en vroeg hoe lang ze van plan waren te blijven en waar. Ze zette een stempel en gaf de papieren, de paspoorten of andere legitimatiebewijzen en de ‘toeristenkaart’, het bewijs dat de toeristenbelasting was betaald, zonder nog een woord te zeggen terug. Vandaar ging het naar een smal vertrek met groezelige muren en twee ratelende bagagebanden. Hun rugzakken, allebei van hetzelfde model, de hare paars en de zijne oranje, draaiden al rondjes. Ze hesen ze op en sloten zich aan bij een volgende lange rij, die eindigde bij een scanner van de politie. Die schoot nog minder op dan de vorige.
De ruimte was overvol. Kinderen renden rond, vrouwen zaten zich koelte toe te wuiven met hun toeristenkaarten, de mannen zweetten, de jongeren namen selfies. Er was geen airconditioning en de hitte was drukkend. Geuren van gebakken kip, zeewier en scheten kwamen aanwaaien. Bij José Miguel parelden de zweetdruppels, doorzichtig als ampullen, op zijn bovenlip. María zei niets, niet dat hij ze op moest deppen, niet ‘wat is het heet, ik heb het niet meer, gelukkig dat we tijd genoeg hebben voor de aansluitende vlucht naar Providencia als dit hier achter de rug is’. Ze waaide zich alleen maar koelte toe met de toeristenkaarten.
Eindelijk kwamen ze bij de scanner. Ze hoefden hun rugzakken niet open te ritsen. Aan het eind van een gang kwamen ze bij een groep taxichauffeurs en toeristengidsen die hun diensten aanboden. ‘Waar moet u naartoe, mevrouw?’ ‘Hebt u al logies?’ ‘Hallo, vriend, hier is mijn kaartje, maar voel je tot niets verplicht.’ María en José Miguel weerden ze af en gingen verder naar de incheckbalie.
Daar gingen ze weer in de rij staan, droegen hun rugzakken over, namen hun instapbewijzen voor de vlucht naar Providencia in ontvangst en gingen naar boven op zoek naar de gate. Weer een rij. Weer een scanner. Weer een paspoortcontrole. José Miguel had zweetplekken onder zijn armen en María had het gevoel of ze een marathon had gelopen. Ze liepen de duty-free zone door en passeerden de eerste gates waar gekrioel was van mensen en koffers. Gelukkig waren er bij hun gate maar een paar passagiers en stond de airconditioning tot hun opluchting volop aan. Ze gingen op de eerste rij stoelen zitten, recht tegenover een glazen deur die toegang gaf tot een volgende ruimte. Aan weerszijden ramen die uitzicht boden op de buitenlucht.
‘Als ze roomservice hebben kunnen we op de kamer eten,’ zei María. ‘Er is een balkon met uitzicht op zee.’
‘Wat je wilt.’
‘Als ze geen roomservice hebben gaan we naar het restaurant. Het is helemaal open, met uitzicht op zee.’
‘Denk je dan dat het op Providencia beter weer is?’
Het motregende nog steeds. Door de zijramen zagen ze natgeregende vliegtuigen onder de donkerbewolkte hemel staan, die zich uitstrekte tot aan de horizon. De motregen was misschien nog wel dichter geworden.
‘Het is daar vast prachtig weer,’ zei María.
José Miguel antwoordde niet. Hij haalde zijn iPad tevoorschijn en ging zitten lezen. María keek door het glas naar de mensen in de andere ruimtes. Bruinverbrande toeristen met dreadlocks die T-shirts droegen van San Andrés, met afbeeldingen van palmen en in de kleuren van de rastafarivlag. Ze smeekte het niets, het universum, de grillige weergoden, dat het op zou houden met regenen, dat het op Providencia onbewolkt zou zijn, zodat ze de supermaan boven de zee konden zien opkomen, als een buitenaards fenomeen, helder schijnend en uniek, als een montage, als een kitscherige ansichtkaart. Ze was niet van plan er ook maar één foto van te maken. Ze wilde alleen maar getuige zijn van het spektakel, het in zich opnemen, om nooit meer te vergeten.
Ze pakte haar mobiel om naar het weerbericht te kijken. Dat deed ze al de hele tijd sinds ze had gehoord van de supermaan. Dat had ze voortdurend gedaan tijdens de voorbereidingen voor de reis. En dat deed ze elke keer als José Miguel zei dat het geen goed idee was, dat het in november altijd regende, dat ze beter in Bogotá konden blijven. María dacht dat dat van die regen in november maar een smoesje van hem was, want hij wilde altijd in Bogotá blijven. Het weerbericht was niet veranderd: regen.
María had twaalf appjes, allemaal in de vriendengroep van de universiteit. Iemand had een meme geplaatst en daar kwam een golf van reacties op: stickers, emoji’s, gifjes, hahaha’s en nog meer memen. ‘Grappige meme,’ schreef María, ‘hahaha’. Tegen haar moeder zei ze dat ze al op San Andrés waren. Ze schakelde over naar Facebook, gaf een paar likes, schreef hier en daar een commentaar, feliciteerde iemand die jarig was en klikte op een link naar een artikel over een onbekende stam in het Amazonewoud.
Die onbekende stam werd ontdekt toen een helikopter op weg naar een landingsplaats in het oerwoud vanwege een storm van koers moest veranderen. Er stonden luchtfoto’s bij. Baardeloze indianen met lendendoeken en gedeeltelijk geschoren hoofden met gitzwart haar, hun gezichten en lichamen rood of in donkere motieven geverfd, en een van hen, de oudste zo te zien, met een mooie, gekleurde hoofdtooi. Kinderen, vrouwen, mannen. Een paar van hen, gewapend met pijl en boog, richtten hun pijlen op de indringers vanuit de lucht. Anderen zwaaiden naar ze. Weer anderen keken alleen maar omhoog, sommigen verborgen onder het gebladerte. Iedereen keek verbaasd, of met een mengsel van angst en verbazing. María meende angst te zien op het gezicht van een jongetje dat zich vastklampte aan de hoge stam van een palmboom. Ze had hem graag gerust willen stellen, een kalmerend gebaar maken, hem laten weten dat degenen die hen hadden ontdekt niks kwaads in de zin hadden, dat zij ook verbaasd waren, net als zij, dat ze blij waren te zien dat ze er gezond en wel uitzagen, dat ze hun manier van leven in het oerwoud door dik en dun in stand hadden weten te houden, dat ze alleen maar foto’s van ze gingen nemen, die als herinneringen waren, maar dan buiten je hoofd, zodat iedereen ze kon zien, en dat ze hen gauw weer met rust zouden laten.
In de rechterkolom was er een sectie onder de kop ‘Meest populair’, met links naar andere artikelen. Ze klikte op een ervan met een foto van omgevallen bomen. Het ging over de ontbossing van de oerwouden en de onverklaarbare epidemieën die steeds frequenter werden onder de inheemse diersoorten en die vroeg of laat ook de mensen zouden treffen. Ze voelde zich beklemd, een soort druk op haar borst, een onbestemde angst voor de toekomst van dat verschrikte jongetje in het Amazonewoud en van de hele mensheid. Ze keek naar José Miguel. Die was verdiept in zijn lectuur en merkte niet dat ze naar hem keek.
Hij beet op zijn lip als hij las. Die ochtend had hij zich geschoren en zijn baard, die María hem zo leuk vond staan, begon alweer te stoppelen. Vanavond, op Providencia, zou alles weer goed zijn, dacht ze, met de zee, de supermaan, en onder de indruk van dat geweldige spektakel zouden ze elkaars hand vasthouden, eerst aarzelend, alleen hun vingertoppen die over elkaar streken, maar uiteindelijk met de vingers hecht in elkaar gestrengeld, als één weefsel.
Ze keek op haar horloge. Het vliegtuig had vijfentwintig minuten geleden al moeten vertrekken.
‘José, kijk eens hoe laat het is. Is het vliegtuig misschien al vertrokken zonder dat we er erg in hadden?’
José Miguel sloeg zijn ogen op van zijn iPad en keek om zich heen. ‘Is er niemand van de luchtvaartmaatschappij?’ vroeg hij.
María stond op en liep naar een passagier op de volgende rij stoelen, een vrouw die zo te zien van de eilanden was, met een kind op schoot en een rugzakje met babyspulletjes op de zitting van de stoel naast haar. ‘Is het vliegtuig naar Providencia al vertrokken?’ vroeg ze.
‘Nee.’
‘Dit is toch de goede gate, niet?’
‘Ja.’
‘En is er niemand van de vliegmaatschappij?’
‘Die zijn er nog niet, nee.’
‘Het is al laat.’
‘Ja.’
‘Hoe moet dat nou?’
De vrouw maakte een gebaar dat ze het ook niet wist en María liep terug naar José Miguel. ‘We komen niet op tijd,’ zei ze.
‘Wat zei die vrouw?’
‘Ze weet niks.’
In de andere ruimtes was ook geen vliegpersoneel te bekennen. Twee rijen achter hen zat een magere, oudere man met lange dreadlocks tot aan zijn middel lachend op zijn telefoon te kijken.
‘Sorry, meneer,’ zei José Miguel, ‘maar weet u misschien waarom we nog niet vertrokken zijn?’
De man keek op van zijn telefoon, schudde zijn hoofd en concentreerde zich weer op zijn scherm.
‘De vlucht duurt maar een half uurtje,’ zei José Miguel. ‘Dus misschien komen we nog wel op tijd.’
‘Vijfendertig minuten,’ corrigeerde María hem. ‘En ze hebben ons nog niet eens omgeroepen.’
‘Tja, wat kan ik zeggen.’
‘Toe maar, zeg het maar.’
‘Wat?’
‘Dat het geen goed idee was. Dat je me hebt gewaarschuwd.’
‘Ach, María, zo bedoelde ik het toch helemaal niet?’
‘Je denkt het, ik zie het aan je gezicht. Je bent kwaad op me, je hebt me de hele reis lopen negeren.’
‘Ik moet het huiswerk van mijn leerlingen nakijken. Morgen moet ik de cijfers doorgeven.’
‘José, zeg het nou maar.’
Zij stond en hij zat. Hij keek haar recht aan: ‘Ik heb je gezegd dat het geen goed idee was, dat ik geen zin had in een reisje, dat ik een hoop werk heb en dat ik liever in Bogotá wilde blijven …’
María wendde haar blik af en begon ongeduldig met één voet te wiebelen. ‘Jij wilt altijd liever in Bogotá blijven,’ zei ze zacht.
‘Nou en? Wat is daar mis mee?’
Gefrustreerd liep María van hem weg, maar draaide zich meteen weer om. ‘En nu moet je chagrijnig doen en mij ook chagrijnig maken? Kun je niet een beetje je best doen en genieten?’
José Miguel, zijn iPad in de hand en zijn blik niet op María, maar op de glazen deur gericht, antwoordde: ‘Genieten waarvan? Van het prachtige uitzicht? Van deze plastic stoelen? Van de airconditioning?’ Een vrouw hoestte. ‘Van de virussen van de mensen?’
María keek hem woedend vanuit de hoogte aan. ‘Van het idee dat we samen naar de supermaan boven de zee gaan kijken.’
‘Die kunnen we ook in Bogotá zien.’
‘Met die bewolkte luchten daar?’
José Miguel legde zijn iPad naast zich neer, sloeg zijn armen over elkaar en keek haar strak aan. Hij zei niets, maar het was wel duidelijk wat hij dacht.
‘Hoe moest ik ook weten dat het hier hetzelfde was?’ verdedigde María zich.
‘Het is november.’
‘In november zijn er ook dagen dat de zon schijnt.’
‘Het is …’
‘Ja, ik weet het,’ onderbrak ze hem. ‘Dat heb je me al duizend keer verteld: november is de regenachtigste maand van het jaar.’
‘En toch kocht je de tickets en betaalde je het hotel. Zonder je iets aan te trekken van wat ik zei. Al dat geld …’
Ze wilde niet verder ruziën, ze wilde niet meer horen wat er vervolgens kwam: het oude liedje van al dat weggegooide geld, al dat geld dat ze hadden moeten sparen voor een appartement, een appartement dat ze nooit van z’n leven, hoe ze ook spaarden, konden betalen. Ze liep naar de ramen die uitkeken op het vliegveld. Het had geen zin. Nooit zouden ze het eens worden, nooit zouden ze rust en vrede kennen, niet mét en niet zonder een supermaan, niet in Bogotá en niet in een paradijs met witte stranden en een turquoise zee of waar dan ook in het universum, nooit ofte nimmer. Ze moest het accepteren. Ze begrepen elkaar niet. Ze waren te verschillend.
Buiten op het vliegveld was het inmiddels zo donker dat de lantaarns waren aangedaan. Vijf uur ’s middags en het leek wel nacht. In de lichtkegels van de lantaarns zag ze ineens de regen. Machtig en heftig, opgezweept door de jachtwind. Een storm. Hij zou wel loeien als een wild beest. Binnen hoorden ze niks, dat kwam door de massieve muren van het gebouw en door het feit dat ze door een dubbele wand van dik glas keek waartussen zich een gang bevond. Een storm zoals je die in Bogotá nooit meemaakte, althans niet voor zover zij wist. Ze troostte zich met de gedachte dat ze daar in elk geval ook geen supermaan te zien kregen.
Er klonk op luide toon een groet. María keerde zich in de richting van de stem. Het was een vrouw van de luchtvaartmaatschappij. Wegens het slechte weer, zei ze, was de luchthaven gesloten en de vlucht afgelast.
‘Tot wanneer?’ vroeg een man met een bril op en een bouwhelm in zijn hand.
‘Tot morgen.’
‘Waarom gaan we niet zodra het ophoudt met regenen?’ vroeg de vrouw die had gehoest.
‘Dat kan niet mevrouw. De luchthaven van Providencia is niet verlicht en de vliegtuigen kunnen niet in het donker landen.’
María, die bij het raam was blijven staan, keek weer naar buiten. Daar woedde de storm. Binnen woedden de protesten en klachten van de passagiers, die geleidelijk aan minder werden, tot ze zich uiteindelijk schikten. In de spiegeling van het glas zag María dat de passagiers de ruimte begonnen te verlaten, traag en met tegenzin. Als koeien, dacht ze.
José Miguel kwam naar haar toe. ‘Gaan we?’
‘Ik moet het hotel bellen om te zeggen dat we niet komen.’
‘Ze zullen inmiddels wel weten dat de luchthaven gesloten is.’
‘We moeten hier een hotel zien te vinden.’
Hij probeerde haar moed in te spreken: ‘Misschien wordt het gauw droog en kunnen we hem hier op het strand zien.’
‘Ja,’ antwoordde ze zonder overtuiging.
De storm geselde de wereld en algauw werd het nacht. María liep van het raam weg en sloot zich, zonder José Miguel een blik waardig te keuren en zonder zich erom te bekommeren of hij haar volgde of niet, achter de rij vertrekkende passagiers aan.

Cuando despegaron, el piloto anunció por el altavoz que en el destino, la isla de San Andrés, las condiciones eran óptimas, con sol y cielo despejado. María pensó que durante el descenso vería por la ventanilla el paraíso de playas blancas y mar de color turquesa que mostraban las imágenes de Google.
Al momento de aterrizar, sin embargo, todo estaba gris. El cielo, el mar, las playas. Hasta los edificios y la vegetación se veían opacos, deslucidos. José Miguel, que durante el vuelo estuvo leyendo en su iPad, por levantó la cabeza y miró por la ventanilla.
‘Está lloviendo.’
‘Es una lloviznita,’ dijo María.
La mayoría de pasajeros, impacientes, se levantaron antes de que el avión se detuviera. María y José Miguel estaban en la cola y tuvieron que esperar bastante tiempo. En vez de un túnel para pasar del avión a la terminal había una escalera de las antiguas. Nomás salir del avión, sintieron el golpe del aire salino y caliente. Luego, por el camino demarcado en la plataforma, los aguijones de la llovizna.
La fila en los puestos de control migratorio estaba tan desordenada que parecía la muchedumbre de un concierto. Fue eterna. Los atendió una mujer grande de ademanes bruscos, que les revisó los documentos de identidad, las tarjetas de turismo y les preguntó cuánto tiempo se quedarían y dónde se alojarían. Puso un sello y, sin decir más, les devolvió sus papeles. De allí pasaron a una sala estrecha de paredes sucias y dos bandas que traqueteaban. Sus morrales, del mismo modelo, morado el de ella y naranja el de él, ya estaban dando vueltas. Los agarraron y, a continuación, otra larga fila que terminaba en un escáner de maletas de la policía. Esta avanzaba aún más lento que la anterior.
El lugar estaba repleto. Los niños corrían, las señoras se abanicaban con las tarjetas de turismo, los señores sudaban, los jóvenes se tomaban selfies. No había aire acondicionado y el calor era pegajoso. Llegaban oleadas de olores a pollo frito, algas y pedos. A José Miguel le brotaron sobre el labio una multitud de goticas de sudor transparentes como ampollas. María no le dijo nada, ni que se limpiara, ni qué calor, estoy desesperada, menos mal tenemos tiempo para la conexión a Providencia, cuándo se acabará esto. Solo se abanicaba con las tarjetas de turismo.
Por fin llegaron al escáner. No les hicieron abrir los morrales. Salieron por un corredor, en cuya boca se aglomeraban taxistas y hombres ofreciendo servicios turísticos. ¿A dónde los llevo, amiga? ¿Ya tienen alojamiento? Mi hermano, tome esta tarjeta sin compromiso. María y José Miguel les hicieron el quite y siguieron por dentro del aeropuerto hasta los mostradores de las aerolíneas.
Hicieron una nueva fila, entregaron sus morrales, recibieron los pases de abordar del vuelo a Providencia y fueron a buscar la sala de embarque en el segundo piso. Otra fila. Otro escáner. Otro puesto de control migratorio. A José Miguel se le habían empapado las axilas y María se sentía como si acabara de correr una maratón. Avanzaron por el Duty Free y por las primeras salas de embarque, llenas de gente, maletas y ruido. Por suerte, en la que les correspondía a ellos solo había unos pocos pasajeros y el aire acondicionado estaba a tope, lo que fue un alivio. Se sentaron en la primera línea de sillas, frente a una vidriera que daba hacia las otras salas. Las ventanas hacia el exterior quedaban a los lados.
‘Si hay room service podríamos comer en el cuarto,’ dijo María. ‘Tiene un balcón con vista al mar.’
‘Como quieras.’
‘Si no hay room service, vamos al restaurante. Es todo abierto y frente al mar.’
‘¿Sí será que en Providencia el clima está mejor?’
La llovizna no había parado. Por las ventanas laterales se veían los aviones mojados en la plataforma, la penumbra a pleno día y la nube negra que se extendía hasta donde alcanzaba la vista. La llovizna, tal vez, se había hecho más fuerte.
‘Seguro allá está divino,’ dijo María.
José Miguel no contestó. Sacó su iPad y se puso a leer. María se dedicó a observar a través del vidrio a la gente de las otras salas. Los turistas ardidos por el sol, con trencitas y camisetas de San Andrés isla, Colombia, con motivos de palmeras y colores de la bandera rastafari. Le rogó a la nada, al universo, a la caprichosa autoridad de los fenómenos atmosféricos, para que dejara de llover, para que en Providencia el cielo estuviera despejado y pudieran ver la salida de la superluna sobre el mar, como si fuera de mentiras, brillante y descomunal, un montaje, una pura postal de mal gusto. No pensaba tomar ni una sola foto. Solo contemplar el espectáculo y absorberlo, para que la memoria quedara guardada en su cabeza.
Sacó el celular y buscó el pronóstico del clima. Lo había empezado a revisar desde que se enteró de la superluna. Lo siguió revisando mientras planeaba el viaje y lo revisaba cada vez que José Miguel le decía que no era una buena idea, que en noviembre llovía todos los días, que mejor se quedaran en Bogotá. María pensaba que la lluvia de noviembre era solo la excusa para esta ocasión, pues él siempre quería quedarse en Bogotá. El pronóstico estaba igual: lluvia.
María tenía catorce notificaciones en WhatsApp, todas del chat de excompañeros de la universidad. Alguien había puesto un meme y luego venía la cascada de reacciones, stickers, emojis, jajajás, más memes. María escribió qué meme tan bueno jajaja. Le dijo a su mamá que ya estaban en San Andrés. Fue a Facebook, dio varios me gusta, hizo un par de comentarios, felicitó a un cumpleañero y siguió un enlace sugerido a un artículo sobre una tribu aislada del Amazonas.
La tribu aislada, leyó, fue descubierta cuando un helicóptero que se dirigía a un puesto selvático tuvo que desviarse de su rumbo por causa de un temporal. Había fotos desde el aire. Los indígenas en taparrabos, lampiños, con las cabezas parcialmente afeitadas, las partes con pelo negrísimas, las caras y los cuerpos pintados de rojo o con motivos oscuros y uno, que parecía el más viejo, con un penacho elegante y colorido. Niños, mujeres, hombres. Algunos, con arcos, apuntaban sus flechas hacia los invasores suspendidos en el cielo. Otros los señalaban con la mano. Otros más solo los miraban, entre estos unos escondidos bajo el follaje. Las caras de todos eran de asombro o acaso de una combinación de miedo y curiosidad. María creyó advertir terror en un niño que se agarraba al largo tallo de una palmera. Le hubiera gustado confortarlo, hacerle un gesto tranquilizador, dejarle saber que quienes los habían descubierto no eran malos, que, igual que ellos, estaban asombrados, que se alegraban de verlos saludables y robustos, resistiendo en su forma de vida en la selva, que nomás iban a tomarles unas fotos, que eran como memorias, solo que afuera de la cabeza, para que todos pudieran verlas, y que en breve los dejarían en paz.
En el margen derecho había una sección llamada ‘Más popular’ con vínculos a otros artículos. Pinchó uno, cuya foto mostraba unos árboles caídos. Era sobre la deforestación de las selvas y las epidemias inexplicables cada vez más frecuentes que mermaban a los animales endémicos y tarde o temprano se extenderían a los humanos. Sintió angustia, una especie de opresión en el pecho, un miedo impreciso por el futuro del niño aterrorizado de la tribu amazónica y el de la humanidad. Se volvió hacia José Miguel. Estaba concentrado en la lectura y no se percató de que ella lo miraba.
Cuando leía, se mordía el labio. Esa mañana se había afeitado y la barba, que a María le encantaba, ya le estaba brotando. Ella pensó que esa noche todo estaría bien, que en Providencia, ante el mar y la superluna, frente a semejante espectáculo, sobrecogidos, se agarrarían de la mano, primero apenas un roce de las yemas de los dedos y al final los dedos entrelazados como en un tejido.
Miró el reloj. Su avión debería haber salido hacía veinticinco minutos.
‘Jose, mirá la hora. ¿Será que el avión ya salió y no nos dimos cuenta?’
José Miguel levantó los ojos del iPad y buscó alrededor.
‘¿No hay nadie de la aerolínea?’ dijo.
María se levantó. Fue hacia la pasajera de la fila de al lado, una mujer que parecía isleña, con un niño de brazos y una pañalera en el asiento de al lado.
‘¿El avión a Providencia ya salió?’
‘No.’
‘Esta es la sala de la que va a salir, ¿cierto?’
‘Sí.’
‘¿Y no hay nadie de la aerolínea?’
‘No han llegado todavía.’
‘Ya es tarde.’
‘Sí.’
‘¿Qué pasará?’
Con un gesto, la mujer dijo que lo ignoraba. María volvió a donde José Miguel.
‘No vamos a llegar a tiempo.’
‘¿Qué dijo la señora?’
‘No sabe nada.’
En las otras salas tampoco había funcionarios de las aerolíneas. Dos filas detrás de ellos, un hombre flaco y maduro, con rastras hasta la cintura, se reía mientras miraba el teléfono.
‘Señor, perdone,’ le dijo José Miguel, ‘¿usted sabe por qué no hemos salido?’
El hombre levantó la vista del teléfono, negó con la cabeza y volvió a lo suyo.
‘El vuelo apenas dura media hora,’ dijo José Miguel, ‘de pronto sí alcanzamos a llegar.’
‘Treinta y cinco minutos,’ corrigió María, ‘y ni siquiera nos han llamado a abordar.’
‘No sé qué decirte.’
‘Dale, decilo.’
‘¿Decir qué?’
‘Que no era una buena idea, que me lo advertiste.’
‘Ay, María, ¿acaso insinué algo?’
‘Lo estás pensando, se te nota. Estás furioso conmigo, no has hecho sino evitarme todo el viaje.’
‘Tengo que leer los trabajos de mis estudiantes. Mañana es la entrega de notas.’
‘Jose, decilo.’
Ella estaba de pie y él, sentado. La encaró:
‘Te dije que no era una buena idea, que no me gusta viajar, que tenía un montón de trabajo, que prefería quedarme en Bogotá…’
María desvió la mirada y empezó a mover un pie con impaciencia.
‘Tú siempre prefieres quedarte en Bogotá,’ dijo en voz baja.
‘¿Y qué?, ¿eso qué tiene de malo?’
Frustrada, María se alejó, pero enseguida dio la vuelta y regresó:
‘¿Y tenés que amargarte y amargarme? ¿No podés hacer el intento de disfrutar?’
José Miguel, con el iPad en la mano, no miraba a María sino a la vidriera.
‘¿Disfrutar qué? ¿La vista magnífica? ¿Estas sillas de plástico? ¿El aire acondicionado?’ Una mujer tosió. ‘¿Los virus de la gente?’
María lo miró desde arriba, con rabia:
‘La idea de ver la superluna juntos en el mar.’
‘La podíamos ver en Bogotá.’
‘¿Con esos cielos tan nublados de allá?’
José Miguel puso el iPad en la silla de al lado, se cruzó de brazos y la miró con fijeza. No dijo nada, pero era obvio lo que estaba pensando. Ella se defendió:
‘¿Cómo iba a saber que acá estaría igual?’
‘Es noviembre.’
‘En noviembre hay días que hace sol.’
‘Es el mes…’
Lo interrumpió:
‘Ya sé, me lo dijiste como mil veces, el mes más lluvioso del año.’
‘Y de todas maneras compraste los tiquetes y pagaste el hotel. Sin que te importara mi opinión. Toda esa plata…’
Ella no quiso seguir discutiendo, escuchando lo que seguiría, la cantaleta sobre toda esa plata tirada a la basura, toda esa plata que debían haber ahorrado para el apartamento, un apartamento que nunca, por más que ahorraran, podrían comprarse. Fue hacia las ventanas que daban a la plataforma. Era inútil. Nunca estarían de acuerdo, tranquilos y contentos, ni con superluna ni sin superluna ni en Bogotá ni en un paraíso con playas de arena blanca y mar de color turquesa ni en ningún otro lugar del universo ni nunca. Tenía que aceptarlo. No se entendían, eran demasiado distintos.
En la plataforma estaba tan oscuro que las luces se habían encendido. Eran las cinco de la tarde y parecía de noche. De pronto, en los conos de luz de los faroles, vio la lluvia. Poderosa y violenta, zarandeada por la ventisca. Una tempestad. Seguro bramaba como una fiera salvaje. Si adentro no se oía era solo porque el edificio era sólido y la ventana, de vidrio grueso, daba un pasillo y este a otra ventana de vidrio grueso. Una tempestad como no las había en Bogotá o por lo menos no, que ella recordara, en los últimos tiempos. Se consoló pensando que de cualquier manera allá tampoco habrían podido ver la superluna.
Una voz saludó en voz alta. María se volvió hacia ella. Era una funcionaria de la aerolínea. Debido al mal tiempo, dijo, el aeropuerto estaba cerrado y el vuelo, cancelado.
‘¿Hasta cuándo?’ preguntó un señor de gafas que llevaba un casco de construcción en la mano.
‘Hasta mañana.’
‘¿Por qué no esperar a que pare la lluvia?’ dijo la mujer que tosía.
‘No se puede, mi señora. En Providencia la pista no tiene luces y los aviones no pueden aterrizar en la oscuridad.’
María, que seguía junto a la ventana, volvió al vidrio. Afuera, la furia de la tempestad. Adentro, las protestas y los lamentos de los pasajeros, cada vez más débiles hasta que, por fin, se resignaron. Con los ojos fijos en la ventana, María percibió que los pasajeros empezaron a vaciar la sala, lentos y desganados. Como vacas, pensó. José Miguel llegó a su lado.
‘¿Vamos?’
‘Tengo que llamar al hotel a decir que no vamos a llegar.’
‘Ya deben saber que el aeropuerto está cerrado.’
‘Tenemos que conseguir uno acá.’
Él trató de consolarla:
‘De pronto en un rato escampa y la podemos ver en la playa de aquí.’
‘Sí,’ dijo ella sin convencimiento.
Una tempestad azotaba al mundo y ya pronto se haría de noche. María se apartó de la ventana y, sin mirar a José Miguel, sin que le importara saber si él la seguía, se sumó a los últimos pasajeros que dejaban la sala.

De tiid hat waarme hannen
knypkes yn dyn skouder wannear’tst
trochgiest
witst wat dit is it is alles watst wollen
hast oant fier foarby
de pinegrins
mar it is of dit of dêrbûten en
dit salang’t de grins yn stân bliuwt
dizze langst giet net oer suverens mar
soarch is in relaasje
it yn stân hâlden fan ôfstân
der wol en net wêze
it is simpel
de iene logika troch de oare ferfange

It kostet my in soad om dy te skriuwen. It spyt my datst dêrop sietst te wachtsjen. Ik ha my loslûke moatten út in krêftich organisme dêr’t ik mar in ferfangber orgaan fan bin, in sel, of noch lytser: in mitochondrion. In mitochondrion hat gjin eigen stim, it is inkeld in brommend motorke dat enerzjy generearret om wer ôf te stean. Brommmm. Ik kin dy net skriuwe as mitochondrion, ik ha my losmeitsje moatten om wer dy heldere ik te wurden dêr’tst wat fan hearre wolst. Mar dizze ik bestiet allinne noch foar dy. Kinst dy ôffreegje oft wat ik dy fertel wat mei de werklikheid fan myn ûnderfining fan dwaan hat.

Bûten raze de bommen, binnen dreunt de muzyk hurd genôch om se te oerstimmen. Wy sliepe tsjin de muorren. Ast tsjin de betonnen muorre leunst, falst yn ’e sliep mei it sêft pulsearjen fan beats en ûntploffingen yn ’e rêch. Lûd is oanreitsing. Alles bart hjir yn deselde romte, binnen minge libben en dea, dei en nacht, sliepe en weitsje har sûnder ôfskiedingen, membranen en maskers. Gesichten switte yninoar oer, alles dript en stringelet, we binne in tútsjend, krioelend, sloarpjend mycelium dat de wrâld rotterij neamt mar wêryn’t mear libben trillet as yn dyn tolve fjouwerkante meter fertutearze achtertún.

Wy sitte net opsletten, wy kinne gean en stean wêr’t wy wolle, mar ik ha noch gjinien fuortgean sjoen. De doar funksjonearret as feilichheidsklep, út en troch puft der immen nei binnen ta. De regel – mar gjin wet – is om ien email wyks te ferstjoeren. De measte minsken komme net út de stêd, mar út it achterlân. Se ferskine op in dei yn de doariepening mei in ferwyldere blik, blauwe plakken en net folle wurden. De skiednis litte se bûten lizze. We witte dat it dielen fan ferhalen hielje kin, we ûntkenne net hoe wichtich it is om heard te wurden, mar wat der achter de muorre yn dyn wrâld bart past hjir ienfâldichwei net, it slacht dea, fersûpt yn it wite gerûs dat alle klanken fermôget. We kinne hjir neat reparearje. Gerjochtichheid al lang opjûn. Der ûntbrekt in ramt dêr’t wurden yn begrepen wurde kinne, de taal fan bûten is net deselde as binnen. Hjir prate we mei tentakels en oanreitsingen. Myn eigen bagaazje is lang lyn oplost yn stjoerleaze atomen yn myn holle, ûntploft as in supernova fan dopamine.

It slagget my dus net om dy te missen, ik ha it besocht. Skea en skande transformearret hjir yn enerzjy. Us wrâldsje is materialistysk, net yntellektueel. Focht. Ierde. Beweging.

Salang’t ik mitochondrion bin.

Ik tocht dat myn ferline oplost wie, mar doe’t ik my hjoed einlings losweakke om achter de kompjûter sitten te gean, waard ik oerspield troch oantinkens oan wat ik achterlitten hie, oan dyn wrâld, dyn rook, en de skiednis stie mei waarme boezem klear om my wer yn har op te nimmen. As ik it net as died fan soarchsumens sjoen hie om mei dy yn kontakt te bliuwen, hie ik dit nea skreaun. Soarch: wat de relaasje mei bûten yn stân hâldt. Ik wist ynienen wer hoe’t ik bûten omdoarme, myn eagen drûch en read fan wurgens, myn geast ferflakke troch oerdied. Ik lies al jierren gjin boeken mear, te wurch, ik dronk gjin alkohol mear, sels te wurch foar selsdestruksje. It absolute nulpunt hie ik berikt. As in geast stapte ik deryn, hoewol’t ik uterlik ûntagonklik like; ik leau dat ik oantreklik wie, doe. It wiene de waarme triljende muorren dy’t my sêfter makken en my derfan oertsjûgen dat ik bliuwe moast, de klamme waarme hannen dy’t my ferwolkommen en bemoedigjend knetten ta foarmleas, warleas, brommend wêzen. Stadich hold ik op te bestean, mar krige der libben foar werom. Loftwoartels en synapsen.

Wat kin ik dy fertelle. In barren, in ferhaal hat in barren nedich, dat is wat men dan foarm neamt. Lêsten foel it stil hjirbinnen. Ien luts de stekker derút en mei in lûde knal ferdampten de muzyk en it ljocht. Yn it tsjuster sei nimmen wat. Der binne gjin ôfspraken of regels, gjin protokol foar wannear’t de plenners ynbrekke, mar elkenien fielde de driging. De azem fan de oaren struts my oer it gesicht. Ik doarst net te bewegen, mar hie krekt myn earm ûnder in oar lein, dy’t troch it gewicht begûn te prykjen. In puber skrabbe de kiel. Ik rûkte eangst en urine. Witst noch doe’t wy yn ’e bosk rûnen en ûngemurken op in jachtterrein bedarre wiene? Neist ús fleach in fûgel fuort en do lutst my del en wy leine mei ús liven op ’e deade blêden, ús hymjen tufte wolkjes yn ’e loft. Ik krige oanstriid om te gibeljen, mar seach oan dyn earnstich gesicht datst it miendest, hiest wat sjoen, of hiest dit earder meimakke, dyn holle lei net op ’e blêden, holdest dyn gesicht in sintimeter boppe de grûn om better harkje te kinnen, dyn noas read fan ’e kjeld yn ’e loft. We huveren, ik wist net wêrom’t we bang wêze moasten en dochs wie ik it. We strieden tsjin dyn geasten dy’t foar my ûnsichtber wiene; ik seach allinne watfoar effekt se op dy hiene. Mar no, yn ’e stilte yn ’e bunker dêr’t wy yn befrearen, hjitte ik se wolkom, de geasten, se skoden by ús oan, diene mei oan ús kommuny. Doe’t myn eagen wend rekken oan it tsjuster bestudearre ik foar it earst mei oandacht de gesichten fan myn kammeraten, en de betingsten foar it bestean fan ús organisme begûnen my te daagjen.

Uteinlik gie de stekker der wer yn. We twongen it ôf, rekken ûngeduldich fan it wachtsjen. Wy kinne net lang ús siken ynhâlde. Earst begûnen we sels lûd te meitsjen – in hakke tikke op ’e grûn om ritme te meitsjen, in fûst sloech op in boarst. I like padoem tsj I like padoem tsj. Foarsichtich begûn it organisme wer te pulsearjen, hieltyd hurder, we beukten tsjin de muorre, dronken waarden we fan ús beats, fan ús lichems dy’t dit yn gong set hiene, we fielden ús ûnoerwinlik, sterker as ea. De swiere tentakels glieden fan my ôf, myn bloed mocht wer streame. Ik seach troch myn teisters, de muorren draaiden om my hinne oant ik gjin naden mear seach. Kom ús mar heljen, wy binne net bang, jimme soene bang foar ús wêze moatte, kom ús mar heljen, wy libje net foar de takomst, alles wat wy binne is wat der al is, hjir no, it is bard it hat west.

Doe’t ik de lûdsynstallaasje ynspektearre, fûn ik in famke achter in speaker yninoar dûkt, de earms op slot en beskermjend om har gesicht. Wat ea in wyt t-shirt west hie, kleefde om har boppelichem. Ik wist dat se kjel wurde soe as ik har oanreitsje soe, dat ik hûkearze njonken har del en azeme rêstich yn har nekke. Se reagearre net, mar ik fielde har lichem ûntspannen. Sa bleaune wy in skoftke sitten, sûnder wat te sizzen. Letter soe se my fertelle dat dit har twadde bunker wie, dat se earst in skoftsje earne oan see sitten hie. De groep yn de bunker oan see wie útinoar fallen doe’t immen de oaren derfan oertsjûge hie dat se nei bûten ta moasten, de sinne yn, dat it feilich wie dêr, dat de moanne op harren wachte, fjilden fol blommen, dat der in taak foar har lei. In groep ferkenners wie derop útstjoerd en nea weromkaam. Guon tochten dat alle ferkenners omkaam wiene, oaren wiene der wis fan dat de bunker fergetten wie, opjûn, dat it blommefjild bûten alles wie en mear, dat it libben dêr wêze moast. It rûn út op in grut gefjocht dat in pear dagen duorre en wêryn’t hast elkenien ferwûne rekke. It famke draaide har gesicht nei my ta sadat ik har fermôge noas sjen koe. Ik frege har wêrom’t se ús opsocht hie, wêrom’t se noch yn de bunkers leaude. It leauwe achterfolge har, sei se, as in geast dy’t har net mei rêst liet. We moatte allegear kieze, it is dit of dêrbûten. Se hie it gefoel dat der hjir in foarskot naam waard op in takomst dy’t miskien wol noait komme soe. Mar in foarskot wie teminsten wat. De takomst draaft altyd foar ús út, wy ha inkeld it no.
We koene inoar no hast net mear ferstean, de muzyk wie wer op âlde sterkte. Ik joech har in hân en luts har oerein. Yn ’e flitsen fan ljocht seach ik momintopnamen fan har sylhûet, de frjemde bochel dy’t foar har noas trochgie. Ik streake har skouder en dêrnei rekke ik har kwyt. Weromjûn oan de tentakels, oan it komplekse organisme dêr’t ik mitochondrion fan bin.

Se hie it blommefjild trouwens fûn, it bestie, mar se hie der net komme kinnen. It wie ôffredige, der waard tagongsjild frege. Dêr moasten wy hurd om laitsje.

De tijd heeft warme handen
kneepjes in je schouder wanneer je
voortgaat
je weet wat dit is het is alles wat je gewild
hebt tot ver voorbij
de pijngrens
maar het is of dit of daarbuiten en
dit zolang de grens in stand blijft
dit verlangen gaat niet over zuiverheid maar
zorg is een relatie
het in stand houden van afstand
er wel en niet zijn
het is simpel
de ene logica door de andere vervangen

Het kost me veel om je te schrijven. Het spijt me dat je erop zat te wachten. Ik heb me moeten lostrekken uit een krachtig organisme waarvan ik slechts een vervangbaar orgaan ben, een cel, of nog kleiner: een mitochondrion. Een mitochondrion heeft geen eigen stem, ze is enkel een brommend motortje dat energie genereert om weer af te staan. Brommmm. Ik kan je niet schrijven als mitochondrion, ik heb me moeten losmaken om weer die heldere ik te worden van wie je iets wenst te horen. Maar deze ik bestaat alleen nog voor jou. Je kunt je afvragen of wat ik je vertel iets met de werkelijkheid van mijn ervaring van doen heeft.

Buiten razen de bommen, binnen dreunt de muziek hard genoeg om ze te overstemmen. We slapen tegen de muren. Als je tegen de betonnen muur leunt, val je in slaap met het zacht pulseren van beats en ontploffingen in je rug. Geluid is aanraking. Alles gebeurt hier in dezelfde ruimte, binnen vermengen leven en dood, dag en nacht, slapen en waken zich zonder afscheidingen, membranen en maskers. Gezichten zweten in elkaar over, alles druipt en verstrengelt, we zijn een kussend, krioelend, slurpend mycelium dat de wereld rotting noemt maar waarin meer leven trilt dan in jouw twaalf vierkante meter verwaarloosde achtertuin.

We zitten niet opgesloten, we kunnen gaan en staan waar we willen, maar ik heb nog niemand zien vertrekken. De deur functioneert als veiligheidsklep, af en toe puft er iemand naar binnen. De regel – maar geen wet – is om één email per week te versturen. De meeste mensen komen niet uit de stad, maar uit het achterland. Ze verschijnen op een dag in de deuropening met een verwilderde blik, blauwe plekken en weinig woorden. De geschiedenis laten ze buiten liggen. We weten dat het delen van verhalen kan helen, we ontkennen niet hoe belangrijk het is om gehoord te worden, maar wat er achter de muur in jouw wereld gebeurt past hier simpelweg niet, het slaat dood, verzuipt in de witte ruis die alle klanken vermolmt. We kunnen hier niets repareren. Gerechtigheid allang opgegeven. Er ontbreekt een kader waarbinnen woorden begrepen kunnen worden, de taal van buiten is niet dezelfde als binnen. Hier praten we met tentakels en aanrakingen. Mijn eigen bagage is lang geleden opgelost in stuurloze atomen in mijn hoofd, ontploft als een supernova van dopamine.

Het lukt me dus niet je te missen, ik heb het geprobeerd. Schade en schande transformeert hier in energie. Ons wereldje is materialistisch, niet intellectueel. Vocht. Aarde. Beweging.

Zolang ik mitochondrion ben.

Ik dacht dat mijn verleden was opgelost, maar toen ik me vandaag eindelijk losweekte om achter de computer te gaan zitten, werd ik overspoeld door herinneringen aan wat ik had achtergelaten, aan jouw wereld, jouw geur, en de geschiedenis stond met warme boezem klaar om me weer in zich op te nemen. Als ik het niet als daad van zorgzaamheid had beschouwd om met je in contact te blijven, had ik dit nooit geschreven. Zorg: wat de relatie met buiten in stand houdt. Ik wist ineens weer hoe ik buiten ronddwaalde, mijn ogen droog en rood van vermoeidheid, mijn geest vervlakt door overdaad. Ik las al jaren geen boeken meer, te moe, ik dronk geen alcohol meer, zelfs te moe voor zelfdestructie. Het absolute nulpunt had ik bereikt. Als een geest stapte ik binnen, hoewel ik uiterlijk ongenaakbaar leek; ik geloof dat ik aantrekkelijk was, toen. Het waren de warme trillende muren die me verzachtten en me overtuigden dat ik moest blijven, de klamme warme handen die me verwelkomden en bemoedigend kneedden tot vormloos, weerloos, brommend wezen. Langzaam hield ik op te bestaan, maar kreeg er leven voor terug. Luchtwortels en synapsen.

Wat kan ik je vertellen. Een gebeurtenis, een verhaal heeft een gebeurtenis nodig, dat is wat men dan vorm noemt. Laatst viel het stil hierbinnen. Iemand trok de stekker eruit en met een luide knal verdampten de muziek en het licht. In het donker zei niemand iets. Er zijn geen afspraken of regels, geen protocol voor wanneer de planners inbreken, maar iedereen voelde de dreiging. De adem van de anderen streek over mijn gezicht. Ik durfde niet te bewegen maar had net mijn arm onder iemand anders gelegd, die door het gewicht begon te tintelen. Een tiener schraapte zijn keel. Ik rook angst en urine. Weet je nog toen we in het bos liepen en ongemerkt een jachtterrein hadden betreden? Naast ons vloog een vogel weg en jij trok me omlaag en we lagen met onze buiken op de dode bladeren, ons gehijg tufte wolkjes in de lucht. Ik kreeg zin om te giechelen, maar zag aan je ernstige gezicht dat je het meende, je had iets gezien, of je had dit eerder meegemaakt, je hoofd lag niet op de bladeren, je tilde je gezicht een centimeter boven de aarde om beter te kunnen luisteren, je neus rood van de kou in de lucht. We rilden, ik wist niet waarom we bang moesten zijn en toch was ik het. We streden tegen jouw geesten die voor mij onzichtbaar waren; ik zag alleen welk effect ze op je hadden. Maar nu, in de stilte in de bunker waarin we bevroren, verwelkomde ik ze, de geesten, ze schoven bij ons aan, namen deel aan onze communie. Toen mijn ogen gewend raakten aan het duister bestudeerde ik voor het eerst aandachtig de gezichten van mijn kameraden, en de voorwaarden voor het bestaan van ons organisme begonnen me te dagen.

Uiteindelijk ging de stekker er weer in. We dwongen het af, raakten ongeduldig van het wachten. We kunnen niet lang onze adem inhouden. Eerst begonnen we zelf geluid te maken – een hak tapte op de grond om ritme te maken, een vuist sloeg op een borst. I like padoem tsj I like padoem tsj. Voorzichtig begon het organisme weer te pulseren, steeds harder, we beukten tegen de muur, dronken werden we van onze beats, van onze lichamen die dit in gang hadden gezet, we voelden ons onoverwinnelijk, sterker dan ooit. De zware tentakels gleden van me af, mijn bloed mocht weer stromen. Ik keek door mijn wimpers, de muren draaiden om me heen tot ik geen naden meer zag. Kom ons maar halen, we zijn niet bang, jullie zouden bang voor ons moeten zijn, kom ons maar halen, we leven niet voor de toekomst, alles wat we zijn is wat er al is, hier nu, het is gebeurd het is geweest.

Toen ik de geluidsinstallatie inspecteerde vond ik een meisje achter een speaker in elkaar gedoken, haar armen op slot en beschermend om haar gezicht. Wat ooit een wit t-shirt was geweest kleefde om haar bovenlichaam. Ik wist dat ze zou schrikken als ik haar zou aanraken, dus hurkte ik naast haar neer en ademde rustig in haar nek. Ze reageerde niet, maar ik voelde haar lichaam ontspannen. Zo bleven we een tijdje zitten, zonder iets te zeggen. Later zou ze me vertellen dat dit haar tweede bunker was, dat ze eerst een tijdje ergens aan zee had gezeten. De groep in de bunker aan zee was uit elkaar gevallen toen iemand de anderen ervan had overtuigd dat ze naar buiten moesten, de zon in, dat het veilig was daar, dat de maan op hen wachtte, velden vol bloemen, dat er een taak voor hen lag. Een groep verkenners was erop uitgestuurd en nooit teruggekeerd. Sommigen dachten dat alle verkenners waren omgekomen, anderen waren er zeker van dat de bunker vergeten was, opgegeven, dat het bloemenveld buiten alles was en meer, dat het leven dáár moest zijn. Het eindigde in een groot gevecht dat een paar dagen duurde en waarin vrijwel iedereen gewond raakte. Het meisje draaide haar gezicht naar me toe zodat ik haar vermolmde neus kon zien. Ik vroeg haar waarom ze ons had opgezocht, waarom ze nog in de bunkers geloofde. Het geloof achtervolgde haar, zei ze, als een geest die haar niet met rust liet. We moeten allemaal kiezen, het is dit of daarbuiten. Ze had het gevoel dat er hier een voorschot werd genomen op een toekomst die misschien wel nooit zou komen. Maar een voorschot was tenminste iets. De toekomst rent altijd voor ons uit, we hebben enkel het nu.
We konden elkaar nu bijna niet meer verstaan, de muziek was weer op oude sterkte. Ik gaf haar een hand en trok haar omhoog. In de flitsen van licht zag ik momentopnames van haar silhouet, de vreemde bochel die voor haar neus doorging. Ik streelde haar schouder en vervolgens raakte ik haar kwijt. Teruggegeven aan de tentakels, aan het complexe organisme waarvan ik mitochondrion ben.

Ze had het bloemenveld trouwens gevonden, het bestond, maar ze had het niet kunnen betreden. Het was omheind, er werd toegangsgeld gevraagd. Daar moesten we hard om lachen.

Alle jierren bring ik yn ‘t neijier in dei of tsien troch yn in wytpleistere húske mei blauwe blinen, it leit op de eastlikste punt fan Kreta. Dat plakje fielt net allinnich oan as de ein fan ‘e wrâld, mar ek as in jierliks útstapke nei de ivichheid. Men rekket hjir al rillegau it paad bjuster yn ‘e tiid, dagen fan ‘e wike en jiertallen ha gjin betsjutting yn it ljocht fan de argeologyske opgravingen yn dizze kriten. In hoannestap fan it húske ôf leit in labirint fan muorkes dy’t net heger as de knibbels rikke, ôfbrokkele bouseltsjes fan op syn minst trijetûzen jier âld. It binne oerbliuwsels fan wat ienris in Minoysk paleis wie. De grûn dêr’t ik op rin is antyk, hjir hat Theseus de Minotaurus ferslein, ik stean op ‘e kliffen dêr’t Daedalus syn soan Ikarus twa wjukken oanbûn hat.
Op ‘e lêste kilometers fan de reis wynt de wei him yn lussen by in berch del en komt út by de baai, in griene oase fan reiden, tamarisken en fruchtbeammen fol mei rypjende granaatappels en griene sitroenen dy’t noch giel kleurje moatte. It strân fan grintstiennen leit beskûle tusken twa berchkammen, dy’t stadichwei hichte ferlieze, en op hûndert meter út ‘e kust ûnder wetter ferdwine. Oan it strân tingje trije restaurantsjes nei de geunst fan in krappe klandyzje, it binne mar in stikmannich reizgers dy’t hielendal hjir oan ta ride. Fan it begjin fan de middei ôf draait by elk restaurantsje in yn marinade klearmakke hin en lammefleis yn de bûtengril, yn ‘e fallei hinget de swietrook fan it brette fleis.
It eilân hat syn foarm te tankjen oan in omheechtwongen stienmassa, bergen dy’t by it ûndergean fan de sinne de kleur fan brûns en roast krije. Allinnich oer de see fine myn eagen in rjochte kym, de skerpe streek dy’t in skieding makket tusken it kobaltblauwe seewetter en de loft. Yn falleien waakse olivebeammen, de spjalte stammen binne yn ‘e rin fan de iuwen in pear kear om harren spil draaid en waakse as koarkelûkers de kant fan de sinne op.
Elke hjerst fyn ik alles hjir krekt sa werom as ik it in jier lyn efterlitten haw. Dat der yn dizze rûzige tiid noch plakken binne dy’t net feroarje, beskôgje ik as in woldied. It wytpleistere hûs hjit my wolkom as in trouwe freon, by wa’t ik my fuortdaalk thús fiel. De bougainville op it terras pronket wer bûten roai. By elk suchtsje seewyn struit er in hantsjefol blombledsjes út oer it terras, flinterfyn, knisterjend as floeipapier. It hûs stiet yn in útbuorren; in pear brekfallige skuorkes, fiif huzen, de trije restaurantsjes oan it strân en in lytse kapel, dêr’t nacht en dei in kearske baarnt. Ferkearsboetes komme nea oan, want dit hûs hat gjin adres. Dit buorrentsje is sa lyts dat it net op in kaart optekene is. It paad dat by it túnstek lâns rint, hat gjin namme en neist de doar mist in hûsnûmer.
Alle dagen lykje hjir op inoar en sadwaande is dizze tiid hjir ien grut ritueel, alles wat ik doch is wer itselde as yn foargeande jierren: lêze, mei myn freon swimme, in kearske baarne yn ‘e kapel. It is net nedich en meitsje in plan foar de wike, ik hoech hjir net yn termen fan problemen en oplossingen te tinken, hjir kin ik gewoanwei ‘wêze’.
Alle moarnen wurd ik wekker yn in fredige stilte, dy’t stadichoan opfolle wurdt troch in meldij fan koperen klokjes. It tingeljen betsjut dat der in keppel geiten yn ‘e buert is. Soms galmet it holle, kraskjende lûd fan in raven boppe de baai en op ‘e eftergrûn is altyd it kalme suchtsjen fan de see te hearren.
Wat bin ik wiis mei dit toarre en ûnbarmhertige eilân, mei de troch de sinne teskroeide heuvels. Fan fierrens sjogge de bergen der sêft en tagonklik út, mar alle kearen wer ûnderfyn ik dat it stiente like skerp is as koraal. As ik in eintsje te kuierjen gean, boarje de puntige rotsen har yn ‘e soallen fan myn berchskuon. It liket oft elke stien my sizze wol dat ik hjir neat te sykjen haw, ik bin te weak, ik bin fan in te swak skaai. As ik my ferstap en hâld sykje, helje ik my de hannen iepen oan de skerpe richels. Tusken de rotsen waakse toarre, stikelige strûken. Ut ‘e fierte lykje de kroandeade strûken in sulverkleurich drûchboeket, mar as ik in tûkje ôfbrek en it tusken myn fingers fynwriuw, komt der in skerp aroma frij fan sealje of roasmaryn. Wat toar en dea like, hat binnenyn wol deeglik piid en libben, konsintrearre as de smaak en rook yn in bûljonblokje.
De tiid fertichtet him; tsien dagen, tweintich dagen, in moanne, ik ferjit hoelang’t ik hjir al bin. De hytste oeren fan de dei sit ik op it terras. Ut it skaad wei sjoch ik nei de bergen, nei de see dy’t der op alle oeren fan de dei oars útsjocht. Yn ‘e ieremoarn liket er fan sulver en nei’t de sinne heger komt en in oare ynfalshoeke krijt, kleuret it wetter donkerblau. Even foardat it begjint te tsjusterjen, weaget it wetter as in siden lekken, yn pearse en ljochtgiele kleurskaden.
De sinne skynt oerdeis sa fel dat er oan ‘e ein fan de middei wurch is en betiid ûndergiet, om healwei seizen hinne begjint it te skimerjen. Dat is it momint dat de hiemhûnen yn ‘e fallei yn koar begjinne te byljen, it liket hast oft se de nacht as in fijannige ynslûper beskôgje. Mar hoe fûl at se ek tsjin it ynfallende tsjuster blaffe, der is gjin kearen oan. Om’t der gjin strjitlampen binne, is te sjen hoe’t de himel mei stjerren bestruid is. As ik oan ‘e tsjustere kime in flakkerjend ljochtsje foarbyglydzjen sjoch, tink ik oan in oare noarderling, de dichter en skipsdokter Slauerhoff, en stek ik de hân nei him op. Myn groet moat in iuw oerbrêgje, de tiid tusken no en dy nacht dat er by dit eilân lâns fear en it fan ‘e see ôf beseach:

Kreta

Under nacht fol stjerren lei de see hem del
Stiller as in gouden flues, in sulvren fel.
Elts suchtsje wyn like foargoed wei te driuwen.
It swiere skip slagget der net yn fierder te kliuwen
Troch it lichte, it kleare, fan wjerstân frij,
En it eilân, stadich, fear foarby.

As wie ‘t in skip stil en djip fersonken,
Dêr’t de seilen fan yn it moanneljocht blonken,
Skoden syn wytbesnijde toppen sacht
bylâns de fiere wâlden fan de nacht,
Troch de moannesirkel en de stjerreswermen
Meitroaid, weinommen fan kust en bergen,

Like skerp ôfsnien en losrekke fan dy kontreien
As myn boaiemleaze libbensdreamerijen.

Op ús bêd, finzen ûnder de klamboe, lêst myn freon my alle jûnen foar út de Grykske myten. It kearsljocht, dêr’t er it boek yn syn hannen mei byljochtet, ferdûbelet syn profyl ûnbidich op ‘e muorre, de kreaze rjochte noas en syn bewegende mûle, it muskitenet in breidswale. Ek al fal ik no en dan yn ‘e slûge, dochs heint myn ûnderbewuste brokstikjes op. Oer Odysseus, dy’t him oan ‘e mêst fan syn skip fêstbine lit, fan roeiers dy’t waaks yn ‘e earen stopje om te ferhinderjen dat se tajaan sille oan de lokjende sangen fan de Sirenen.
Hiel inkeld komt it sliepende stiente yn beweging. Wylst ik oan ‘e tafel sit en in boek lês, begjint samar ynienen de grûn ûnder myn fuotten te grommeljen. It liket earne fan djip yn ‘e ierde wei te kommen, it beart as in ûndergrûnske tongerbui. Mei’t de rôljende tonger tichterby komt, begjinne de letters oer de bledside te dûnsjen. Myn freon snijt tomaten, mar syn hannen falle stil. As beferzen sitte we foar elkoar oer, wachtsjend op wat der komme sil. De teekopkes trilje op har pantsjes, hieltyd wat lûder. De lampe dy’t oan in koarde boppe de tafel hinget, komt as in pendule yn beweging. Net folle letter skuort in krêftich skokjende weach ûnder de betonnen flier fan it hûs troch. Tafel, kasten en boekeplanken, alles wat nea fan ’t plak komt, skoddet fûleindich hin en wer, lyk as de muorren en de stoel dêr’t ik op sit, sels myn skonken trilje mei. Wankeljend flechtsje ik nei bûten ta. Fan it terras ôf sjoch ik de oare húskes en de kapel dúnjen. Fierderop liket sels it berchmassyf te wâljen, mar miskien is dat omdat iksels trilje? Ik stean op in rôze kleed, de bougainville hat by ‘t soad bledsjes ôfskodde. It wurdt my dwyl yn ‘e holle. Like gau as it opkaam, ebbet it geweld no yn ‘e fierte wei. Alle opstode stof sakket del, alles stiet wer deastil op syn plak. Gjin gerop of geraas of sirenes, neat. Myn freon sit noch by de tafel. It biuwt stil, sa stil dat ik oan mysels begjin te twifeljen, is dit wol echt bard? It moat wol sa wêze, want it hert bûnzet my fan eangst benaudens, de adrenaline jaget my troch de lea. In ierdbeving sa krêftich as dizze soe yn ‘e stêd dêr’t ik wenje grutte panyk feroarsaakje, mar hjir fielt it as moast it eilân even prûste. Hielendal oerstjoer sjoch ik om my hinne en ik realisearje my op ‘e nij: yn dizze wrâld fan goaden, myten en oerâld stiente docht in minskelibben der net ta. Sels in ierdbeving is hjir neat oars as in rimpeling yn ‘e ivichheid. Op de ien of oare manier stelt my dat tinken gerêst. Ik gean werom yn ‘e hûs, jou myn freon in tút, krij myn boek en lês fierder.

Ieder najaar verblijf ik tien dagen in een witgepleisterd huisje met blauwe luiken, het bevindt zich op de meest oostelijke punt van Kreta. Die plek voelt niet alleen als het einde van de wereld, maar ook als een jaarlijkse uitstapje naar de eeuwigheid. Een mens verdwaalt hier gemakkelijk in de tijd, weekdagen en jaartallen stellen niets voor in het licht van de archeologische opgravingen in deze streek. Op steenworp afstand van het huisje ligt een labyrint van kniehoge muurtjes, afgebrokkelde bouwsels van minstens drieduizend jaar oud. Het zijn de overblijfselen van wat ooit een Minoisch paleis was. De grond waarop ik loop is antiek, hier versloeg Theseus de Minotaurus, ik sta op de kliffen waar Daedalus zijn zoon Icarus twee vleugels aanbond.
In de laatste kilometers van de reis slingert de weg in lussen van een berg en eindigt in de baai, een groene oase van riet, tamarisken en fruitbomen vol met rijpende granaatappelen en groene citroenen die nog geel moeten kleuren. Het kiezelstrand vindt beschutting tussen twee bergruggen die geleidelijk in hoogte afnemen en op honderd meter uit de kust onder water verdwijnen. Langs het strand concurreren drie taveernes om de schaarse klandizie, slechts weinig reizigers rijden helemaal door tot hier. Vanaf het middaguur draait bij elke taveerne een gemarineerde kip en lamsvlees in de buitengrill, het gebraad vult de vallei met heerlijke geuren.
Het eiland dankt zijn vormen aan hoog opgestuwd gesteente, bergen die bij het ondergaan van de zon de kleur van brons en roest aannemen. Alleen op zee vinden mijn ogen een vlakke horizon, de scherpe lijn die het kobaltblauwe zeewater scheidt van de lucht. In valleien groeien olijfbomen, de gespleten stammen zijn in de loop van eeuwen een paar keer rond hun as gewenteld en groeien als kurkentrekkers in de richting van de zon.
Iedere herfst vind ik hier precies terug wat ik een jaar geleden achterliet. Dat er in het tumult van deze tijd nog plekken bestaan die niet veranderen, beschouw ik als een zegen. Het witgepleisterde huis ontvangt me als een trouwe vriend, bij wie ik me meteen thuis voel. De bougainville op het terras staat weer uitbundig in bloei. Bij elke zeebries strooit ze een handvol bloemblaadjes uit over het terras, vliesdun, knisperend als vloeipapier. Het huis maakt deel uit van een buurtschap; een paar vervallen schuurtjes, vijf huizen, de drie taveernes langs het strand en een kleine kapel waarin dag en nacht een kaarsje brandt. Verkeersboetes komen nooit aan want dit huis heeft geen adres. Het gehucht is zo klein dat het niet op een kaart is ingetekend. Het pad dat langs het tuinhek voert, heeft geen naam en naast de deur ontbreekt een huisnummer.
Alle dagen lijken hier op elkaar en in die zin is dit verblijf één groot ritueel, alles wat ik doe is een herhaling van voorgaande jaren; lezen, met mijn Lief in de baai zwemmen, een kaarsje branden in de kapel. Er is geen noodzaak om een weekplanning te maken, ik hoef hier niet in problemen en oplossingen te denken, hier kan ik simpelweg ‘zijn’.
Iedere ochtend ontwaak ik in een vredige stilte die langzaam wordt ingevuld met een melodie van koperen bellen. Het geklingel verraadt de aanwezigheid van een kudde geiten. Soms galmt de holle krauw van een raaf boven de baai en op de achtergrond klinkt altijd het kalme zuchten van de zee.
Wat houd ik van dit dorre en onbarmhartige eiland, van de door zon geschroeide heuvels. Van een afstand ogen de bergen zacht en toegankelijk, maar telkens weer ondervind ik dat het gesteente net zo scherp is als koraal. Wanneer ik een wandeling maak, boren de puntige rotsen in de zolen van mijn bergschoenen. Het is alsof elke steen me duidelijk wil maken dat ik hier niets te zoeken heb, ik ben te week, mijn soort is niet hard genoeg. Wanneer ik misstap en grip zoek, haal ik mijn handen open aan de scherpe richels. Tussen de rotsen groeien dorre, stekelige struiken. Samen vormen de morsdode struiken een zilverkleurig droogboeket, maar wanneer ik een takje afbreek en het tussen mijn vingers kneus, komt een verhevigde geur vrij van salie of rozemarijn. Wat dor en dood leek, blijkt in de kern wel degelijk levenskracht te bezitten, samengeperst als smaak en geur in een bouillonblokje.
De tijd verdicht zich; tien dagen, twintig dagen, een maand, ik vergeet hoe lang ik hier al ben. De heetste uren van de dag breng ik door op het terras. Vanuit de schaduw kijk ik naar de bergen, naar de zee die op ieder uur van de dag anders oogt. In de vroege ochtenduren lijkt ze van zilver en naarmate de zon klimt en van hoek verandert, kleurt het water donkerblauw. Vlak voor het duister invalt golft het water als een laken van zijde, in paarse en lichtgele tinten.
De zon schijnt overdag zo fel dat ze aan het eind van de middag moe is en vroeg ondergaat, rond half zes begint het te schemeren. Dat is het moment waarop de waakhonden in de vallei massaal aanslaan, het lijkt alsof ze de nacht als een vijandelijke insluiper beschouwen. Maar hoe hard ze ook naar het invallende duister blaffen, er is geen keren aan. Door de afwezigheid van straatverlichting is de hemel met sterren bezaaid. Wanneer ik aan de donkere kim een flakkerend lichtje voorbij zie glijden, denk ik aan een andere noorderling, de dichter en scheepsarts Slauerhoff, en hef mijn hand naar hem op. Mijn groet moet een eeuw overbruggen, de tijd tussen nu en die nacht waarin hij langs dit eiland voer en het vanaf zee beschouwde:

Kreta 

Zee lag stiller onder sterrennacht
Dan een gulden vlies, een zilveren vacht.
Iedre windvlaag scheen voorgoed te luwen.
’t Zware schip kon zich niet verder stuwen
In het weerstandloze, ijle klare,
En het eiland kwam voorbijgevaren.

Of het een stil schip was, diep gezonken,
Welks topzeilen in het maanlicht blonken,
Schoven zijn besneeuwde toppen zacht
Langs de verre wouden van de nacht,
Door de manekring en sterrenzwermen
Meegetroond, ontvreemd van kust en bergen,

Even streng gescheiden en ontheven
Als mijn grondloos dromen van mijn leven.

In ons bed, gevangen onder een klamboe, leest mijn Lief me iedere avond voor uit de Griekse mythen. Het kaarslicht waarmee hij het boek in zijn handen bijlicht, herhaalt zijn profiel reusachtig groot op de muur, de mooie rechte neus en zijn bewegende mond, het muskietennet een bruidssluier. Hoewel ik af en toe indommel, vangt mijn onderbewustzijn details op. Over Odysseus die zich aan de mast van zijn schip laat vastbinden, van roeiers die was in hun oren stoppen om te voorkomen dat ze zullen zwichten voor de verlokkende gezangen van de Sirenen.
Heel soms komt het slapende gesteente in beweging.  Terwijl ik aan tafel zit en een boek lees, begint vanuit het niets de grond onder mijn voeten te grommen. Het geluid lijkt van ergens diep in de aarde te komen, het klinkt als een ondergronds onweer. Naarmate de rollende donder dichterbij komt, gaan de letters over de pagina dansen. Mijn Lief snijdt tomaten, maar zijn handen vallen stil. Als bevroren zitten we tegenover elkaar, in afwachting van wat gaat komen. De theekopjes trillen op hun schoteltjes, steeds wat harder. De lamp die aan een snoer boven de tafel hangt, komt als een pendule in beweging. Niet veel later trekt een krachtige schokgolf onder de betonnen vloer van het huis door. Tafel, kasten en boekenplanken, alles wat nooit van zijn plaats komt schudt hevig heen en weer, net als de muren en de stoel waarop ik zit, zelfs mijn benen trillen mee. Tollend vlucht ik naar buiten.  Vanaf het terras zie ik de andere huisjes en de kapel deinen. Verder weg lijkt zelfs het massief te golven, maar misschien komt dat omdat ik tril? Ik sta op een roze tapijt, de bougainville heeft een veelvoud van blaadjes afgeworpen. Het duizelt me. Even snel als het opkwam, sterft het geweld nu in de verte weg. Alle opgeworpen stof daalt neer, alles staat weer roerloos op zijn plek. Geen gegil of sirenes, niets. Mijn Lief zit nog aan tafel. Het blijft stil, zo stil dat ik aan mezelf begin te twijfelen, is dit wel echt gebeurd? Het moet zo zijn, want mijn hart bonkt van angst, de adrenaline jaagt door mijn lijf. Een aardbeving zo krachtig als deze, zou in mijn thuisstad grote paniek veroorzaken, maar hier voelt het alsof het eiland even moest niezen. Vertwijfeld kijk ik om me heen en realiseer me opnieuw; in deze wereld van goden, mythen en oeroude gesteenten doet een mensenleven er niet toe. Zelfs een aardbeving is hier niets meer of minder dan een rimpeling in de eeuwigheid. Op de een of andere manier stelt die gedachte mij gerust. Ik loop terug het huis in, kus mijn Lief, pak het boek op en lees verder.

Myn âlden hienen in pleats op de terp fan in ôfhandich Frysk doarpke middenmank útstrekte lannen. Allegear greiden mei slinken, greppels, hichten en lichten, wiete en drûge stikken, dêr’t ferskate soarten gerzen en oare krûdachtige planten groeiden, dy’t in grut part fan it jier bloeiden. Yn ’e maitiid wie it lân om it boeredoarp hinne op guon plakken in giele see fan hynsteblommen, de pinksterblommen bloeiden al foar Peaske, dêrneist seachst in protte wite koweblomkes, simmers kleurde surk de fjilden read en yn ’e hjerst waarden de weidlannen fersierd mei bûterblommen. It wie it fûgelrykste gebiet fan Nederlân. Boppe elk pûnsmiet song wol in ljurk. Woest yn it lân achter ús pleats by alle nêsten del? Dan hiest in deitaak! Der wienen bijen en flinters yn oerfloed. It fee rûn as it waar it taliet fan maart oant novimber ta bûtendoar fredich te weidzjen. Oan de opfeart stie in fraaie Amerikaanske wynmotor dy’t it wetterpeil yn de polder regele.
Net ien syn jonge jierren wienen kostberder as dy fan my, omdat ik opgroeide yn in utopyske krite. Myn boartersplak wie in tún fan tsientallen hektares. Alle yngrediïnten foar in gelokkige bernetiid wienen oanwêzich. Leafhawwende âlden, hûnen en katten, ek kij, hynders, skiep en geiten dy’t ik persoanlik koe, dêr’t ik in bân mei hie.
God bestie doe werklik, elkenien leaude. Gjin wûnder, de minsken hienen alle reden om te leauwen, want se seagen deistich Gods wûnderbaarlike skepping yn folle pracht om harren hinne. Alleman prate allinne mar Frysk, prachtich Frysk. It Nederlânsk wie as it wiere in frjemde taal, dêr’t men net folle mei yn oanrekking kaam, yn dy tiid hie nimmen telefyzje.
De bern krigen sels ûnderwiis yn it Frysk. Ik siet yn in oanbuorjend doarp op skoalle. Us master wie in freonlike, rêstige man dy’t meinimmend fertelle koe. Yn myn ûnthâld wienen we faker oan it sjongen, nifeljen, boetsearjen en oan it harkjen nei Bibelske ferhalen as dat we rekkenjen en taal hienen. Op myn achtste gong ik mei in moai rapport oer fan de twadde nei de tredde klasse.
Yn datselde jier kamen in stik as tsien nije learlingen op it skoaltsje. Beukers fan fiif oant seis jier, sy foarmen de earste klasse; de earste, twadde en tredde klasse sieten yn itselde lokaal en hienen deselde master. Under de nijkommers wie in opfallend leuk famke mei in leaf gesichtsje. Se hie it hier meastal yn flechtsjes. Ik sjoch har noch foar my yn har skarlekkenreade jurkje sûnder mouwen. It famke hite Janny de Jong en sy wie de dochter fan de koster yn it doarp dêr’t ik nei skoalle gong.
It duorre net lang of ik wie folslein troch har betovere. Se naam besit fan sawat al myn harsensellen. Koe ik it wurd fereale al? Gjin idee, ik wist doe yn alle gefallen net dat dat soarte heftige gefoelens op ’en doer slite en foarbygean, ik miende dat myn nije geastessteldheid altyd bliuwe soe. De langst nei it bekoarlike famke mei de flechtsjes wie oerstjalpend. Janny waard it middelpunt fan al myn tinzen, op skoalle, mar ek thús. Oant doe, yn de earste en twadde klasse, hie ik de bêste learling west, dêrnei sakke ik ôf nei it trochsneed nivo.
De oanlûkingskrêft dy’t sy op my útoefene wie enoarm. Nettsjinsteande dat, of better sein krekt dêrtroch, wie ik te bleu om har te benaderjen. Moannen besocht ik op it skoalplein sa ticht by har yn ’e buert te kommen as myn eangst it taliet.
Foar in folwoeksene liket in fol boartersplein in gaos fan razende bern. Nim fan my oan: se witte eksakt wat se dogge. Ik wist it teminsten wol. Meastal boarte ik sa’n tsien meter fan Janny ôf. As sy oan it knikkerjen wie, of as sy mei stoepkryt tekene op it skoalplein, doarst ik wat tichterby te kommen, dan draafde ik soms deun achter har lâns. Yn it klasselokaal foarme de twadde klasse in feilige buffer tusken har en my.
Op in woansdeitemiddei, doe’t alle bern frij wienen fan skoalle, kaam ik min ofte mear troch in stjoerd tafal einlings mei har yn kontakt. Tegearre mei in freontsje wie ik te boartsjen gien by it stroomhokje yn har doarp, skean tsjinoer de tsjerke, ticht by it hûs dêr’t sy wenne.
Hoewol ’t ik fansels stikem hope dat ik har dêr treffe soe, waard ik kjel as in hazze doe’t sy mei in freondintsje yndied opdaagjen kaam.
Gelokkich wist myn freontsje fan neat, bernlik naam er de kennismakking foar syn rekken; yn ’t earstoan stie ik der mar wat by, wierskynlik mei in reade holle. Stadich rekke ik lykwols myn ferlamming kwyt, ik libbe wat op, begûn it sels aardich te finen. De leafde like it te winnen fan de eangst.
Ik wit net mear presys hoe’t it gong, hoe’t it kaam, we boarten mei ús fjouweren, pleagen inoar en oan ’e ein fan ’e middei, nei’t har mem har thús roppen hie, krige ik samar in tútsje fan har op it wang.
It ierdske paradys waard it himelske paradys. Al it moaie om my hinne waard noch moaier, waard omtsjoend ta it moaiste datst dy foarstelle koest. Yn ’e loft dreaunen wite wolken sa’t gjin keunstskilder se oait skildere hat. Klysters songen en it klonk of ingels songen. Yn in rûs sweve ik nei hûs.
Net te leauwen: ik, dy’t my as bern oeral oer ferwûndere, sels oer it lytste, ik hie in tút krigen fan Janny, it famke dat ik oanbea, in hegere foarm fan gelok wie ûntinkber. Janny, ik hie Janny moete en sy hie my tute, it wie net te befetsjen. Sy wie alles foar my, ik fertoeve mei har yn ’e sânde himel, de eufory like sûnder ein.

As bern hie ik nochal wat talinten. Ik koe goed knikkerje, mei LEGO boartsje, ponnyride, mei pylk en bôge sjitte, hynsteride, sleatsjespringe, ús heit helpe op ’e pleats, autopetsje, ferskûlboartsje, ik blonk yn alles út. Letter kaam it besef dat de konkurrinsje yn in lyts doarp net grut is, dêr bist al gau de bêste. Hawar, no die bliken dat ik ek it talint hie om fereale te wurden. It gefoel yn my wie alles omfetsjend en alles oerhearskjend. Yn myn realistyske deidreamen barden fantastyske dingen. We knikkeren, boarten mei LEGO, rieden op ponnys, we dienen alles tegearre. Ik foel sels mei Janny yn ’e sliep, waard mei har wekker, sa yntym as ik it mar betinke koe, de hiele dei wie se by my, amper fan echt te ûnderskieden.
Yn it werklike libben feroare der net folle, spitigernôch, der feroare neat te’n goede. De firtuele Janny waard fertroud, foar de echte Janny dêrfoaroer wie ik as gefolch fan de tút noch banger wurden. Op it skoalplein doarst ik noch altyd net op har ôf te stappen. Hie sy in prinsesse west, of it suske fan Jezus, dan soe ik net banger wêze kinnen ha. Fanwege dy ekstreme ferlegenheid gong it op it lêst ûnûntkomber by de berch del mei my, dat koe net oars. Ik wie mysels net mear.
In pear wike nei ús triomfantlike moeting krige Janny ferkearing mei in jonge fan har eigen jierren, in klasgenoatsje, Hein Gietema. Myn ferealens en leafdesgelok gongen oer yn leafdesfertriet, hokker emoasje net minder ynkringend wie. En op ’e nij tocht ik dat ik dat gefoel noait wer kwytreitsje soe.
Oan myn soargeleaze libbentsje wie hoe dan ek definityf in ein kommen. De poarten fan de himel wienen sletten, it paradys feroare yn ’e wrâld sa’t dy yn werklikheid is, net moaier, net lilker. Neigeraden ik âlder en de wrâld grutter waard, kaam ik derachter dat it libben alderminst in feestje is, dat minsken as it derop oankomt inoar nei it libben stean, dat God net almachtich is. Mar dy tút fan Janny namen se my net ôf.
Der folgen mear tuten fan oare famkes doe’t ik in puber waard en der folgen oare yntimiteiten mei fammen yn myn adolessinsjeperioade. Dat wie noflik, befredigjend, enervearjend of plan-út geil, mar it helle it net by it tútsje fan Janny.
Al ridlik gau nei de legere skoalle wie ik har trouwens út it each ferlern, trochdat har âlden ferhuzen nei in stêd bûten de provinsje. Sels ferliet ik it doarp op myn achttjinde om der selden werom te kearen.
Yn myn studintetiid yn Grins dielde ik it bêd mei tsientallen jonge froulju. Hieltyd fanatiker of wanhopiger socht ik nei genot. Doe wie de skamte fier te sykjen. Ik gong mei twa of mear froulju tagelyk op bêd, soms wienen der manlju by, ik gong nei eroatyske massaazjesalons, hoeretinten en mei partners nei peareklups, ik partisipearre yn gangbangs, die oan sm (passyf en aktyf), ik smookte joints, naam pillen. Neat gong te mâl. De prikkels waarden hieltyd fûler, it effekt hieltyd minder.
Soe ik dat ek allegear dien ha as ik as bern noait tute wie troch Janny, freegje ik my no wolris ôf. Underwilens rekke ik fierder en fierder fuort fan dat iene glorieuze momint yn it begjin fan myn libben.
As jong folwoeksene ferhuze ik nei de Rânestêd. Dêr socht ik behalve yn seks myn heil yn sport, literatuer en keunst. Der wienen goede ûnderfiningen by, topûnderfiningen, in soad mominten fan gelok makke ik mei. Sa spile ik ris remize tsjin in ynternasjonale skaakmaster. Mar sels al hie ik wûn fan ’e wrâldkampioen skaken, dan noch soe it gelok minder yntins west ha as nei dy earste tút. Faak tink ik deroan werom, oan it teare tútsje fan dat leave famke mei har flechtsjes, út en troch biedt it my wat treast.

De lêste jierren wenje ik wer yn Fryslân, yn in âldereinflat oan de râne fan in grut doarp dat yngeand fergalle is troch nije, ûnsjogge hûzen, krekt as myn bertedoarpke en safolle oare doarpen. Myn trije etaazjes tellende flat is in ôfgryslike pûst, mar detonearret amper fanwegen alle oare pûsten. It âlde wurdt ferfongen troch it nije, want jild spilet gjin rol. De betegele tunen binne kreas fersoarge, dêr wurdt mei pronke, de blommen en planten stean yn potten. Mar hoefolle iken en ipen en mear fan dat soarte ymposante beammen binne der net roaid yn de ôfrûne jierren, omdat se yn ’e simmer wenningen fertsjusterje soenen en omdat ôffallen hjerstblêden tsjintwurdich beskôge wurde as túnôffal? Ik ken hjir net folle minsken; yn it doarpke dêr’t ik hikke en tein bin, ken ik gjinien mear en ik ha der yn tiden net west.
Ut myn flat wei sjoch ik út oer de fjilden, mar der is gjin aardichheid mear oan. De blom- en fûgelrike greiden út myn jeugd binne fergien. De gersfjilden fan doe binne ferwurden ta in ferfeelsum, gifgrien biljertlekken. Elk perseel is freesd, egalisearre, drainearre en ynsiedde mei Ingelsk raaigers; de iennichste plant dy’t der groeie mei, al it oare wurdt sjoen as ûnkrûd. It ynsektebestân is ysbaarlik ôfnommen. De greidefûgels binne praktysk útrûge, it is unheimisch stil yn it lân as der gjin trekkers brulle. De útmergele kij sûnder hoarnen, fan wa’t de libbensferwachting yn in heale iuw keldere is fan fyftjin nei fiif jier, stean it hiele jier troch op stâl. De hoarizon wurdt ferpest troch in grut tal draaiende wynturbines dy’t soms tweintich kear heger binne as in pleats of tsjerketoer. Foar it útsjoch hoech ik moarns de gerdinen net iepen te dwaan.
Eartiids hie dit doarp trije tsjerken. Ien derfan is sloopt, in oare omboud ta wenhûs en de tredde tsjerke fungearret no as doarpshûs. God stoar mei de skientme fan de skepping.
Alles wurdt minder, takelet ôf, ek myn âlde liif. It tal sykten en kwalen dat ik ha, giet yn heech tempo omheech, se binne al hast net mear te tellen en se wurde omtrint mei de dei slimmer. Ik bin dôfachtich, ympotint, myn bloeddruk is te heech, nachts moat ik trije kear fan ’t bêd ôf om te pisjen, myn fingers binne dôf en myn teannen gefoelleas, ik ha in pear TIA’s hân, it rinnen giet muoisum en gean sa mar troch. Myn libben wurdt hieltyd ûngeselliger, de wrâld lytser, stadich feroaret myn bestean yn in hel.
Lykas it gea fan myn heitelân is myn memmetaal op stjerren nei dea. Wat men tsjintwurdich Frysk neamt, is in totaal oare taal as dy’t myn âlden en omkes en muoikes en âld-doarpsgenoaten praten. It idioom is fierhinne hielendal ferdwûn, gâns Nederlânske wurden en útdrukkingen kamen derfoar yn it plak. Sels de oerbleaune Fryske wurden sprekt men hjoed-de-dei út mei in Nederlânsk aksint, benammen de jongerein. It probleem is dus net dat hieltyd minder minsken Frysk prate, mar dat de minsken dy’t it prate it hieltyd minder prate, minder goed. De prachtige taal dy’t it Frysk oait wie, is degenerearre ta in neatsizzend taaltsje, in soarte fan dialekt, ryp foar eutanasy.
Gjin minske dy’t it wat skele kin. Se binne bliid mei stees mear jild, bettere auto’s, fluggere kompjûters, smartphones, iPads en oare gadgets. De minsken stoarje har blyn op byldskermen. Foar in moai lânskip gean se nei it bûtenlân.
Mei ôfgriis sjoch ik hoe’t myn oerheid op it stuit fassistyske trekken fertoant. Se biedt dy (skyn)feilichheid foar frijheid, mar ast net yn ’e beage rinst, bist net feilich foar har, dan lit se har smoarge kop sjen. De polityk is siik, it gros fan de politisy walchlik. Der wurdt manipulearre by it libben. De ligers en bedragers dy’t it bêste lige en bedrage, krije de measte stimmen. Ik sjoch der net fan op, want ik fernuverje my al jierren nergens mear oer.
It tútsje fan Janny is sa lang lyn, sa fier fuort en it rekket hieltyd fierder op ’e achtergrûn. Ik kin de ûnderfining ûnmooglik weromhelje, net sa’t ik it destiids belibbe ha. It leaflike famke mei de flechtsjes kin ik noch foar my krije, it tútsje is foar in part ferdizene, krekt as it gefoel dat ik derby krige. Omkeard kin ik glimkjend weromtinke oan pynlike yngrepen by de toskedokter, glimkjend, want de pine fan doe kin ik likemin neifiele.
Soe Janny noch wolris oan my tinke? Nee, ik tink dat se net iens mear tinkt oan Hein Gietema. Nei alle gedachten is se fol fan de bernsbern. As se noch libbet!
Feitliken is selsmoard foar my de bêste opsje. Hoe faak ha ik it net oerwage? Der giet gjin dei foarby dat ik gjin balke en tou foar eagen sjoch. Alle ellinde wie dan foarby. Soms tink ik dat it tútsje fan Janny my tsjinhâldt.
De lêste tiid is der wat dat my noch in bytsje op fuotten hâldt. It is de hoop dat as ik op myn stjerbêd lis – ûnder ynfloed fan morfine, losslein fan de werklikheid, yn ’e bernskens faaks – dat der dan in moaie en leave ferpleechster is dy’t har hân even op myn foarholle leit, of myn hân in hoartsje fêsthâldt. En dat ik dan noch ien kear deselde sensaasje ûnderfine mei as doe’t Janny my lang, lang lyn tute achter it stroomhokje by har âlderlik hûs. Dat is it iennige dêr’t ik noch foar libje. It stjerbêd is myn paradys.

Mijn ouders hadden een boerderij op de terp van een afgelegen Fries dorpje te midden van uitgestrekte landerijen. Allemaal weilanden met slenken, greppels, hoogten en laagten, natte en droge stukken, waar diverse soorten grassen en andere kruidachtige planten groeiden, die een groot deel van het jaar bloeiden. In het voorjaar was het land rond het boerendorp op sommige plaatsen een gele zee van paardenbloemen, de pinksterbloemen bloeiden al voor Pasen, daarnaast zag je veel witte madeliefjes, in de zomer kleurde zuring de velden rood en in het najaar waren de weilanden versierd met boterbloemen. Het was het vogelrijkste gebied van Nederland. Boven elke pondemaat zong wel een leeuwerik. Wilde je langs alle nesten gaan in de weilanden achter onze boerderij? Dan had je een dagtaak! Er waren bijen en vlinders in overvloed. Het vee liep, als het weer het toeliet, van maart tot november vredig buiten te grazen. Aan de opvaart stond een fraaie Amerikaanse windmotor die het waterpeil in de polder regelde.
Niemands prille jeugd was kostbaarder dan de mijne, omdat ik opgroeide in een utopische omgeving. Een tuin van tientallen hectares was mijn speelplek. Alle ingrediënten voor een gelukkige kindertijd waren aanwezig. Liefhebbende ouders, honden, katten en ook koeien, paarden, schapen en geiten die ik persoonlijk kende, met wie ik een band had.
God bestond toen werkelijk, iedereen geloofde. Geen wonder, de mensen hadden alle reden om te geloven, want ze zagen elke dag Gods wonderbaarlijke schepping in volle luister om zich heen. Allen spraken alleen maar Fries, prachtig Fries. Het Nederlands was als het ware een vreemde taal, waarmee men slechts weinig in aanraking kwam, in die tijd had niemand televisie.
De kinderen kregen zelfs onderwijs in het Fries. Ik zat in een naburig dorp op school. Onze meester was een vriendelijke, rustige man die meeslepend kon vertellen. In mijn herinnering waren we vaker aan het zingen, knutselen, boetseren en aan het luisteren naar Bijbelse verhalen dan dat we rekenen en taal hadden. Op mijn achtste ging ik met een mooi rapport over van de tweede naar de derde klas.
In datzelfde jaar kwamen er een stuk of tien nieuwe leerlingen op het schooltje. Kleuters van vijf tot zes jaar, zij vormden de eerste klas; de eerste, tweede en derde klas zaten in hetzelfde lokaal en hadden dezelfde meester. Onder de nieuwkomers was een opvallend leuk meisje met een lief gezichtje. Ze droeg haar blonde haar meestal in vlechtjes. Ik zie haar nog voor me in haar scharlakenrode jurkje zonder mouwen. Het meisje heette Janny de Jong en zij was de dochter van de koster in het dorp waar ik naar school ging.
Het duurde niet lang of ik was finaal door haar betoverd. Ze nam bezit van bijna al mijn hersencellen. Kende ik het woord verliefd al? Geen idee, ik wist toen in elk geval niet dat dat soort heftige gevoelens op den duur slijten en voorbijgaan, ik meende dat mijn nieuwe geestesgesteldheid altijd zou blijven. Het verlangen naar het bekoorlijke meisje met de vlechtjes was overweldigend. Janny werd het middelpunt van al mijn gedachten, op school, maar ook thuis. Tot dan toe, in de eerste en tweede klas, was ik de beste leerling geweest, daarna zakte ik af naar het gemiddelde niveau.
De aantrekkingskracht die zij op mij uitoefende was enorm. Desondanks, of beter gezegd juist daardoor, was ik te verlegen om haar te benaderen. Maandenlang probeerde ik op het schoolplein zo dicht bij haar in de buurt te komen als mijn angst toeliet.
Voor een volwassene lijkt een vol speelplein een chaos van schreeuwende kinderen. Neem van mij aan: ze weten precies wat ze doen. Ik wist het tenminste wel. Meestal speelde ik zo’n tien meter bij Janny vandaan. Als zij aan het knikkeren was, of als zij met stoepkrijt tekende op het schoolplein, durfde ik wat dichterbij te komen, dan rende ik soms vlak achter haar langs. In het klaslokaal vormde de tweede klas een veilige buffer tussen haar en mij.
Op een woensdagmiddag, toen alle kinderen vrij waren van school, kwam ik door een min of meer gestuurd toeval eindelijk met haar in contact. Samen met een vriendje was ik gaan spelen bij het stroomhokje in haar dorp, schuin tegenover de kerk, dicht bij het huis waar zij woonde.
Hoewel ik natuurlijk stiekem had gehoopt dat ik haar daar zou treffen, schrok ik me wezenloos toen zij met een vriendinnetje daadwerkelijk kwam opdagen.
Gelukkig wist mijn vriendje van niks, kinderlijk nam hij de kennismaking voor zijn rekening; aanvankelijk stond ik er maar wat bij, waarschijnlijk met een rood hoofd. Langzaam raakte ik echter mijn verlamming kwijt, ik leefde wat op, begon het zelfs leuk te vinden. De liefde leek het te winnen van de angst.
Ik weet niet meer precies hoe het ging, hoe het kwam, we speelden met z’n vieren, plaagden elkaar en aan het einde van de middag, nadat haar moeder haar naar huis had geroepen, kreeg ik zomaar een kusje van haar op mijn wang.
Het aardse paradijs werd het hemelse paradijs. Al het mooie om mij heen werd nog mooier, werd omgetoverd tot het mooiste dat je je kon voorstellen. In de blauwe lucht dreven witte wolken zoals geen kunstschilder ze ooit heeft geschilderd. Merels zongen en het klonk of engelen zongen. In een roes zweefde ik naar huis.
Ongelooflijk: ik, die me als kind overal over verwonderde, zelfs over het kleinste, ik had een kus gekregen van Janny, het meisje dat ik aanbad, een hogere vorm van geluk was ondenkbaar. Janny, ik had Janny ontmoet en zij had mij gekust, het was niet te bevatten. Zij was alles voor me, ik vertoefde met haar in de zevende hemel, de euforie leek eindeloos.

Als kind had ik nogal wat talenten. Ik kon goed knikkeren, met LEGO spelen, ponyrijden, met pijl en boog schieten, paardrijden, slootjespringen, mijn vader helpen op de boerderij, steppen, verstoppetje spelen – ik blonk in alles uit. Later pas kwam het besef dat de concurrentie in een klein dorp niet groot is, daar ben je al snel de beste. Enfin, nu bleek ik ook het talent te hebben om verliefd te worden. Het gevoel in mij was alomvattend en allesoverheersend. In mijn realistische dagdromen gebeurden fantastische dingen. We knikkerden, speelden met LEGO, reden op pony’s, we deden alles samen. Ik sliep met Janny in, werd met haar wakker, zo intiem als ik het maar kon bedenken, dag en nacht was ze bij me, amper van echt te onderscheiden.
In het werkelijke leven veranderde er weinig, helaas, er veranderde niets ten goede. De virtuele Janny werd vertrouwd, voor de echte Janny daarentegen was ik als gevolg van de kus nog banger geworden. Op het schoolplein durfde ik nog steeds niet op haar af te stappen. Was zij een prinses geweest, of het zusje van Jezus, dan zou ik niet banger hebben kunnen zijn. Vanwege die extreme verlegenheid ging het op het laatst onvermijdelijk bergafwaarts met mij. Ik was mezelf niet meer.
Enkele weken na onze triomfantelijke ontmoeting kreeg Janny verkering met een jongen van haar eigen leeftijd, een klasgenootje, Hein Gietema. Mijn verliefdheid en liefdesgeluk gingen over in liefdesverdriet, welke emotie niet minder indringend was. En opnieuw dacht ik dat ik dat gevoel nooit meer zou kwijtraken.
Aan mijn zorgeloze leventje was hoe dan ook definitief een einde gekomen. De poorten van de hemel waren gesloten, het paradijs veranderde in de wereld zoals die in werkelijkheid is, niet mooier, niet lelijker. Naarmate ik ouder en de wereld groter werd, kwam ik erachter dat het leven allerminst een feestje is, dat mensen als het erop aankomt elkaar naar het leven staan, dat God niet almachtig is. Maar die kus van Janny namen ze mij niet af.
Er volgden meer kussen van andere meisjes toen ik een puber werd en er volgden andere intimiteiten met meiden in mijn adolescentieperiode. Dat was aangenaam, bevredigend, enerverend of ronduit geil, maar het haalde het niet bij het kusje van Janny.
Al vrij snel na de lagere school was ik haar trouwens uit het oog verloren, doordat haar ouders verhuisden naar een stad buiten de provincie. Zelf verliet ik het dorp op mijn achttiende om er zelden terug te keren.
In mijn studententijd in Groningen deelde ik het bed met tientallen jonge vrouwen. Steeds fanatieker of wanhopiger zocht ik naar genot. Toen was de schaamte ver te zoeken. Ik ging met twee of meer vrouwen tegelijkertijd naar bed, soms waren er mannen bij, ik ging naar erotische massagesalons, hoerententen en met partners naar parenclubs, ik participeerde in gangbangs, deed aan sm (passief en actief), ik rookte joints, slikte pillen. Niets was te dol. De prikkels werden steeds heftiger, het effect steeds geringer.
Zou ik dat ook allemaal hebben gedaan als ik als kind nooit was gekust door Janny, vraag ik me nu weleens af. Ondertussen raakte ik verder en verder weg van dat ene glorieuze moment in het begin van mijn leven.
Als jongvolwassene verhuisde ik naar de Randstad. Daar zocht ik behalve in seks mijn heil in sport, literatuur en kunst. Er waren goede ervaringen bij, topervaringen, ik maakte veel momenten van geluk mee. Zo speelde ik eens remise tegen een internationale schaakmeester. Maar zelfs al had ik gewonnen van de wereldkampioen schaken, dan nog zou het geluk minder intens zijn geweest dan na die eerste kus. Vaak denk ik eraan terug, aan het tedere kusje van dat lieve meisje met haar vlechtjes, af en toe biedt het me een beetje troost.

De laatste jaren woon ik weer in Friesland, in een bejaardenflat aan de rand van een groot dorp dat grondig is vergald door nieuwe, lelijke huizen, net als mijn geboortedorpje en zoveel andere dorpen. Mijn drie etages tellende flat is een afschuwelijke puist, maar detoneert nauwelijks vanwege de vele andere puisten. Het oude wordt vervangen door het nieuwe, want geld speelt geen rol. De betegelde tuinen zijn keurig verzorgd, daar wordt mee gepronkt, de bloemen en planten staan in potten. Maar hoeveel eiken en iepen en meer van dat soort imposante bomen zijn er niet gerooid in de afgelopen jaren, omdat ze in de zomer woningen zouden verduisteren en omdat afgevallen herfstbladeren tegenwoordig worden beschouwd als tuinafval? Ik ken hier weinig mensen; in het dorpje waar ik ben geboren en getogen, ken ik niemand meer en ik ben er in tijden niet geweest.
Vanuit mijn flat kijk ik uit over de velden, maar er is geen aardigheid meer aan. De bloem- en vogelrijke weilanden uit mijn jeugd zijn verdwenen. De grasvelden van toen zijn verworden tot een saai, gifgroen biljartlaken. Elk perceel is gefreesd, geëgaliseerd, gedraineerd en ingezaaid met Engels raaigras; de enige plant die er mag groeien, al het overige wordt gezien als onkruid. Het insectenbestand is schrikbarend afgenomen. De weidevogels zijn praktisch uitgeroeid, het is unheimisch stil op het land als er geen trekkers brullen. De uitgemergelde koeien zonder hoorns, van wie de levensverwachting in een halve eeuw is gekelderd van vijftien naar vijf jaar, staan het hele jaar door op stal. De horizon wordt verpest door een groot aantal draaiende windturbines die soms twintigmaal hoger zijn dan een boerderij of kerktoren. Voor het uitzicht hoef ik ’s ochtends de gordijnen niet open te doen.
Vroeger had dit dorp drie kerken. Een ervan is gesloopt, een andere omgebouwd tot woonhuis en de derde kerk fungeert nu als dorpshuis. God stierf met de schoonheid van de schepping.
Alles wordt minder, takelt af, ook mijn oude lijf. Het aantal ziekten en kwalen waaraan ik lijd, stijgt in rap tempo, ze zijn al bijna niet meer te tellen en ze verergeren zowat met de dag. Ik ben slechthorend, impotent, mijn bloeddruk is te hoog, ’s nachts moet ik drie keer opstaan om te plassen, mijn vingers zijn doof en mijn tenen gevoelloos, ik heb een paar tia’s gehad, het lopen gaat moeizaam en ga zo maar door. Mijn leven wordt steeds ongezelliger, de wereld kleiner, langzaam verandert mijn bestaan in een hel.
Net als het landschap van mijn jeugd is mijn moedertaal op sterven na dood. Wat men tegenwoordig Fries noemt, is een totaal andere taal dan die mijn ouders en ooms en tantes en oud-dorpsgenoten spraken. Het idioom is nagenoeg verdwenen, talrijke Nederlandse woorden en uitdrukkingen kwamen ervoor in de plaats. Zelfs de overgebleven Friese woorden spreekt men vandaag de dag uit met een Nederlands accent, vooral de jongeren. Het probleem is dus niet dat steeds minder mensen Fries spreken, maar dat de mensen die het spreken het steeds beroerder spreken. De prachtige taal die het Fries ooit was, is gedegenereerd tot een nietszeggend taaltje, een soort dialect, rijp voor euthanasie.
Geen mens die het wat kan schelen. Men is blij met steeds meer geld, betere auto’s, snellere computers, smartphones, iPads en andere gadgets. De mensen staren zich blind op beeldschermen. Voor een mooi landschap gaan ze naar het buitenland.
Met lede ogen zie ik hoe mijn overheid momenteel fascistische trekken vertoont. Ze biedt je (schijn)veiligheid voor vrijheid, maar als je niet in het gareel loopt, ben je niet veilig voor haar, dan laat ze haar lelijke kop zien. De politiek is ziek, het gros der politici weerzinwekkend. Er wordt gemanipuleerd bij het leven. De leugenaars en bedriegers die het beste liegen en bedriegen, krijgen de meeste stemmen. Ik kijk er niet van op, want ik verwonder me al jaren nergens meer over.
Het kusje van Janny is zo lang geleden, zo ver weg en het raakt almaar verder op de achtergrond. Ik kan de ervaring onmogelijk terughalen, niet zoals ik het destijds heb beleefd. Het lieflijke meisje met de vlechtjes kan ik me nog herinneren, het kusje is deels vervaagd, net als het gevoel dat ik erbij kreeg. Omgekeerd kan ik glimlachend terugdenken aan pijnlijke ingrepen bij de tandarts, glimlachend, want de pijn van toen kan ik evenmin navoelen.
Zou Janny nog weleens aan mij denken? Nee, ik denk dat ze niet eens meer denkt aan Hein Gietema, waarschijnlijk is ze vol van de kleinkinderen. Als ze nog leeft!
In feite is zelfmoord voor mij de beste optie. Hoe vaak heb ik het niet overwogen? Er gaat geen dag voorbij dat ik geen balk en touw voor ogen zie. Alle ellende was dan voorbij. Soms denk ik dat het kusje van Janny mij tegenhoudt.
De laatste tijd is er iets dat mij nog enigszins op de been houdt. Het is de hoop dat als ik op mijn sterfbed lig – onder invloed van morfine, losgeslagen van de werkelijkheid, kinds wellicht – dat er dan een mooie en lieve verpleegster is die haar hand even op mijn voorhoofd legt, of mijn hand een poosje vasthoudt. En dat ik dan nog eenmaal dezelfde sensatie mag ervaren als toen Janny mij lang, lang geleden kuste achter het stroomhokje bij haar ouderlijk huis. Dat is het enige waar ik nog voor leef. Het sterfbed is mijn paradijs.

Doe’t de hjerstwyn begûn te waaien en de blêden op myn lichem falle liet, stiene de beammen neaken en har slanke fingers wiene goed te sjen. Al har skjintme en tier feroare yn in dizige dream dy’t inkeld in swiete neismeits efterliet. Ik koe sjen dat de eagen fan de beammen stadichoan ticht foelen en har griene blik ferdwûn. Ut en troch hearde ik midden yn ’e nacht harren gekreun, lykas wiene se oan it dreamen. Dreamen oer de maitiid, blossem, fruit. Hok oare dream soe it wêze kinne? Hoe oars soe in beam dy’t de hiele winter ûnder in laach snie sliepte oerlibje kinne? As it oan my lei, soe ik de beammen oant de ein fan ’e winter omearmje, dat se fanûnder myn glibberige hûd neat mear fernimme soene fan dizze kjeld. En dat se, oant ’e maitiid, ûnderdompele wêze soene yn myn wetter. Mar de beammen lieten my, krekt as al it oare, winterdeis iensum efter. De winter wie it seizoen fan fuortgean. In seizoen dat gewoan oergean moast en de maitiid berikke moast.
Mei it begjin fan ’e kâlde tiid fan ’t jier wie oeral stilte en ûnwittendheid. It wie as luts de natoer ynienen har feestjurk út, smiet se har ûnnoflike skuon yn in hoeke en foel se dronken, wurch en foldien nei in lang feest yn sliep.
Winterdeis koe ik nóch it lûd fan de keppel, nóch dat fan de hoeders hearre. De tinten fan de nomaden waarden ferset. Fan de berch nei de bedelte, fan de heechflakten tichtby de toppen nei de legere fallei. De stam hold it grutste part fan de dei ta yn ’e grutte tinten. Soms kamen der dochs wat minsken op my ta om wetter te heljen, mar se seagen net mear nei my wylst se harren pot mei wetter follen. Harren blik bleau rjochte op ’e tinte dêr’t se nei longeren en dêr’t se gau wer nei weromkeare woene. Harren fingers sakken net ferduldich myn hûd yn, mar gongen safolle mooglik út ’e wei om my oan te reitsjen. Se bedutsen it hiele gesicht mei in grouwe sjaal en allinnich harren eagen wiene te sjen.
Hjerstmis en winterdeis wie ik lulk en kâld troch de ôfwêzichheid fan de nomaden. En eltsenien wie bang foar de útbarstingen fan myn lulkens. Se wiene bang dat ik se oanfalle soe en har tinten weitôgje soe. Earne fier fan my fuort brochten se de nachten troch. Myn lulkens boaze oan en de winter waard ûnmeilydsumer. By winterdei hoeden de jonge mannen har keppels yn in syktocht nei fretten foar har fee. Se woene dat de keppel safolle mooglik farsk gers te fretten krige en namen har bisten mei op dagenlange tochten. De froulju bleauwen efter, tegearre mei de âlderein en bern, oan myn oever mar djipper yn ’e fallei.

Der wie mar ien persoan dy’t net bang wie, noch foar my noch foar de winter. In frou mei harte-eagen dy’t, lykas wie it noch simmer, neist my sitten bleau. Se sette in rjochthoekich houten weeftou en in pear kleaunen kleurde wol op ’e grûn en siet mei de rêch nei my ta op in stikje kelym. Mei har fuotten oerinoar teard weve se sûnder belies nije kelyms en tapiten. Ik seach dat har fingers read waarden fan ’e kjeld en somtiden klemde se de tosken opinoar. Mar se bleau sitten en weve troch, sels oant midden yn ’e nacht, dan sette se in lytse lantearne njonken it houten weeftou en skildere se bylden mei kleurrike knoopkes. It wiene bylden fan blommen en fûgels, yn read, oranje, giel. Bylden fan alles dat der op dat stuit net wie. De iennige kleuren dy’t ik winterdeis seach, wiene de kleuren fan de tapiten fan dizze frou. Se weve en song súntsjes in liet dat hieltyd klonk as it lûd fan ’e wyn. Ik wie bliid dat der njonken it lûd fan myn lulke drippen, noch in oar lûd te hearren wie op ’e flakte. Soms draaide se har om fan it tapyt ôf en seach my oan.
Wat seach se yn my? Wat kinst yn in rivier sjen útsein in wjerspegeling fan de wrâld deromhinne? In wjerspegeling fan de beammen, wolken, loft en gesichten dy’t doare him benei te kommen? Wannear’t it houten weeftou fol stie mei kleurrike knoopkes en de lêste tried ta ôfrûning lein wie, knipte se de skearingtriedden troch mei deselde skjirre wêrmei’t se de triedden fan ’e knopen ien foar ien al ôfknipt hie. Wannear’t in tapyt klear wie, sloech se it om de drûge, kâlde stamme fan in beam en bûn se de úteinen fan ’e skearingtriedden stevich oaninoar. It neakene liif fan de beam waard bedutsen mei knopen en blommen. Ik tocht by mysels: as de dreamen fan ’e beammen te sjen wêze soene, dan soene se der sa útsjen. Fol blossems, fûgels en kleuren. Faaks dreamden de beammen mei har stammen. It wie krekt as hie dizze frou de dreamen fan ’e beammen weve. Ik seach nei dizze frou en har tapiten. Soms hold se in baarnend stik hout yn ’e hân wylst se reaunte. De stilte waard hieltyd ferbrutsen troch it lûd fan ’e tapytkaam, mar dy ôfbrutsen stikken stilte krûpten al gau wer tusken de knopen fan it tapyt. Se hold it baarnende hout njonken it healôf weefde tapyt, dan seach se nei de fûgels en blommen. Troch it ljocht fan it súntsjes baarnende hout dat op har antlit foel, koe ik de kleur fan har wangen sjen: in mjuks fan giel en read, lykas de opgeande sinne. Dêrnei seach se nei de beammen, nei de himel dy’t donkerblau wie en soms nei my.
Se neamde my ‘Bulaq’. Wannear’t se nei my eage, hie ik it gefoel dat se my sjen koe. Se seach my, nettsjinsteande alle refleksjes op myn betize gesicht. Tagelyk mei al myn drippen. Los fan al de drippen. Se rôp my en ik wie net langer lulk. Ik wie gjin glydzjende trien mear. Ik wie Bulaq, stream, baltend en altyd libben.

Har gouden blik kalmearre my as de sêfte hannen fan ’e sinne. Under har waarme blik foelen al myn drippen yn sliep en ferjitte ik it seizoen en de tiid. Ik wie wer deselde raande snieflok op ’e top fan ’e berch, of deselde drip dy’t, op in simmermiddei, nei oerenlang hoederswurk oer har waarme wangen glide en har wurgens oan ’e hannen fan ’e wyn oerlange. Ik song mei har mei. It lûd fan ús flústerjen wjerklonk oer de flakten en fersteurde de sliep fan de dronken en ôfmêde winter. De winter prottele en slute dêrnei de swiere eachlidden wer. De beammen waarden lykwols net wekker út har kleurrike dreamen. It byld fan de sliep op har stamme bleau hingjen oant de maitiid.
Tusken de dreamende beammen, fier fan my ôf, sieten de nomaden, waarm fan inoarrens azem, yn ’e tinten fan de wol dy’t simmerdeis skeard wie en fan Korsi. Korsi, dy’t bedutsen wie mei grutte tekkens mei dêrûnder in bak fol gleone koaltsjes op in tsjokke laach jiske, dy’t har waarmte stadich ôfjoegen. De waarmte kaam ek fan in tsjettel fol wetter dat altyd oan ’e soad wie. De nomaden ûndergiene de winter en makken harren ree foar de maitiid en de simmer. De âlde en ôfmêde winter wie te gast en se moasten dy gast foar in skoftke ferneare, sadat se har, krekt as elk oar âldminske, ynienen ferfele soe en dernei langje om wer nei hûs te gean.

De beammen dreamden troch oant ’e maitiid; ik gong en kaam werom. Ik wie en ik song.

Toen de herfstwind begon te blazen en de bladeren op mijn lichaam liet vallen, stonden de bomen naakt en hun slanke vingers waren goed te zien. Al hun schoonheid en pracht veranderde in een mistige droom die slechts een zoete nasmaak achterliet. Ik kon zien dat de ogen van de bomen langzaam dicht vielen en hun groene blik verdween. Af en toe hoorde ik midden in de nacht hun gekreun, alsof ze aan het dromen waren. Dromen over de lente, bloesem, fruit. Welke andere droom zou het kunnen zijn? Hoe anders zou een boom die de hele winter onder een laag sneeuw en in de gure wind sliep kunnen overleven? Als het aan mij lag, zou ik de bomen tot het einde van de winter omhelzen, zodat ze vanonder mijn glibberige huid niets meer zouden merken van deze kou. En zodat ze, tot de lente, ondergedompeld zouden zijn in mijn water. Maar de bomen lieten me, net als al het andere, in de winter alleen achter. De winter was het seizoen van het vertrek. Een seizoen dat gewoon voorbij moest gaan en de lente moest bereiken.
Met het begin van het koude seizoen was er overal stilte en onwetendheid. Het was alsof de natuur plotseling haar feestjurk uittrok, haar ongemakkelijke schoenen in een hoek gooide en dronken, moe en voldaan na een lang feest in slaap viel.
In de winter kon ik noch het geluid van de kudde, noch van de herders horen. De tenten van de nomaden werden verplaatst. Van de berg naar het dal, van de hoogvlaktes dicht bij de toppen naar de lagere vallei. De stam verbleef het grootste deel van de dag in de grote tenten. Soms kwamen er toch wat mensen naar me toe om water te halen, maar ze keken niet meer naar me terwijl ze hun pot met water vulden. Hun blik bleef gericht op de tent waar ze naar verlangden en waar ze snel weer naar terug wilden keren. Hun vingers zakten niet geduldig mijn huid in, maar vermeden het zoveel mogelijk om me aan te raken. Ze bedekten hun hele gezicht met een dikke sjaal en alleen hun ogen waren te zien.
In de herfst en winter was ik boos en koud door de afwezigheid van de nomaden. En iedereen was bang voor mijn woede-uitbarstingen. Ze waren bang dat ik ze aan zou vallen en hun tenten mee zou nemen. Ergens ver van mij vandaan brachten ze hun nachten door. Mijn woede groeide en de winter werd meedogenlozer. Tijdens de winter hoedden de jonge mannen hun kuddes in een zoektocht naar voedsel voor hun vee. Ze wilden dat de kudde zoveel mogelijk vers gras te eten kreeg en namen hun dieren mee op dagenlange tochten. De vrouwen bleven achter, samen met de ouderen en kinderen, aan mijn oever maar dieper in de vallei.

Er was maar één persoon die niet bang was, noch voor mij noch voor de winter. Een vrouw met hertenogen die, alsof het nog zomer was, naast me bleef zitten. Ze zette een rechthoekig houten weefgetouw en een paar bollen gekleurde wol op de grond en zat met haar rug naar me toe op een stukje kelim. Met haar benen over elkaar geslagen weefde ze onvermoeibaar nieuwe kelims en tapijten. Ik zag dat haar vingers rood werden van de kou en soms klemde ze haar tanden op elkaar. Maar ze bleef zitten en weven, zelfs tot midden in de nacht, dan zette ze een kleine lantaarn naast het houten weefgetouw en schilderde ze beelden met kleurrijke knoopjes. Het waren beelden van bloemen en vogels, in rood, oranje, geel. Beelden van alles wat er op dat moment niet was. De enige kleuren die ik in de winter zag waren de kleuren van de tapijten van deze vrouw. Ze weefde en zong zachtjes een lied dat constant klonk als het geluid van de wind. Ik was blij dat er behalve het geluid van mijn boze druppels, nog een ander geluid te horen was op de vlakte. Soms keerde ze zich om van het tapijt en keek me aan.
Wat zag ze in mij? Wat kan je in een rivier zien behalve een weerspiegeling van de wereld eromheen? Een weerspiegeling van de bomen, wolken, lucht en gezichten die hem durven te naderen? Wanneer het houten weefgetouw vol stond met kleurrijke knoopjes en de laatste draad ter afronding was gelegd, knipte ze de scheringdraden door met dezelfde schaar als die waarmee ze de draden van de knopen één voor één al had afgeknipt. Wanneer een tapijt klaar was, sloeg ze het om de droge, koude stam van een boom en bond de uiteinden van de scheringdraden stevig aan elkaar. Het naakte lichaam van de boom werd bedekt met knopen en bloemen. Ik dacht bij mezelf: als de dromen van de bomen te zien zouden zijn, dan zouden ze er zo uitzien. Vol bloesems, vogels en kleuren. Misschien droomden de bomen met hun stammen. Het was alsof deze vrouw de dromen van de bomen had geweven. Ik keek naar deze vrouw en haar tapijten. Soms hield ze een brandend stuk hout in haar hand terwijl ze neuriede. De stilte werd constant verbroken door het geluid van de tapijtkam, maar die afgebroken stukken stilte kropen weldra weer tussen de knopen van het tapijt. Ze hield het brandende hout naast het half geweven tapijt, dan keek ze naar de vogels en bloemen. Door het licht van het zacht brandende hout dat op haar gezicht viel, kon ik de kleur van haar wangen zien: een mengeling van geel en rood, zoals de zonsopgang. Daarna keek ze naar de bomen, naar de hemel die donkerblauw was en soms naar mij.
Ze noemde me ‘Bulaq’. Wanneer ze naar me keek, had ik het gevoel dat ze me kon zien. Ze zag mij, ondanks alle reflecties op mijn verwarde gezicht. Samen met al mijn druppels. Los van al de druppels. Ze riep mij en ik was niet langer boos. Ik was geen glijdende traan meer. Ik was Bulaq, stroom, brullend en altijd levend.
Haar gouden blik kalmeerde me als de zachte handen van de zon. Onder haar warme blik vielen al mijn druppels in slaap en vergat ik het seizoen en de tijd. Ik was weer dezelfde gesmolten sneeuwvlok op de top van de berg, of dezelfde druppel die, op een zomermiddag, na urenlang herderswerk over haar warme wangen gleed en haar vermoeidheid in de handen van de wind achterliet. Ik zong met haar mee. Het geluid van ons gefluister echode over de vlaktes en verstoorde de slaap van de dronken en vermoeide winter. De winter mopperde en sloot vervolgens haar zware oogleden weer. De bomen werden echter niet wakker uit hun kleurrijke dromen. Het beeld van de slaap op hun stam bleef tot de lente hangen.
Tussen de dromende bomen, ver van mij, zaten de nomaden, warm van elkaars adem, in de tenten van de wol die in de zomer was geschoren en van Korsi. Korsi, die bedekt was met grote dekens met daaronder een bak vol gloeiende kolen op een dikke laag as, die hun warmte langzaam afgaven. De warmte kwam ook van een ketel gevuld met water dat altijd aan het koken was. De nomaden ondergingen de winter en maakten zich klaar voor de lente en de zomer. De oude en vermoeide winter was te gast en ze moesten deze gast voor een tijdje verdragen, zodat ze zich, net als elke andere bejaarde, plotseling zou vervelen en ernaar zou verlangen weer naar huis te gaan.

De bomen bleven tot de lente dromen; ik ging en kwam terug. Ik was en ik zong.

D♥ bist sa moai, de moaiste bist♥

Se skreau de wurden dy’t de hiele dei al yn har songen. Wurd foar wurd, sa sierlik en oandachtich as se mar koe. It fielde as rekke se mei elk wurd dat út har pinne floeide in hân oan, in gesicht. Nee, net samar in hân, net samar in gesicht. Syn hân, syn gesicht. Kinst immen streakje mei in pinne? Ja, dat koe, want se die it. Se lei har hân op ’e wurden en beweegde der mei har fingers oerhinne.
‘Wat dochsto no?’
Lieve joech har in por ûnder wiskunde en wiisde nei de wurden dy’t se yn gedachten yn har wiskundeskrift skreaun hie.
‘O, neat. Bytsje kliderje.’
Mar Lieve seach har sawat oan. ‘Ik sjoch hertsjes …’
‘Sst,’ systere se. As bern foar of achter harren dit hearre soene, wiene de rapen gear. Dan soe se de rest fan ’e wike allinnich mar geklier oer har hinne krije. ‘Ella is fereale! Ella is fereale!’ Miskien moast se oerwaagje it Lieve te fertellen. Dan koe se fan har easkje dat se har stilhold. Dat soe se grif dwaan, want sy wist ek fan Lieve en Omar en dêr kletste sy ek net oer. Dus.

Trije dagen koe se him no. No ja, kenne … Se hie him woansdei besjoen fan in ôfstân, doe’t er yn ’e kantine in broadsje bestelde, doarde him net oan te sprekken. Se wist net iens hoe’t er hiet. Hy wie nij op skoalle. In jonge út ’e stêd, dat koest sa sjen. Syn kapsel wie dryster, syn klean orizjineler. Hy droech no ris gjin spikerbroek en ek gjin gympen. Hy hie in krêmkleurige chino en donkerblauwe fiterskuon. Hiel elegant. En in hoody, mar dan net sa’n grouwe, lompe mei razende wurden derop, mar ien fan fijne djipreade stof dy’t soepel om it liif foel. Hy hie donkere krollen en syn hier wie op ’e sliepen wat opskeard, sadat de krollen boppe-op syn holle fleurich dûnsen. Allinnich de kleur fan syn eagen hie se noch net besjoen. Dêrfoar moast se tichterby komme en dat doarde se no krekt net.

‘Dy nije jonge,’ flústere se Lieve even letter yn ’e gong yn it ear.
‘Bedoelst dy lange mei dy donkere krollen?’
Ella knikte.
‘Huh? Dy fyn ik no krekt in bytsje … no ja, truttich of sa.’
‘Ik fyn him krekt saaaaaa leuk! Witsto hoe’t er hjit?’
Lieve helle de skouders op.
‘Kensto ien dy’t him ken, dan?’
Mar Lieve skodholle.

Se treuzele dy middeis om nei de bus te gean, hoopjend dat se him sjen soe by de lockers, de garderobe of by de fytsen. Mar hy kaam net en de knoop yn har mage waard mei de minút grutter. Se suchte.
By de bushalte stjitte se har waarme azem tsjin it glês fan de abri en skreau mei har wiisfinger opnij de wurden D♥ bist sa moai, de moaiste bist♥ en makke der in foto fan mei har telefoan. Samar.
Wie se mar in dichter! Lêsten, by Ingelsk, hie menear Stellinga in gedicht fan in Shakespeare foardroegen, in dichter fan hûnderten jierren lyn, dat er út ’e holle koe. Se koe har allinnich de earste sinnen yn it sin bringe:

‘Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate.’

Fierder wist se it net krekt mear, mar wol wat de konklúzje wie: Shakespeare rekkene derop ferneamd te wurden, sadat it gedicht foar altyd bewarre bliuwe soe en dus dyjinge dêr’t it foar skreaun wie foar altyd trochlibjen bliuwe soe yn dy wurden.

Ien ferlykje mei in moaie, sinnige dei. En dan sizze: nee, nee, do bist moaier as dat. Moaier as in simmerdei.

Wauw.

Himelsk, fûn se it. Jaloerskmeitsjend ek. Koe sy mar sa skriuwe, sa wurden fine foar wat se fielde en tocht. Sy kaam net fierder as dy pear wurden:
D♥ bist sa moai, de moaiste bist♥. 

De bus siet grôtfol. Se stie achteryn en seach hoe’t de dei stadich yn ’e sliep foel. Hast desimber. Net bepaald in summer’s day. Wêr koe se him mei ferlykje? Mei ien? In sanger? In influencer? Mei eat? De sinne? In prachtich skilderij? Te ôfkôge! Se skodde de holle en seach dat in wat âlder man yn ’e bus dêr freonlik om lake. Se krige in kaam. Se moast normaal dwaan! Mar hoe moast dat ek alwer?

Dy jûns, nei de stamppot boerekoal, pakte se har godstsjinstboek. Moarn in toets. Se nestele har mei har rêch tsjin ’e sintrale ferwaarming, in kop tee yn ’e oanslach. Goed. It Paradys:
Adam, earste mins, Check.
Eva, wat mei in ribbe. Check.
Beam om te witten fan goed en kwea. Apeltsje. Check.
It Paradys: it plak dat it begjin wie fan alles, ‘de masterproef fan de Godlike skepping,’ stie yn it boek. Check.
It plak dêr’t alles perfekt wie. Dêr’t blommen bloeiden, bisten weiden, dêr’t gjin oarloch wie en gjin pine. Check, check, check.

Mar se fernaam dat se lies sûnder te lêzen, besocht te ûnthâlden sûnder ek mar wat op te slaan. It mocht dan sa wêze dat yn it Paradys de sinne altyd skynde, tocht se, mar sy wist no dat der wat wie dat moaier wie as dat. Moaier as de meast paradyslike sinne. Yn wiskundetermen, it Paradys yn it kwadraat. Want hy …

Se sucht en moast dêr doe ek in bytsje om laitsje, want sûnt trije dagen die se neat oars as dat. Belachlik eins. Se koe him net iens. Miskien wie hy allinnich mar oan ’e bûtenkant as in simmerdei. Wie er fanbinnen glûpende kâld as in dei yn febrewaris mei lege temperatueren, mei izel en wyn. Se moast dêr achter sjen te kommen. Mar hoe?

De oare moarns rûn se spand nei de bushalte om nei skoalle te gean. Spand fanwegen dy toets dy’t se min leard hie, mar foaral fanwegen it idee him miskien te sjen. Se huvere. De dei wie kâld, kâlder as de dagen dêrfoar. Gelokkich kaam de bus flot en wie der romte genôch. Se skode op in stoel oan ’e rútkant en sakke wei yn dreamerij. Se soe op him ôfstappe. Dat koe se bêst. Se soe gewoan ‘hallo’ sizze. Of, as se doarde, ‘Hallo, bisto nij op skoalle?’ Suffe sin fansels, want dat wist se heus wol. It moast der wol in bytsje spontaan útkomme, uteraard. En dan soe se sizze dat se Ella hiet en him freegje wat syn namme is. Gewoan: ‘Hoe hjitst?’ Twa wurden. Hoe dreech koe it wêze?

De bus stoppe by in halte. In kâlde wyn kaam deryn. Se luts har sjaal wat heger om ’e nekke en stoarre nei bûten. Oant se in freonlike stim hearde: ‘Is dy stoel frij?’ Se knikte, eins sûnder op te sjen, oant de stim opnij spruts: ‘Do sitst dochs ek op it Gregorius?’
No seach se op. Se seach yn twa prachtige brune eagen, dy’t freonlik nei har seagen.
Leave santjin. Hy wie it. Hy! Se moast wat sizze. Makket net út wat. Eat. Mar wat? Hy frege wat. Dochs? Shit, shit, shit, shit. Wat frege hy?
‘Sorry,’ sei se mei in nuver heech lûd. ‘Wat fregest?’
‘Ik sit sûnt koart op it Gregorius,’ sei er. ‘Do dochs ek?’
Se woe sjen, mar se koe net sjen. Hy wie te ticht by. Fierstente ticht by. Syn jas rekke har jas. Syn knibbel rekke har knibbel.
Se knikte.
‘Ik miende al dat ik dy dêr sjoen hie,’ sei er. Syn lûd wie moai. Syn eagen wiene moai. Sels syn knibbels wiene moai. Se moast wat sizze. Wat freegje. O, man!
‘Ik hjit Berend,’ sei er en stuts syn hân út.
Syn hân! Se stuts har iene hân út en lei de oare op har búk, dy’t hiel nuver fielde.
‘Ella,’ sei se.
Ek al wie it noch sa kâld bûten, syn hannen wiene waarm. Se hie him oanrekke.
‘Moaie namme,’ sei Berend.
Se knikte, mar doarst him net mear oan te sjen. Te folle. Te fluch.
‘Fynst it in leuke skoalle?’ frege Berend.
En se knikte wer. ‘Bêst wol. De kantine hat lekkere broadsjes.’
Wat in ûnnoazele sin. Se koe harsels wol foar de kop slaan. Wat in muts wie se ek! Sitst neist de leukste jonge fan ’e hiele skoalle, kinst alles sizze watst wolst, begjinst oer de broadsjes.
Berend lake nei har. ‘Absolút,’ sei er. ‘It binne prima broadsjes.’
De bus remme ôf. Berend gie oerein, Ella ek. Doe’t de doarren iepengiene, rûnen se achterinoar it trepke ôf en de strjitte op.
‘Brr,’ sei Berend. ‘Kâld, hin? Ik ha it net sa op ’e winter. Jou my de simmer mar. Neat sa fijn as in simmerdei.’
Ella begûn te strieljen. ‘Hast neat,’ sei se.

Ien kear binnen moast Berend de trep op, Ella bleau ûnder.
‘Oant letter,’ wist se derút te parsjen.
‘Ja, letter!’ sei Berend.

Wylst er fuortrûn, koe se de wurden dy’t yn har songen net langer ûnderdrukke. Se spruts se súntsjes út, hiel, hiel súntsjes. Sa súntsjes dat er it ûnmooglik hearre koe. D♥ bist sa moai, de moaiste bist♥. Mar wylst se dat lêste wurd flústere, draaide er him om en lake.

Niem♥nd, niem♥nd is zo mooi als jij

Ze schreef de woorden die de hele dag al in haar zongen. Woord voor woord schreef zij ze, zo sierlijk en aandachtig als ze kon. Het voelde alsof ze met ieder woord dat uit haar pen vloeide een hand aanraakte, een gezicht. Nee, niet zomaar een hand, niet zomaar een gezicht. Zijn hand, zijn gezicht. Kun je iemand strelen met een pen? Ja, dat kon, want ze deed het. Ze legde haar hand op de woorden en bewoog er met haar vingers overheen.
‘Wat doe jij nou?’
Lieve gaf haar een por tijdens wiskunde en wees naar de woorden die ze in gedachten in haar wiskundeschrift geschreven had.
‘O, niks. Beetje kliederen.’
Maar Lieve keek haar veelbetekenend aan. ‘Ik zie hartjes …’
‘Sst,’ siste ze. Als kinderen voor of achter hen dit zouden horen, waren de rapen gaar. Dan zou ze de rest van de week alleen maar geklier over zich heen krijgen. ‘Ella is verlie-hiefd! Ella is verlie-hiefd!’ Misschien moest ze overwegen het Lieve te vertellen. Dan kon ze van haar eisen dat ze haar mond zou houden. Dat zou ze vast doen, want zij wist ook van Lieve en Omar en daar kletste zij ook niet over. Dus.

Drie dagen kende ze hem nu. Nou ja, kennen … Ze had hem woensdag bekeken van een afstandje toen hij in de kantine een broodje bestelde, durfde hem niet aan te spreken. Ze wist niet eens hoe hij heette. Hij was nieuw op school. Een jongen uit de stad, dat kon je zo zien. Zijn kapsel was gedurfder, zijn kleren origineler. Hij droeg nou eens geen spijkerbroek en ook geen gympen. Hij droeg een crèmekleurige chino en donkerblauwe veterschoenen. Heel elegant. En een hoody, maar dan niet zo’n dikke, lompe met schreeuwende woorden erop, maar eentje van fijne dieprode stof die soepel om zijn lijf viel. Hij had donkere krullen en zijn haren waren op zijn slapen wat opgeschoren waardoor de krullen bovenop zijn hoofd vrolijk dansten. Alleen de kleur van zijn ogen had ze nog niet bekeken. Daarvoor moest ze dichterbij komen en dat durfde ze nou juist niet.

‘Die nieuwe jongen,’ fluisterde ze even later in de gang Lieve in het oor.
‘Je bedoelt die lange met die donkere krullen?’
Ella knikte.
‘Huh? Die vind ik nou juist een beetje … nou ja, truttig ofzo.’
‘Ik vind hem juist zoooo leuk! Weet jij hoe hij heet?’
Lieve haalde haar schouders op.
‘Ken jij iemand die hem kent, dan?’
Maar Lieve schudde haar hoofd.

Ze treuzelde die middag om naar de bus te gaan, hopend dat ze hem zou zien bij de lockers, de garderobe of bij de fietsen. Maar hij kwam niet en de knoop in haar maag werd met de minuut groter. Ze zuchtte.
Bij de bushalte stootte ze haar warme adem tegen het glas van de abri en schreef met haar wijsvinger opnieuw de woorden Niem♥nd, niem♥nd is zo mooi als jij en maakte daar een foto van met haar telefoon. Zomaar.

Was ze maar een dichter! Laatst, bij Engels, had meneer Stellinga een gedicht van ene Shakespeare voorgedragen, een dichter van honderden jaren geleden, dat hij uit zijn hoofd kende. Ze herinnerde zich alleen de eerste zinnen:

‘Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate.’

De rest wist ze niet meer precies, maar wel wat de conclusie was: Shakespeare rekende erop beroemd te worden zodat het gedicht voor altijd bewaard zou blijven en dus degene voor wie het geschreven was voor altijd zou blijven voortleven in die woorden.

Iemand vergelijken met een mooie, zonnige dag. En dan zeggen: nee, nee, jij bent mooier dan dat. Mooier dan een zomerdag.

Wauw.

Hemels, vond ze dat. Jaloersmakend ook. Kon zij maar zo schrijven, zo woorden vinden voor wat ze voelde en dacht. Zij kwam niet verder dan die paar woorden: Niem♥nd, niem♥nd is zo mooi als jij. 

De bus zat stampensvol. Ze stond achterin en zag hoe de dag langzaam in slaap viel. Bijna december. Niet bepaald een summer’s day. Waar kon ze hem mee vergelijken? Met iemand? Een zanger? Een influencer? Met iets? De zon? Een prachtig schilderij? Te afgezaagd! Ze schudde haar hoofd en zag dat een wat oudere man in de bus daar vriendelijk om lachte. Ze bloosde. Ze moest normaal doen! Maar hoe moest dat ook alweer?

Die avond, na de stamppot boerenkool, pakte ze haar godsdienstboek. Morgen een toets. Ze nestelde zich met haar rug tegen de centrale verwarming, een kop thee in de aanslag. Goed, het Paradijs:
Adam, eerste mens. Check.
Eva, iets met een rib. Check.
Boom van de kennis van goed en kwaad. Appeltje. Check.
Het Paradijs: de plek die het begin was van alles, ‘de meesterproef van de Goddelijke schepping,’ stond in het boek. Check.
De plek waar alles perfect was. Waar bloemen bloeiden, dieren graasden, waar geen oorlog was en geen pijn. Check, check, check.

Maar ze merkte dat ze las zonder te lezen, probeerde te onthouden zonder ook maar iets op te slaan. Het mocht dan zo zijn dat in het Paradijs de zon altijd scheen, dacht ze, maar zij wist nu dat er iets was dat mooier was dan dat. Mooier dan de meest paradijselijke zon. In wiskundetermen, het Paradijs in het kwadraat. Want hij …

Ze zuchtte en moest daar toch ook een beetje om lachen, want sinds drie dagen deed ze niets anders dan dat. Belachelijk eigenlijk. Ze kende hem niet eens. Misschien was hij alleen maar aan de buitenkant als een zomerdag. Was ’ie van binnen snerpend koud als een dag in februari met lage temperaturen, met ijzel en wind. Ze moest daar achter zien te komen. Maar hoe?

De volgende ochtend liep ze gespannen naar de bushalte om naar school te gaan. Gespannen vanwege die toets, die ze slecht geleerd had, maar vooral vanwege de gedachte hem misschien te zien. Ze rilde. De dag was koud, kouder dan de dagen daarvoor. Gelukkig kwam de bus vlot en was er ruimte genoeg. Ze schoof op een stoel aan de raamkant en verzonk in gedroom. Ze zou op hem afstappen. Dat kon ze best. Ze zou gewoon ‘hallo’ zeggen. Of, als ze durfde, ‘Hallo, ben jij nieuw op school?’ Suffe zin natuurlijk, want dat wist ze heus wel. Het moest er wel een beetje spontaan uitkomen natuurlijk. En dan zou ze zeggen dat ze Ella heet en hem vragen wat zijn naam is. Gewoon: ‘Hoe heet je?’ Drie woorden. Hoe moeilijk kon het zijn?

De bus stopte bij een halte. Een koude wind kwam binnen. Ze trok haar sjaal wat hoger om haar nek en staarde naar buiten. Tot ze een vriendelijke stem hoorde: ‘Is die stoel vrij?’ Ze knikte, eigenlijk zonder opkijken, tot de stem opnieuw sprak: ‘Jij zit toch ook op het Gregorius?’
Nu keek ze op. Ze keek in twee prachtige bruine ogen die vriendelijk naar haar keken. Mijn hemel. Hij was het. Hij! Ze moest iets zeggen. Iets, maakt niet uit. Iets. Maar wat? Hij vroeg iets. Toch? Shit, shit, shit, shit. Wat vroeg hij?
‘Sorry,’ zei ze met een vreemde hoge stem. ‘Wat vroeg je?’
‘Ik zit sinds kort op het Gregorius,’ zei hij. ‘Jij toch ook?’
Ze wilde kijken, maar ze kon niet kijken. Hij was te dichtbij. Veel te dichtbij. Zijn jas raakte haar jas. Zijn knie raakte haar knie.
Ze knikte.
‘Ik dacht al dat ik je daar gezien had,’ zei hij. Zijn stem was mooi. Zijn ogen waren mooi. Zelfs zijn knieën waren mooi. Ze moest iets zeggen. Iets vragen. Oh, man!
‘Ik heet Berend,’ zei hij en hij stak zijn hand uit.
Zijn hánd! Ze stak haar ene hand uit en legde de andere op haar buik die erg raar voelde.
‘Ella,’ zei ze.
Zijn handen waren warm ondanks de kou buiten. Ze had hem aangeraakt.
‘Mooie naam,’ zei Berend.
Ze knikte, maar durfde hem niet meer aan te kijken. Te veel. Te snel.
‘Vind je het een leuke school?’ vroeg Berend.
En ze knikte opnieuw. ‘Best wel. De kantine heeft lekkere broodjes.’
Wat een súffe zin. Ze kon zichzelf wel tegen haar hoofd slaan. Wat een muts was ze toch! Zit je naast de leukste jongen van de hele school, kun je alles zeggen wat je wilt, begin je over de broodjes.
Berend lachte naar haar. ‘Zeker,’ zei hij. ‘Het zijn prima broodjes.’
De bus remde af. Berend stond op, Ella ook. Toen de deuren open gingen, liepen ze achter elkaar het trappetje af en de straat op.
‘Brr,’ zei Berend. ‘Koud, hè? Ik heb het niet zo op de winter. Geef mij maar de zomer. Niets zo fijn als een zomerdag.’
Ella begon te stralen. ‘Bijna niets,’ zei ze.

Eenmaal binnen moest Berend de trap op, Ella bleef beneden.
‘Tot later,’ wist ze eruit te persen.
‘Ja, later!’ zei Berend.

Terwijl hij wegliep, kon ze de woorden die in haar zongen niet langer onderdrukken. Ze sprak ze zachtjes uit, heel, heel zachtjes. Zo zacht dat hij het onmogelijk kon horen. Niem♥nd, niem♥nd is zo mooi als jij. Maar terwijl ze dat laatste woord fluisterde, draaide hij zich om en lachte.

Kânsen, tink dy ris yn, ynkoarten soe er grutte kânsen krije, syn mooglikheden wiene praktysk sûnder ein. Hy hie oars gjin praat as oer dy kânsen dy’t er sûnder mis yn it foarútsjoch hie. Se moast net miene dat it no net goed mei him gie, gjin misferstân dêroer: prima sels, folle better as dat sy har yntinke koe. Sy hie fansels gjin idee fan syn mooglikheden, lit stean fan de kânsen dêr’t er op doelde, se woe allinnich mar dat er har sa fluch mooglik teplak brocht – wêr moast se ek alwer hinne: nei de redaksje, by ien op besite, nei de skouboarch? – Wol se dan net witte wat er docht? – Och, foar harsels is it antwurd op dy fraach wol dúdlik, mar se seit it dochs mar net: wer sa’n ergerlike sjauffeur dy’t freeslik sit te âldwiivjen, dizze grdontsjik. Grdontsjik is ien fan de pear Armeenske wurden dy’t se ken, jargon dat se leard hat fan freonen en nettsjinsteande it tekoart oan klinkers in stik sjongsumer en freonliker as it Russyske wurd bombila, hoewol’t it krekt itselde betsjut, ien dy’t as sjauffeur wat besiket by te fertsjinjen. Wy binne hjir yn Moskou, dêr’t de helte fan ’e auto’s in taksy is. Hoechst de hân mar op te stekken en fregest: ‘Hoefolle?’ – ‘Wat hast derfoar oer?’ – Nee, hy is gjin bombila, hy eamelet mar troch, dat fehikel dêr’t se no yn ride is net syn eigen auto, dizze is fan it wurk, syn eigen masine, sa neamt er it, is echt hiel wat oars en hy is net fan doel dy nei de barbysjes te helpen op dizze rotdiken fol kûlen, mar hy hat har echt net meinommen foar de sinten. – Sa’t er praat; gjin stedsman, hy liket net joadsk, mar is ek beslist gjin Rus – Komi, Tsjoevasj, Oedmoert, lyts fan stal, mar mei nei eigen sizzen geweldige kânsen yn it foarútsjoch. Hy praat fluch, justjes hastich en syn styl fan riden is ek wat rimpen, mar fierder wol yn oarder, syn antlit is net echt ûnkreas, mar is sûnder útdrukking. Hy hat rjocht op in auto mei sjauffeur, giet er fierder, mar hy docht leaver alles sels. Om dit soarte moetings, faaks? Wat kin har dat skele? – Wolle jo hjir stopje? – Wat seit se derfan, in lunch miskien, hjir as dêr in hapke ite? – Heare god, sis, hat er himsels wol ris yn ’e spegel besjoen? – Mar okee, net sneu wurde. En hoe’t er har besocht te fersieren, lit ús it sa mar neame, dat wie net misledigjend, mar earder nayf, fantasyleas, freeslik ûnnoazel. Gjin lef, gjin yntelliginsje of talint, mar geweldige kânsen – dêrmei besocht er har yn te palmjen, te ferlieden. It iennichst minsklike trekje dat se wol grappich oan him fûn, wie in spraakgebrek dat wat bernliks hie, hy sliste in bytsje. Se hie besocht him twahûndert roebel te jaan, of tweintichtûzen – se wit it net mear, yn wat jier giene der ek mar wer in pear nullen fan ’e roebel ôf? – mar hy wegere. Hastich treau er har syn kaartsje mei syn telefoannûmer derop yn ’e hân en hy sei derby dat er dat nûmer noait oan ien joech, hast noait, dus as se har betocht … ja, fansels, merçi.
Oerwinningen as dizze, dêr keapest neat foar, en se soe ek noait wer oan dy lytse grdontsjik tocht hawwe – hoefolle mannen hiene dêrfoar en dêrnei net achter har oan sitten, hoewol komselden sa ûnnoazel as hy – as net dat iene bard wie, dat foarfal dat har libben foar altyd feroare. Moarnsier wiene se kommen – seis man en in hûn – har achttjinjierrige dochter waard yn in auto set en fuortfierd, harren appartemint waard fan ûnderen oant boppen oer de kop helle, en wylst se midden yn in ferbouwing sieten en mienden dat de gaos net slimmer koe – ja, dat koe dus wol. Se siet yn noed oer har dochter, leaude net dat dit mei harren barde, mei har, se skamme har om de steapels ûnderguod, âlde brieven, famyljefoto’s dy’t oeralhelle waarden en dêrby kaam noch it gefoel dat se fjochtsje moast – belje nei advokaten, dy dweilen de hûd fol skelle – en dat har libben foarby wie. ‘Wat sykje jim, hearen?’ Hearen, godnochta. ‘Ik wol witte mei wat rjocht oft jo myn wenning trochsykje.’ Op grûn fan in oarder – sjoch hjir. Ekstremisme, terrorisme, anargisme, berjochten op ynternet, dat heart se wol as it safier is. De hûn wie de ienige dy’t noch in bytsje normaal die: dy rûn wat om, snuffele hjir en dêr en joech him doe del. Se joech it bist wetter. ‘Wat is dit?’ freget de man dy’t de lieding hat en foar it earst klinkt der wat fan ynteresse yn syn lûd. In echte prof is it, yn in âld tas yn in boppekast hat er yn ’e stikkene fuorring in kaartsje fûn – namme, achternamme, telefoannûmer – datselde kaartsje, dus. ‘Jou hjir!’ se raamt him it kaartsje út ’e hannen en sûnder ek mar in tel nei te tinken oer wat se sizze wol, bellet se. ‘Wa ish dêr?’ Dat karakteristike slislûd. It petear duorret amper twa minuten en allinnich sy hat it wurd: skrieme, flokke, smeekje, dit is net it momint foar skrutelens. En dan seit er op dyselde ûnferskillige toan as dêr’t er har op oer syn grutte kânsen ferteld hie: ‘Jou de telefoan even oan dejinge dy’t de lieding hat.’ Dy rint derút en komt fuort letter werom: ‘No, as se foar tiisdei net it lân út is, giet se foar in hiel skoft de finzenis yn. En dat nûmer belje jo noait wer, begrepen?’ Dan gnysket er: ‘Meld jo mar op it buro om dat leave famke fan jo op te heljen. Caesar, hjir.’ It libben is lullich – In opskrift earne op in skutting, wa’t it derop kalke hat is net bekend; fan de goeie dingen, de bêste dingen, is de makker meast ûnbekend. Dat is by rymkes sa, by sprekwurden, by grappen.
Sûnt binne der al wat jierren foarbygien, hiel wat jierren, want har dochter is wilens ôfstudearre oan de universiteit fan Lille, Moskouse freonen en freondinnen fan har dochter, allegear krekt as sy út goede fermiddens, hawwe harren tiid yn de finzenis of it kamp wilens útsitten, guon de hiele termyn, oaren in part derfan – se hienen sân oant tolve jier krige – en sels is se nei withoefolle aventoeren en omswervingen yn in eigen hûs yn it suden fan Frankryk bedarre. En fansels, al dy jierren hat se fan in distânsje, út ’e eachshoeken wei, om sa mar te sizzen, de karriêre folge fan har – sa moast se it dochs mar neame – har woldwaner, de bombila-grdontsjik. Mei ôfgrizen hat se dy karriêre folge. Want wêr dan ek, yn Afrika, yn Azië, of sels yn it heitelân, altyd blykt er yn it middelpunt te operearjen fan in ûntinkber, ûnfoarstelber kwea dat alle godlike en minsklike regels skeint. Oant de dei dat har each falt op in berjochtsje dat him in stjer takend is, in oarder, al foar de twadde kear, mar no postúm. Dat hy ‘yn in besykjen de bemanning te rêden’ ensafuorthinne – net botte oannimlike poepelerij sûnder ek mar ien oertsjûgjend detail, mar soks soe hjir ek net op syn plak wêze; hy wie in heroyske dea stoarn en mei him noch in hiel soad oaren. En it is har, lykas de kommentatoaren, folslein dúdlik dat al dat offisjele gejeuzel inkeld as doel hie it walchlike, it skandalige dat der werklik bard wie, te ferheeljen, wei te stopjen – in dronken dea by it jeien, in politike moard, of sokssawat. Wat apart, tinkt se, bykleure en bepoeiere leit er no mei syn geweldige, ûnbegrinze kânsen yn in lúkse kiste te wachtsjen oant er ûnder de klanken fan prachtige muzyk, dêr’t er nei alle gedachten noait fan holden hat, begroeven wurdt op it moaiste begraafplak datst dy foarstelle kinst, neist skriuwers, keunstners en komponisten. Soe se dan wolle dat it berjocht oer syn ferstjerren falsk blykt te wêzen? Nee, dêr moat se mar net oer neitinke, foar har hat er goed west, wylst er oaren allinnich mar ellinde op ’e hals jage hat, ôfgeande op de freeslike dingen dy’t oer him skreaun en sein wurde. Goed: mar begruttet it har dan om dizze lytse man mei syn bernlike spraakgebrek? Se hat dan úteinlik miskien net har libben oan him te tankjen, mar wol hiel folle: de frijheid fan har dochter, en dit hjir allegear yn Súd-Frankryk. Ja, miskien is it spitich. In bytsje.

Binnenkort zou hij grote kansen krijgen, zijn mogelijkheden waren praktisch onbegrensd. Dat was waar hij het aan een stuk door over had, over die kansen die in het verschiet lagen. Op dat moment ging het ook al goed met hem, geen misverstand daarover: prima zelfs, veel beter dan zij zich kon voorstellen. Zij stelde zich helemaal niets voor bij die kansen van hem, laat staan bij de kansen die naar hij zei nog zouden komen, ze wilde alleen maar dat hij haar snel naar haar bestemming bracht – waar moest ze toen ook alweer naartoe: naar de redactie, bij iemand op bezoek, naar de schouwburg? – Vindt ze het dan niet interessant om te horen wat hij doet? – Ach, voor haarzelf is het antwoord op die vraag wel duidelijk, maar ze zegt het toch maar niet: weer zo’n irritante chauffeur die vreselijk zit te ouwehoeren, deze grdontsjik. Grdontsjik is een van de weinige Armeense woorden die ze kent, jargon dat ze van vrienden geleerd heeft en ondanks het tekort aan klinkers is het een stuk welluidender en vriendelijker dan het Russische woord bombila, hoewel het precies hetzelfde betekent, iemand die als chauffeur wat probeert bij te verdienen. We zijn hier in Moskou, waar de helft van de auto’s een taxi is. Je hoeft je hand maar op te steken en je vraagt: ‘Hoeveel?’ – ‘Wat je wil geven.’ – Nee, hij is geen bombila, hij leutert maar door, de auto waar ze nu in zitten, dat is niet zijn eigen wagen, deze is van zijn werk, zijn eigen auto is echt van een andere orde, als hij daarmee op deze rotwegen met kuilen rijdt, dan is-ie zo naar de Filistijnen, maar hij heeft haar echt niet meegenomen vanwege de centen. – Hoe hij praat: hij is niet van hier, denkt ze. Nee, joods is hij niet, maar een gewone Rus is hij zeker ook niet, wat dan wel: Komi, Tsjoevasj, Oedmoert? Hij is klein van stuk, maar zijn vooruitzichten zijn geweldig. Hij praat snel, een beetje gejaagd en zijn manier van rijden is ook snel, maar verder wel oké, zijn gezicht is niet echt lelijk, maar uitdrukkingsloos. Hij heeft recht op een auto met chauffeur, gaat hij verder, maar hij doet dingen liever zelf. Om dit soort ontmoetingen misschien? Wat moet ze hier nou mee? – Wilt u hier stoppen? – Wat denkt ze ervan? Een lunch misschien, ergens een hapje eten? – Mijn god, zeg. Heeft hij wel eens in de spiegel gekeken? – Maar oké, niet kwetsend worden. En de manier waarop hij haar probeerde in te pakken, laten we het zo maar noemen, die was niet grof, maar eerder naïef, fantasieloos, suf. Geen durf of intelligentie of talent maar geweldige vooruitzichten – daarmee probeerde hij haar te versieren, te verleiden. Het enige menselijke trekje dat ze wel grappig aan hem vond, was een spraakgebrek dat iets kinderlijks had, hij sliste een beetje. Ze had geprobeerd tweehonderd roebel aan hem te geven, of twintigduizend – ze weet het niet meer, wanneer gingen er ook weer een paar nullen van de roebel af? – maar hij weigerde. Haastig duwde hij haar zijn kaartje met zijn telefoonnummer erop in de hand en hij zei erbij dat hij dat nummer nooit aan iemand gaf, haast nooit, dus als ze zich bedacht… Ja ja, natuurlijk.
Veroveringen als deze, daar koop je niks voor, en zij zou ook nooit meer aan die kleine grdontsjik gedacht hebben – hoeveel mannen hadden daarvoor en daarna niet achter haar aan gezeten, maar dat iemand het zó klunzig aanpakte dat maakte je niet vaak mee – als dat ene niet gebeurd was, dat moment dat haar leven voorgoed veranderde. Vroeg in de ochtend waren ze gekomen – zes mannen en een hond, haar achttienjarige dochter werd in een auto gezet en weggevoerd, hun appartement werd van onder tot boven overhoop gehaald, en terwijl ze net met een verbouwing bezig waren en dachten dat een grotere chaos niet denkbaar was: jawel, dat kon dus wel. De angst om haar dochter, het gevoel dat het onmogelijk was dat dit met haar, met hen gebeurde, de schaamte over al die dingen die op een hoop werden gesmeten: ondergoed, oude brieven, foto’s van familieleden. Natuurlijk, ze had het idee dat ze moest vechten – bellen naar advocaten, die klootzakken de huid vol schelden – en tegelijk dat haar leven voorbij was. ‘Wat zoekt u, heren?’ Heren, godbetert. ‘Ik wil weten op welke gronden u mijn woning doorzoekt.’ Op grond van een order, simpel. Extremisme, terrorisme, anarchisme, berichten op Internet, ze krijgt het nog wel te horen, t.z.t. De hond is de enige die zich een houding weet te geven: hij loopt even rond, snuffelt wat en gaat dan onverschillig liggen, zij geeft hem water. ‘Wat is dit?’ vraagt de man die de operatie leidt en voor het eerst is er interesse in zijn stem te horen: een echte prof, in een oude tas in een bovenkast heeft hij in de kapotte voering een kaartje gevonden – naam, achternaam, telefoonnummer – dat kaartje van toen. ‘Geef hier!’ ze grijpt het kaartje uit handen van de man en zonder ook maar even tijd te nemen om te bedenken wat ze wil zeggen, belt ze. ‘Met wie spreek ik?’ Dat karakteristieke slisgeluid. Hun gesprek duurt maar een paar minuten en alleen zij is aan het woord: tranen, gevloek, een smeekbede, dit is niet het moment voor terughoudendheid. En dan zegt hij op diezelfde onbewogen toon waarop hij haar over zijn grote kansen had verteld: ‘Ik wil even spreken met degene die de leiding heeft.’ Die verlaat het vertrek en komt even later weer terug: ‘Oké, als ze niet voor dinsdag het land uit is, gaat ze voor lange tijd de gevangenis in. En dit nummer belt u nooit meer, begrepen?’ Dan met een grijns: ‘Meldt u zich maar bij ons om uw schatje op te halen. Caesar, volg.’ – Fuck dit leven. Een opschrift ergens op een schutting, wie dat daar geschreven heeft is niet bekend: van goede dingen, de beste, is de maker vaak onbekend. Bij rijmpjes is dat zo, bij spreekwoorden, bij grappen.
Een aantal jaren is sindsdien verstreken, en niet zo weinig ook, want haar dochter is inmiddels afgestudeerd aan de universiteit van Lille, Moskouse vriendinnen en vrienden van haar dochter, allemaal jongens en meisjes uit net zulke goede gezinnen, hebben hun tijd in de gevangenis of het kamp inmiddels uitgezeten, sommige de hele termijn, andere een deel ervan – straffen van zeven tot twaalf jaar hadden ze gekregen – en zelf is ze na allerlei avonturen en verhuizingen in een eigen huis in het zuiden van Frankrijk beland. En natuurlijk, al die jaren heeft ze op afstand, met een schuin oog zeg maar, de carrière gevolgd van haar – ja, zo moet je het toch maar noemen – haar weldoener, de chauffeur, de bombila-grdontsjik. Vol ontzetting heeft ze die carrière gevolgd. Want waar het ook is, in Afrika, in Azië, of ook in het vaderland – altijd blijkt hij te opereren in het middelpunt van ondenkbaar, onvoorstelbaar kwaad dat alle goddelijke en menselijke regels schendt. Tot de dag dat haar oog valt op een berichtje dat hem een ster is toegekend, een orde, voor de tweede keer al, maar nu postuum. ‘In een poging de bemanning te redden’ et cetera – weinig plausibele flauwekul, geheel gespeend van geloofwaardige details, maar die zouden hier ook niet op hun plaats zijn; hij was een heldendood gestorven en met hem nog een flink aantal andere mensen. En het was haar, net als alle commentatoren, volstrekt duidelijk dat al dat officiële geklets alleen diende om te verhullen, aan het zicht te onttrekken wat voor schandelijks en smerigs er werkelijk gebeurd was – een dood door dronkenschap tijdens de jacht, een politieke moord, iets dergelijks. Wat vreemd, denkt ze, bijgekleurd en gepoederd ligt hij nu met zijn geweldige, onbegrensde kansen in een luxe doodskist te wachten tot hij, begeleid door prachtige muziek waar hij waarschijnlijk nooit van heeft gehouden, wordt begraven op de mooiste begraafplaats die je je voorstellen kunt naast schrijvers, kunstenaars en componisten. Zou ze dan willen dat het bericht over zijn dood vals blijkt te zijn? Nee, daar moet ze maar niet over nadenken, voor haar is hij goed geweest, terwijl hij anderen alleen maar kwaad heeft berokkend, te oordelen naar wat voor vreselijks over hem wordt geschreven en gezegd. Goed: maar heeft ze dan te doen met die kleine man met zijn kinderlijke spraakgebrek? Uiteindelijk heeft ze dan misschien niet haar leven aan hem te danken, maar wel heel erg veel: de vrijheid van haar dochter, en dit alles hier, Zuid-Frankrijk. Ja, ze heeft toch met hem te doen. Een beetje.

Вообразите себе, возможности, скоро у него будут большие, практически неограниченные возможности. Он настаивал именно на возможностях, которые перед ним откроются, непременно, причем в самые ближайшие времена. Пусть она имеет в виду, говорил он, что у него все хорошо и теперь, прямо отлично, много лучше, во всяком случае, чем она может себе представить. Она, разумеется, никак не представляла себе ни теперешних его возможностей, ни тем более тех, на которые он намекал, ей и всего-то надо было от него, чтоб довез поскорей — сейчас и не вспомнишь, куда: в редакцию, в гости, в театр. — Ей, что же, выходит, не интересно послушать, кто он такой? — О, она, кажется, знает, но не станет произносить: еще один приставучий болтливый водитель, грдончик — одно из нескольких слов по-армянски, жаргонных, которым ее научили друзья. «Грдончик» несмотря на проблемы с гласными — куда благозвучней, ласковей, чем «бомбила» по-нашему, хотя означает ровно то самое. Это Москва, каждый второй автомобиль тут — такси. Только поднимешь руку и: — Сколько? — А сколько дашь? — Нет, он не бомбила, — этот все продолжает бубнить, — и машина, на которой они сейчас едут, она не его собственная, а служебная, у него самого имеется совершенно другая тачка, другой, как он выразился, аппарат, но он не собирается его на наших колдобинах убивать, а подобрал он ее не потому, что нуждается в дéньгах — с ударением на первый слог, очень по-местечковому, хотя уж кем-кем, а евреем он быть не мог, но и на русского не похож — коми, чуваш, удмурт, маленький, но с громадными, по его словам, возможностями впереди. Быстрый, дробный такой говорок, и быстрая, но аккуратная в целом манера вождения, лицо хоть и не безобразное, но и не выражающее ничего. Ему, продолжает он, полагается личный водитель, однако он предпочитает все делать самостоятельно. Уж не ради таких ли вот встреч? Впрочем, ей-то какое дело? — Остановите вон там. — Так она?.. Пообедать, поужинать, «вместе покушать». О, Господи. В зеркало давно смотрел на себя?  — нет-нет, зачем обижать? — да и его ухаживание, так это назовем, было не наглым, а каким-то наивным, автоматическим, глупым до чрезвычайности — не удаль, не ум, не талант, а большие возможности — вот чем он пытался ее соблазнить, привлечь. Из человеческого, пожалуй что, только дефект речи, детский какой-то: он смешно выговаривал букву «ша» . Попробовала оставить ему то ли двести рублей, то ли двадцать тысяч — она совершенно не помнит, какие суммы были тогда в ходу, — отказался. Сунул ей карточку, с личным номером, сказал: он этот номер вообще никому не дает, никогда, почти, так что если она передумает… — О, непременно, мерси.
Победы, подобные этой, не приносят и тени радости, и она никогда бы не вспомнила низкорослого грдончика — мало ли кто волочился за ней до и после, хотя так нелепо, как он, мало кто, — если б не случай, не происшествие, навсегда изменившее жизнь. Утром рано пришли — шестеро и собака, восемнадцатилетнюю дочь ее посадили в машину и увезли, а квартиру перевернули вверх дном, хотя у них шел ремонт и, казалось, сильнее переворачивать некуда — выяснилось, что есть, еще как. Страх за дочь, ощущение того, что все происходит не с ними, не с ней, стыд от сваленных в кучу белья, старых писем, фотографий родных и чувство, что надо бороться, конечно: звать адвокатов, говорить гадости этим жлобам, но жизнь, в общем, кончилась. — Что вы ищете, господа? — какие они к черту ей господа. — Граждане, на каком основании вы производите обыск в моей квартире? — На основании ордера — вот. Экстремизм, терроризм, анархизм, записи в сети Интернет, когда надо будет, ей объяснят. Только собака вела себя более или менее пристойно: походила, понюхала и улеглась безучастно, она дала собаке воды. — Это что? — спрашивает ее старший, и впервые в его голосе слышится интерес: профессионал, обнаружил в старой сумке на антресолях за рваной подкладкой карточку — имя, фамилия, номер — ту самую. Дайте сюда! — она выхватывает карточку из рук старшего и, не дав себе времени сообразить, что именно хочет сказать, звонит. — Слушаю, — с характерным «ша». Разговор их длится едва ли минуту-две, да и говорит-то одна она: слезы, клятвы, мольба — не время стесняться. Он наконец произносит все тем же бесстрастным тоном, которым рассказывал ей про возможности: — Передайте трубку старшему. — Тот выходит, потом возвращается: — Значит, так. Закроем ее надолго, если до вторника не выедет из страны. По номеру этому никогда не звоните, поняли? — Усмехается: — Идите в отделение, забирайте свое сокровище. Цезарь, за мной. — Ушли. «Жизнь отымела смысл» — надпись, сделанная на заборе, автор надписи неизвестен: часто хорошее, самое лучшее автора не имеет — как частушка, пословица, анекдот.
И теперь, спустя сколько-то лет, немало, потому что дочь ее за это время закончила университет в Лилле, московские подруги и друзья дочери, такие же, в общем, девочки и мальчики из хороших семей, успели отсидеть в тюрьмах и лагерях, кто весь срок, а кто — часть его, им дали от семи до двенадцати, а сама она после многочисленных приключений и переездов оказалась в собственном доме на юге Франции, — и, конечно, все эти годы она краем глаза, боковым зрением следит за карьерой своего — необходимо признать — благодетеля, водилы-бомбилы, грдончика, следит с ужасом. Поскольку то там, то сям, в Африке, Азии, а то и на родине, он непременно оказывается в центре какого-то немыслимого, непредставимого зла с нарушением всех божеских и человеческих правил, пока наконец на глаза ей не попадается сообщение о том, что его наградили звездой, орденом, во второй уже раз, но теперь, однако, посмертно. Что, пытаясь спасти экипаж и так далее — малоправдоподобная чушь без попытки поместить в нее истинные подробности, впрочем, им и не место тут, — он погиб смертью храбрых и с ним еще столько-то человек. И ей, как и всем комментаторам, совершенно ясно, что вся эта официальная болтовня должна только скрыть, утопить в себе то позорное, гадкое, что случилось на самом деле — пьяную смерть на охоте, политическое убийство или что-нибудь в том же роде. Как странно, — думает она, — подкрашенный, припудренный, он лежит теперь со своими огромными, неограниченными возможностями в дорогущем гробу и ждет, когда под прекрасную музыку, которую вряд ли любил, его похоронят на самом что ни на есть лучшем кладбище рядом с писателями, артистами и композиторами. А хотела ли бы она, чтобы сообщение о самой гибели его оказалось ложным? — нет, такой вопрос себе лучше не задавать, ей-то он сделал только хорошее, тогда как всем остальным — только плохое, судя по тому, какую про него пишут и говорят жуть. Хорошо: жалко ли ей этого маленького человека с детским дефектом речи? Она ведь ему обязана пусть не жизнью, но — очень и очень многим: свободой дочери, этим вот югом Франции. Может, и жалко. Чуть-чуть.

Yn de stêd mei de tûzen poarten binne tûzen tunen. En yn dizze tûzen tunen jouwe de minsken fan de stêd oerdiedige feesten. Ast, as in feale gier, heech boppe de bemuorre sitadel opstige soest, soest de festiviteiten yn it troch riviersiggen omsletten gebiet sprankeljen sjen, as wiene it pearelsnoeren op sêft fluwiel.
De feesten nimme de nachtlike tunen yn. Tinten en luifels strekke har fan de tûken fan âlde beammen ôf út, en de fochtige griene moassen binne bedutsen mei tapiten dy’t sa weve binne dat se der útsjogge as greiden fol blommen. Lampeglêzen mei fjoermichjes hingje skriks en skrank tusken it beamte, as dûnsjende planeten. Guon, lykas Asper, de fioelist, wenje dizze feesten alle jûnen by, om harren hinne de klanken fan it hynstehier dat oer de snaren strykt, harren fingers bepoeiere mei hars.
Alle manlju en froulju fan ’e stêd – en elkenien tusken dy beide utersten – toaie har mei de meast ekstravagante klean. Se drage brokaat, borduerd mei safolle kralen en spegeltsjes dat it wol harnassen lykje, sa stiif. De learene learzens binne bestikt mei wylde blommen en stjerren. Se drinke goudene wyn en ite fruit dat fan fierôf lizzende eilannen komt. Elkenien dy’t de feesten bywennet, ferberget syn gesicht achter gigantyske bistekoppen fan beskildere en fergulde papier-masjee. Allinne de muzikanten en de kelners litte har minsklike gesichten op de feesten sjen, en allinne de muzikanten en de betsjinners is it ferbean om te dûnsjen.
De riken neame har stêd Tauri, en it libben is dêr, nettsjinsteande de dûnspartijen en de feesten, rêstich en foarsisber. Oeren nei it opkommen fan ’e sinne komme de ynwenners fan Tauri fan bêd, gapjend en mei in kleur as jiske, om nei har ûnproduktive wurksumheden, har gearkomsten en lunches fan sân gongen te gean. It is in stêd fol mei bankiers en accountants, politisy en prinzen. Foarname dieven. Har doel, har besteansrjocht bestiet út neat oars as it binnen heljen fan mear jild, it ferheegjen fan har banksaldy, it bemachtigjen fan gruttere bûtenpleatsen. Yn Tauri is it besit fan in hûs mei fjirtich keamers foar in man allinne wat om grutsk op te wêzen.
Tauri, mei syn mei goud opsnolke leanen, wite byldhoude paleizen en har kreas oanleine tunen herberget in twadde stêd. Sjochst it allinnich ast dêr berne bist, en it hat gjin namme. Asper neamt it thús, of de stêd ûnder, mar it plak sil nea yn skiednisboeken noch yn atlassen opnommen wurde. De stêd ûnder bestiet net. Foar de Fal wiene beide stêden miskien mear yntegrearre, mar de Fal feroare alles. De dochs al delikate machtsferhâldingen ferskoden.
De Fal makke dat de stêd ûnder ferdwûn.
It is de tredde jûn fan in feest dat organisearre wurdt troch de keninginne-keapman fan de 89^e Poarte, en Asper hat harren fingers dôf spile. Swit dript fan harren foarholle en harren kin de stank fan de oare muzikanten rûke. Nimmen kleit oer pynlike earms of de einleaze werhelling fan noaten, har lege magen en drûge kielen. Hja binne ûnpersoan, hja bestean net of lije net. Dit is de rol fan dejingen dy’t yn ’e ferkearde stêd berne binne. Mei in hânbeweging makket de maestro lang om let in ein oan it optreden, en in farske set muzikanten sammelet him, klear om har plak yn te nimmen.
Asper ferlit de feestromte en folget it selskip nei de leger lizzende keamers fan it paleis, dêr’t harren harren talage yn ’e foarm fan op gleone koaltsjes bakte bôle, losse tee en hjerring ûntfange sil. Sa gong it tûzen kear earder en sa sil noch hûnderttûzen kear gean oant Asper te âld is om te fideljen, en harren troch ien fan ’e poarten nei de woestine dreaun wurdt as proai foar de gieren.
Diskear hat Asper te lang omdreutele, wurch en hongerich, en it is by fersin dat harren de ferkearde gong yn stroffelet, en yn ien fan de withoefolle net-brûkte keamers fan it paleis bedarret.
‘Shit’, seit Asper.
Der bestiet gjin straf foar sa’n leech-by-de-grûnske died, benammen om’t de minsken fan Tauri har net yntinke kinne dat in ûnpersoan as Asper it yn harren holle krije soe in keamer yn te gean dy’t net foar harren bedoeld is. Oan ’e oare kant, as ien fan de bewenners Asper fine soe, soe it net lang duorje foardat der in geskikte sanksje foar sa’n oertrêding betocht wurde soe.
Asper kuert nei bûten ta en lûkt harren dan wer werom. Fan tichteby klinke lûd de stimmen fan feestgongers, machtich en ryk, it paad werom blykt ôfsletten te wêzen. Harren nimt in oare trochgong, bedarret op ’e nij yn in lúksueus ynrjochte keamer. Oeral dêr’t harren sjocht, sjocht Asper allinnich harren eigen snústerige refleksje, donker en meager, te grutte eagen yn in úthongere gesicht. Der is gjin kâns dat harren ûngemurken troch it paleis nei bûten slûpt of nei de tunen werom kin.
It mei sa wêze dat Asper troch ûnderfieding in groeiachterstân oprûn hat, yn in keamer wennet dy’t troch gerdinen yn noch tsien keamers ferdield is, neat oars yt as hjerring en drûge bôle, mar harren is wis en wrachtich net dom. It duorret net lang foardat harren, op syk nei bút, troch it doalhôf fan lege sliepkeamers en suiten jaget.
Stadich, safolle knopen en linten net wend, lûkt harren in jurk oan, makke fan goudgiel guod, besiedde mei topazen en granaatstiennen en tigereagen. It moat in jurk wêze, wiid genôch om harren tehavene fioelekiste fol skrassen ûnder de enoarme rokken ferside te bringen. Yn in lange keamer fol fersierde maskers siket harren de papier-masjee kop fan in wite hazze út, ien beskildere mei prachtige grizen en sulvertinten, en set de kop sa op ’e holle dat de ûnderkant op harren smelle skouders rêst. Asper docht in wite kraach om ’e nekke. As harren yn ’e spegel sjocht, is it in ôfgryslik gesicht, en bekoarlik tagelyk.

#

Dit is net it earste feest dat Asper bywennet, mar it is harren earste as gast. Harren ken alle dûnspassen. Yn ’e stêd ûnder dûnset men deselde gavottes – dribbelje, swaaie en swiere – al binne de passen hoekiger en woester as dy fan de bewenners fan ’e stêd boppe. Hoeden, om harrensels net te ferrieden, sweeft Asper troch de balseal, harren fuotten sjitte oer sêfte tapiten, harren rokken swaaie om ’e ankels. Harren fioelekiste bonket tsjin ’e knibbels.
De minsken fan Tauri ite en drinke, dêrby dogge se har maskers wat omheech, mar sa dat se harsels nea ferriede sille. Asper folget har foarbyld en triuwt swiete sêfte beien yn ’e mûle. As in mes snijt de honger troch harren hinne as harren foar it earst meloen en toarnbeien priuwt, en ek lytse, sûkerswiete gebakjes, rynsk fersierd mei roazesjerp en sûkelade. Asper spielt de rykdom fuort mei goudene dranken en fernimt amper noch hoe deadlik útput oft harren eins is.
Yn it hert fan it feest dûnset de wite hazze op it ritme fan harren klapperjende tosken.
As in yn it read klaaid hart mei in swarte kop harren by hân nimt, wurdt Asper oerweldige troch in wanhopich gefoel fan ferromming dat harren by de jurk ek in pear bypassende fingerwanten stellen hat. It oanreitsjen fan harren tinne en ilige fingers soe harren fuortdaliks as ûnpersoan ferret hawwe. It hert bûnzet Asper yn ’e kiel as harren de bûging fan it hart beäntwurdet en sa de útnûging ta de dûns akseptearret.
‘Do bist nij hjir,’ seit it hart. ‘Ik werken dy net.’
Asper besiket de opmerking fuort te laitsjen. ‘Is dat net wêr’t it om draait?’ It ritueel fan de maskerades stammet ommers út ’e tiid fan de Fal. Allinnich dyjingen dy’t har in masker permittearje koene, oerlibben de besmetting. Sa ha de riken it ûntholden.
‘Miskien.’ As in twirre liedt it hart harren by de folgjende dûns. ‘Earlik sein fyn ik it allegear slim ferfeelsum.’
‘Wat? Dit?’ Al draaiend swaait Asper yn ’e rjochting fan de festiviteiten, wêrnei’t harren wer yn de earmen fan it hart lutsen wurdt. It hart harren hoarnen binne bedutsen mei goud en de glêzene knikkerts, dy’t harren eagen foarmje, glinsterje ûnder it skynsel fan de fjoermichjes, mar harren earmen binne waarm en Asper kin it bûnzjen fan harren hert troch harren jas hinne fiele. ‘Ik nim oan dat it foar de kelners en it orkest ferfelend wêze sil, mar foar ús?’ Asper laket. ‘Hoe kin immen ferfeeld reitsje troch skientme en wielde?’
‘Is it skientme?’ It hart liedt Asper nei in tafel beladen mei sûkere fruchten, lytse iistaartsjes, kristallen gleskes mei rjemmewite likeuren. Der binne sulveren pinnen mei meloen en tinsnien fleisguod, en Asper nimt ien. It wetter rint harren yn ’e mûle as harren it masker wat oplichtet om mei de tosken in blokje meloen fan de pin te skowen.
‘It iennige wat ik sjoch binne maskers. Op ’t lêst soest wolris in echt minsklik gesicht sjen wolle, de hân fan in minske’, seit it hart. ‘Miskien soe de wrâld better wurde as de Fal weromkaam.’
‘Sjoch dêr,’ knikt Asper yn ’e rjochting fan de muzikanten – reade beswitte gesichten, de kragen dy’t jokje yn har nekke, meager en mei lege magen – ‘en sjochst hiel it minskdom dêr’tsto sa’n ferlet fan hast.’
‘Miskien’, is it, leechachtsjend skouderlûkend. Asper folget harren hart fan it strieljende lampeljocht troch in tsjustere nis nei in ferskûle lizzende feranda mei in brede glêzen doar. It hart triuwt de doar iepen en winkt Asper de stilte yn.
Nerveus, mar ek benijd, ferdôve troch wyn en lekker iten, rint Asper harren hart efternei nei in keamer fol mei fearen en oare frjemde planten. Even hopet Asper dat se de koele fochtige lucht fan de keamer tsjin har ferhjitte hûd fiele kinne soene, muoiteleas sykhelje sûnder it benearjende masker. It hart soe in punt ha kinne.
‘Wy hawwe it feest ferlitten,’ seit it hart, ‘en de regels hâlde ús net langer tsjin.’ Harren tilt de hartekop fan ’e skouders en skoddet it hier los. Yn it skimerljocht kin Asper sjen dat harren hart in jonge man is, de soan fan in bankier, of miskien in ordinêr prinske. Om ien as oare ûndúdlike reden makket it harren fertrietlik en in bytsje teloarsteld.
De man is net ûnoantreklik, al hat er in wat langwerpich gesicht, en wurdt er by syn sliepen al wat keal. Oer in pear jier sil syn jeugdige skientme ferflein wêze, en sil er der útsjen as alle oaren, oanfretten troch syn eigen oerdied. It masker sil syn favorite wapenútris wêze. Hy set it hartemasker op in lytse glêzen tafel en rikt nei foaren om de eangstige kop fan de wite hazze fan Aspers skouders te nimmen. Harren is der klear foar, de spieren spand.
De man stiet mei de wite kop yn ’e hannen en stoarret dernei, djippe tearen yn ’e foarholle. ‘Ik werken dy n…’ mar noch foardat er syn sin ôfmeitsje kin, hellet Asper út en raamt de sulveren pinne yn it sêfte fleis ûnder syn kaak.
Bloed floeit en lûkt troch it reade jaske oant it donker kleuret, en de man lit de holle sakje, de eagen wiidiepen fan ûntsetting, te ferbjustere om te skreauwen. Even letter slingeret er, wankelet, sakket dan op ’e grûn yninoar. Hoflik docht Asper in stap fansiden, harren rokken risselje.
Harren stoarret nei it bloed dat út it lyk fan ’e rike menear floeit, faget de pinne sekuer skjin en ferberget it yn harren mouwe. Algau komt harren hert, dat slacht as dat fan in bang knyn, wer ta rêst. In weach fan kalmte en helderheid siicht oer harren del. Asper slikket harren tomme, faget in lyts bytsje bloed fan de papieren holle en set de hazzekop werom te plak. It masker op giet harren werom nei it bal om wyn te drinken en seldsume fruchten te nuttigjen oant de stjerren by it himelferwulft ferdwine en de hoarizon opljochtet yn sulvereftige en rôze tinten.

#

Yn de stêd mei tûzen poarten binne tûzen feesten. En alle jûnen spilet Asper op ’e fioele, harren fingers fleane oer de snaren, harren hert tynt. Alle nachten stelt harren in masker om in oar hart, in oare hauk, in oare hûn te ferlieden.
Harren dûnset en drinkt en jout harren mage syn gerak mei fruchten en gebak en fleisguod, en as de dage oan ’e loft komt, easket harren in hege tol foar in stêd dy’t net bestiet.

In de stad met de duizend poorten zijn duizend tuinen. En in deze duizend tuinen geven de mensen van de stad uitbundige feesten. Als je, als een vale gier, hoog boven de ommuurde citadel zou opstijgen, zou je de festiviteiten binnen het door haar oevers omsloten gebied zien, sprankelend als waren het parelsnoeren op zacht kreukfluweel.
De feesten vullen de tuinen van de nacht. Tenten en luifels strekken zich uit vanaf de takken van oude bomen, en de vochtige groene mossen zijn bedekt met tapijten die zo zijn geweven dat ze eruitzien als weilanden vol bloemen. Lampenglazen gevuld met vuurvliegjes hangen kriskras door elkaar, als dansende planeten. Sommigen, zoals Asper, de violist, wonen deze feesten elke avond bij, gehuld in de klanken van het paardenhaar dat de snaren beroert, hun vingers bepoederd met hars.
Alle mannen en vrouwen van de stad – en iedereen tussen deze twee uitersten – tooien zich in hun meest extravagante kledij. Ze dragen brokaat, geborduurd met zoveel kralen en spiegeltjes dat het harnassen lijken, zo stug. Hun leren laarzen zijn bestikt met wilde bloemen en sterren. Ze drinken gouden wijn en eten fruit dat van verafgelegen eilanden komt. Iedereen die de feesten bijwoont, verbergt zijn gezicht achter gigantische dierenkoppen van beschilderd en verguld papier-maché. Alleen de muzikanten en de bedienden laten hun menselijke gezichten zien, en alleen de muzikanten en de bedienden is het verboden tijdens de feesten te dansen.
De rijken noemen hun stad Tauri, en het leven is er, ondanks de danspartijen en de feesten, rustig en voorspelbaar. Uren na zonsopkomst staan de inwoners van Tauri pas op, geeuwend en asgrauw, om naar hun niet-productieve werkzaamheden, hun vergaderingen en zevengangenlunches te gaan. Het is een stad vol bankiers en accountants, politici en prinsen. Voorname dieven. Hun doel, hun bestaansrecht bestaat slechts uit het binnenhalen van meer geld, het verhogen van hun banksaldi, het verwerven van grotere landgoederen. In Tauri is het bezit van een huis met veertig kamers voor een alleenstaande man iets om trots op te zijn.
Tauri, met zijn vergulde lanen, witte gebeeldhouwde paleizen en keurige tuinen herbergt een tweede stad. Je ziet het alleen als je er geboren bent, en het heeft geen naam. Asper noemt het thuis, of de stad beneden, maar het zal nooit in geschiedenisboeken noch in atlassen worden opgenomen. De stad beneden bestaat niet. Voor de Val waren de steden misschien meer geïntegreerd, zij het altijd nog ongelijkwaardig, maar de Val veranderde alles. De toch al delicate machtsverhoudingen verschoven.
De Val deed de stad beneden verdwijnen.
Het is de derde avond van een feest dat wordt georganiseerd door de koningin-koopman van de 89e Poort, en Asper heeft hun vingers doof gespeeld. Zweet druipt van hun voorhoofd en hen kan de stank van hun medemuzikanten ruiken. Niemand klaagt over pijnlijke armen of de eindeloze herhaling van noten, hun lege magen en droge kelen. Zij zijn onpersoon, ze bestaan niet of lijden niet. Dit is de rol van degenen die in de verkeerde stad zijn geboren. Tenslotte maakt de maestro met een gebaar een eind aan hun optreden, en een verse set muzikanten verzamelt zich, klaar om hun plaats in te nemen.
Asper volgt hun gezelschap van de feestruimte naar de lagergelegen kamers van het paleis, waar ze hun toelage in de vorm van op gloeiende kooltjes gebakken brood, losse thee en haring zal ontvangen. Zo ging het duizend keer eerder en zo zal nog honderdduizend keer gaan tot Asper te oud is om te spelen, en hen door een van de poorten naar de woestijn wordt gedreven als prooi voor de gieren.
Deze keer heeft Asper te lang gedraald, moe en hongerig, en het is per ongeluk dat hen de verkeerde gang in struikelt, en in een van de vele ongebruikte kamers van het paleis belandt.
‘Shit’, zegt Asper.
Er bestaat geen straf voor een dergelijke laag-bij-de-grondse daad, vooral omdat de mensen van Tauri zich niet kunnen voorstellen dat een onpersoon als Asper ooit zou durven dromen een kamer binnen te gaan die niet voor hen bedoeld is. Anderzijds, als een van de bewoners Asper zou vinden, zou het niet lang duren voordat er een geschikte sanctie voor deze overtreding bedacht zou worden.
Asper tuurt naar buiten en trekt zich dan weer terug. Van dichtbij klinken luid de stemmen van feestgangers, machtig en rijk, de weg terug blijkt afgesloten. Hen neemt een andere doorgang, komt terecht in een volgende luxueus ingerichte kamer. Overal waar hen kijkt ziet Asper alleen hun eigen groezelige reflectie, donker en mager, te grote ogen in een uitgehongerd gezicht. Er is geen kans dat hen ongemerkt door het paleis naar buiten kan sluipen of terugkeren naar de tuinen.
Asper mag dan door ondervoeding een groeiachterstand hebben opgelopen, in een kamer wonen die door gordijnen in nog tien kamers is verdeeld, niets anders eten dan haring en hard brood, maar hen is bepaald niet dom. Het duurt niet lang voordat hen, op zoek naar hun buit, door het doolhof van lege slaapkamers en suites jaagt.
Langzaam, niet gewend aan zoveel knopen en linten, kleedt hen zich in een jurk, gemaakt van een goudkleurige stof en bezaaid met topazen en granaatstenen en tijgerogen. Het moet een jurk zijn, groot genoeg om hun gehavende vioolkoffer vol krassen te verbergen onder de wijde rokken. In een lange kamer vol versierde maskers zoekt hen de papier-maché kop van een witte haas uit, beschilderd met fraaie grijzen en zilvertinten, en zet het zo op hun hoofd dat de onderkant op hun smalle schouders rust. Hen doet een witte kraag om hun nek. Als Asper hun in de spiegel ziet, ziet het er afschuwelijk uit, tegelijk bekoort het beeld.

#

Dit is niet het eerste feest dat Asper bijwoont, maar het is hun eerste als gast. Hen kent alle danspassen. In de stad beneden danst men dezelfde gavottes – dribbelen en zwieren – hoewel hun passen hoekiger zijn en woester dan die van de bewoners van de stad boven. Voorzichtig, om henzelf niet te verraden, zweeft Asper door het bal, hun voeten scheren over zachte tapijten, hun rokken zwaaien om hun enkels. Hun vioolkist bonkt tegen hun knieën.
De mensen van Tauri eten en drinken, daarbij doen ze hun maskers ietsje omhoog, maar zo dat ze zichzelf nooit zullen verraden. Asper volgt hun voorbeeld en stopt zoete zachte bessen in hun mond. Als een mes snijdt de honger door hen heen als hen voor het eerst meloen en bramen proeft, en ook kleine, mierzoete gebakjes, royaal versierd met siropen en chocolade. Hen spoelt deze rijkdom weg met gouden wijnen en voelt nauwelijks nog hoe dodelijk uitgeput hen eigenlijk is.
In het hart van het feest danst de witte haas op het ritme van hun klappertanden.
Als een in het rood gekleed hert met een zwarte kop hun bij de hand neemt, wordt Asper overweldigd door een wanhopig gevoel van opluchting dat hen bij hun jurk ook bijpassende handschoenen heeft gestolen. De aanraking van hun dunne en eeltige vingers zou hen onmiddellijk als onpersoon hebben verraden. Het hart bonst hen in de keel als hen de buiging van het hert beantwoordt en zo de uitnodiging tot de dans accepteert.
‘Jij bent nieuw hier,’ zegt het hert. ‘Ik herken je niet.’
Asper probeert de opmerking weg te lachen. ‘Is dat niet waar het om draait?’ Het ritueel van de maskeraden stamt immers uit de tijd van de Val. Alleen degenen die zich maskers konden veroorloven overleefden de besmetting. Dit is hoe de rijken het zich herinneren.
‘Misschien.’ Als een wervelwind leidt het hert hen bij de volgende dans. ‘Eerlijk gezegd vind ik het allemaal erg saai.’
‘Wat? Dit?’ Al draaiend gebaart Asper in de richting van de festiviteiten, waarna hen weer in de armen van het hert wordt getrokken. Hun hoorns zijn bedekt met goud en de glazen knikkers, die hun ogen vormen, glinsteren onder het schijnsel van de vuurvliegjes, maar hun armen zijn warm en Asper kan het bonzen en sidderen van hun hart door hun jas heen voelen. ‘Ik veronderstel dat het voor de bedienden en het orkest vervelend zal zijn, maar voor ons?’ Asper lacht. ‘Hoe kan iemand verveeld raken door schoonheid en weelde?’
‘Is het schoonheid?’ Het hert leidt Asper naar een tafel beladen met gesuikerde vruchten, kleine ijstaartjes, kristallen glaasjes met pepermuntwitte likeuren. Er zijn zilveren spiesen met meloen en dungesneden vleeswaren, en Asper neemt er een. Het water loopt hen in de mond als hen het masker een beetje oplicht om met hun tanden een blokje meloen van de spies te schuiven.
‘Het enige wat ik zie zijn maskers. Tenslotte zou je weleens een echt menselijk gezicht willen zien, de hand van een mens’, zegt het hert. ‘Misschien zou de wereld beter worden als de Val terugkeerde.’
‘Kijk daar,’ knikt Asper in de richting van de muzikanten – rode bezweette gezichten, de kragen die jeuken in hun nek, mager en met lege magen ‘en je ziet heel het mensdom waar jij zo’n behoefte aan hebt.’
‘Misschien.’ Een minachtend schouderophalen. Asper volgt hun hert van het stralende lamplicht via een donkere nis naar een verscholen liggende veranda met een brede glazen deur. Het hert duwt de deur open en wenkt Asper de stilte in.
Nerveus, maar ook nieuwsgierig, verdoofd door wijn en lekker eten, loopt Asper hun hert achterna naar een kamer vol varens en andere vreemde planten. Even hoopt Asper dat ze de koele vochtige lucht van de kamer tegen hun verhitte huid zouden kunnen voelen, moeiteloos konden ademen zonder het benauwende masker. Het hert zou een punt kunnen hebben.
‘We hebben het feest verlaten,’ zegt het hert, ‘en de regels houden ons niet langer tegen.’ Hen tilt de hertenkop van hun schouders en schudt hun haren los. In het schemerlicht kan Asper zien dat hun hert een jonge man is, de zoon van een bankier, of misschien een ordinair prinsje. Om een of andere onduidelijke reden voelt hen zich verdrietig en enigszins teleurgesteld.
De man is niet onaantrekkelijk, zij het dat hij een wat langwerpig gezicht heeft, en bij zijn slapen al enigszins kalend is. Over een paar jaar zal zijn jeugdige schoonheid zijn vervlogen, en zal hij eruitzien als alle anderen, aangevreten door zijn eigen overdaad. Het masker zal zijn favoriete wapenuitrusting zijn. Hij zet het hertenmasker op een kleine glazen tafel en reikt naar voren om de angstige kop van de witte haas van Aspers schouders te nemen. Hen is er klaar voor, hun spieren gespannen.
De man staat met de witte kop in zijn handen en staart ernaar, het voorhoofd gefronst. ‘Ik herken je n…’ maar nog voor hij zijn zin af kan maken, haalt Asper uit en ramt de zilveren spies in het zachte vlees onder zijn kaak.
Bloed vloeit en doordrenkt het rode jasje tot het donker kleurt, en de man laat zijn hoofd zakken, de ogen wijd open van ontzetting, te verbijsterd om te schreeuwen. Even later slingert hij, wankelt, zakt dan ineen op de grond. Asper doet keurig een stap opzij, hun rokken ritselen.
Hen staart naar het bloed dat uit het lijk van de welgestelde man vloeit, veegt hun fruitspies zorgvuldig schoon en verbergt het in hun mouw. Algauw komt hun hart, dat bonkt als dat van een bang konijn, weer tot rust. Een golf van kalmte en helderheid daalt over hen neer. Asper likt hun duim, veegt een klein beetje bloed van het papieren hoofd en zet de hazenkop terug op zijn plaats. Gemaskerd keert hen terug naar het bal om wijn te drinken en zeldzame vruchten te nuttigen tot de sterren langs het hemelgewelf vervagen en de horizon oplicht in zilverachtige en roze tinten.

#

In de stad met duizend poorten zijn duizend feesten. En elke avond speelt Asper, hun vingers vliegen over de snaren, hun hart zwelt. Elke nacht steelt hen een masker om een ander hert, een andere havik, een andere hond te verleiden.
Hen danst en drinkt en vult hun buik met vruchten en gebak en vleeswaren, en wanneer de dageraad nadert, eist hen een hoge tol voor een stad die niet bestaat.

Wat is in ferhaal?
Der wie ris in fûgelflapper dy’t it gelok fange woe. Hy tocht: as it my slagget it gelok yn myn netten te krijen en yn stikjes te ferpartsjen, dan kin ik it ferkeapje en wurd ik ryk. En as ik ryk bin, dan bin ik gelokkich, sadat ik sels gjin gelok mear hoech te keapjen, sadat ik jild oerhâld en noch riker wurd en noch gelokkiger. En sa streamden syn tinkkronkels oant yn ’e ivichheid fierder.

Der wie ien probleemke, of eins twa: de fûgelflapper wie berne yn in lân dêr’t gelok offisjeel op ’e swarte list fan dekadinsje stie en dêr’t it wurd ‘ik’ ferbean wie. Altyd wie der wol wat dat wichtiger wie as gelok of it ik; revolúsje bygelyks: yndustriële revolúsje, wrâldrevolúsje, flewielen revolúsje, nasjonale revolúsje, der kaam gjin ein oan. De fûgelflapper kaam út in famylje fan dissidinten, yndividuen dy’t al desennialang fûgelflapper wurden wienen. Dat berop wie net populêr, it fertsjinne net in soad en de beropsgroep wie sa goed as ûnsichtber yn it sosjale libben. Sa kaam it dat de fûgelflapper sinnen brûke koe dêr’t wol fjouwer kear it wurd ‘ik’ yn foarkaam, sûnder dat er oppakt waard. En sa kaam it ek dat er sokke aparte ideeën hie as besykje it gelok yn syn netten te fangen om it te ferkeapjen.

Sa lang as er libbe, seach de fûgelflapper al dat de minsken net gelokkiger waarden fan al dy revolúsjes dêr’t se hieltyd foar yn ’t spier moasten. Al die elkenien it foar de bûtenwrâld útskinen as dienen se neat leaver as mei flaggen swaaie en troch strjitten marsjearje, har gesichten waarden ûnderwilens griis en har skouders krûm. Hast net ien dy’t it lûdop doarst te sizzen, heechút flústerjend yn de lytse keukens fan de lytse wenten dêr’t se yn taholden, mar de minsken hienen oer it algemien leaver gelok as revolúsje, dat wie foar de fûgelflapper sa helder as wetter. Yn syn eigen lân soe de hannel yn gelok lykwols net sûnder risiko wêze, dat it like him better om te begjinnen mei it opsetten fan in bloeiend bedriuw yn in lân dêr’t minsken ree wienen in soad jild del te tellen foar in bytsje gelok. Dan koe er it letter wol nei syn eigen lân smokkelje en it dêr ynearsten op ’e swarte merk ferkeapje, foardat de rop om gelok sa oerweldigjend wurde soe, dat de regearing ek wol oerstach moatte soe.

Der siet neat oars op of slûp de grins oer en gean op reis, op syk nei in plak dêr’t gelok wichtiger wie as wat dan ek. Underweis koe de fûgelflapper dan moai eksperimentearje mei metoaden om it gelok yn syn netten te fangen. Behalve dy netten naam er net in hiel soad mei. Hy frijde noch ien kear ynmoedich mei it famke-foar-ien-nacht mei wa’t er al in ivichheid elke nacht frijde. Doe skode er syn swarte slippers oan ’e bleate fuotten, hyste syn netten op ’e rêch en gie op ’en paad. Hy reizge nei it westen, omdat dêr de sinne ûnder gie. It koe hast net oars of dêr soenen minsken wenje dy’t ferlet hienen fan gelok.

#

Wat is it tsjinoerstelde fan in ferhaal?
Dêr sit se, de brêgewachter, altyd op itselde plak oan de rivier. Al in ivichheid ferlyn is de wipbrêge feroare yn in draaibrêge en nei it ferstjerren fan har mem is de draaibrêge feroare yn in fêste brêge, sadat sy gjin brêgewachter mear hoecht te wurden en ek gjin dochter mear hoecht te krijen dy’t nei har ferstjerren brêgewachter wurde sil. Sûnt it ferstjerren fan har mem sit se dêr, altyd allinnich op itselde plak oan de rivier, of – as it winterkâld is – op de boppeferdjipping fan it brêgehûs, yn de grutte sliepkeamer mei it rút oer de folsleine breedte, mei útsicht op de meanderjende rivier en har uterwaarden. By sinneskynwaar, mei stjalprein, yn wâlen fan mist of by strykljocht: altyd is it in machtich gesicht hoe’t it wetter kronkeljend har gong giet en har fan nimmen of neat wat oanlûkt.

De brêgewachter hat fan natuere in soad geduld. Dat sit yn de famylje. Alles wat de muoite wurdich is, freget in soad geduld, en sy wit dat, al in ivichheid. Sûnt har mem ferstoarn is, sit se simmerdeis dus oan de rivier en winterdeis foar it rút fan de grutte sliepkeamer en skildert se de beam midden yn har útsicht. It is in âlde treurwylch dy’t mei syn woartels yn it wetter stiet, al in ivichheid, moerallinne tusken de waaibeammen dy’t oerwâldzje op dit plak oan de rivier.

Sûnt de brêgewachter begûn is de wylch te skilderjen, lit se dei en nacht de gerdinen iepen, om alle oeren dat se wekker is sjen te kinnen wat har net loslit. Alle dagen in sneinsskilder. De grutte sliepkeamer is de moaiste keamer fan it brêgehûs, fanwegen it útsicht, fanwegen it oerweldigjende moarnsljocht én fanwegen de samling glêzen aaien yn it finsterbank. Glês, dat docht wat mei it ljocht; ek al komt it net fan ’t plak, elke minút skynt it oars út.

#

Wat is revolúsje? – A
‘Ik’ sizze sûnder datst bang hoechst te wêzen, tocht de fûgelflapper. Dat hie er leard yn de tiid dat er ûnderweis wie en it hie him sa’n soad enerzjy koste, dat it der noch amper fan kaam wie te eksperimentearjen mei it fangen fan gelok.

Doe’t de fûgelflapper de brêgewachter moete, yn it lân fan de fêste brêgen, hie er it gefoel dat er opnij berne waard, op in oar plak, yn in oare tiid, yn in wrâld dêr’t ‘ik’ sûnder mear bestean mocht. De brêgewachter hie him al oankommen sjoen, troch it grutte sliepkeamersrút op it easten. It wie in mylde dei yn ’e hjerst, dat se hie him útnûoege om mei har oan de rivier te sitten, bôle mei bûter en seesâlt te iten en wyn te drinken. Doe’t er har by fersin lyk yn de blaugriene eagen seach, koe er ynienen net mear betinke wêrom’t it ek al wer sa wichtich wie om ‘ik’ sizze te meien.

‘Wolst in bern fan my ha?’ frege de fûgelflapper.
‘Nee,’ glimke de brêgewachter, ‘dat hoecht net. Sûnt de brêge in fêste brêge wurden is, hoecht der gjin brêgewachter mear te wêzen, dus hoech ik gjin bern mear op ’e wrâld te setten. It is wol goed sa. Mar ik soe it wol fijn fine ast by my bliuwe soest. Dêr hoechst my neat foar te jaan, dêr hoechst neat foar te dwaan.’

Dat brocht de fûgelflapper wol wat fan ’t stik. Hy woe altyd stomme graach wat jaan en wat dwaan. Foaral no’t er ienkear leard hie om ‘ik’ te sizzen sûnder bang te wêzen, woe er graach wat betsjutte yn ’e wrâld en foaral net fergetten wurde, oant yn ’e ivichheid. Mar hy hoegde allinnich mar yn de blaugriene eagen fan de brêgewachter te sjen of hy joech him del en burch syn netten op yn ’e kelder fan it brêgehûs.

Wat is revolúsje? – B
Wekker wurde neist immen by wa’tst bliuwe wolst en dy’t by dy bliuwe wol, tinkt de brêgewachter, immen mei wa’tst âld wurde wolst en dy’t mei dy âld wurde wol, op in dei dat it sneid hat en der in sêft en suver ljocht troch de tinne gerdinen falt, sa sêft as it skaad fan lange eachteisters op sinnebrune wangen.

It is net sa’t it heart: wenje yn it brêgehûs mei immen oars as dyn eigen bern. Dat wit de brêgewachter al sa lang as se libbet. Dat wit se fan har mem, dy’t it wist fan har mem, dy’t it wist fan har mem en sa fierder oant yn ’e omkearde ivichheid fan it ferline. Mar de brêgewachter libbet net yn it ferline. Sûnt de brêge in fêste brêge wurden is, is alles oars. Se moat it libben libje om te witten hoe’t it moat.

Yn oare tiden hie se ‘ja’ sein tsjin de fûgelflapper, ‘ja, jou my in bern’, en sa gau’t it bern op ’e wrâld kaam wie, hie se de netten fan de fûgelflapper kreas yn in reistas by de achterdoar set. No tinkt se it allinnich mar: ‘ja’, it is krekt de see, ‘ja’, it komt elke kear oant in oare hichte en witst noait krekt wêr’t dat fan komt, ‘ja’, is it de moanne, de wyn, it sin? – ‘ja’, it moaist is it as it wetter oer de dyk slacht, ‘ja’, mar dat bart net al te faak, miskien mar goed ek, oars komme der noch ûngelokken fan, ‘ja’, útstel gjin ôfstel wurde litte, dat is de keunst.

#

Wat is ivichheid? – A
Witte dat dyn bern dy net ferjitte sille en dyn bernsbern ek net en dy har bern ek net, sels net al bist al in ivichheid dea, tocht de fûgelflapper. Sa siet de wrâld no ienris yninoar, of net? Mar de brêgewachter hie him leard wat it wurd ‘geduld’ te betsjutten hie: neat ferlangje, neat ferwachtsje, der frede mei ha dat de rivier streamt mar datsto stilstietst.

Doe’t it winter waard, stie de fûgelflapper hieltyd faker skoften en skoften foar it rút fan de grutte sliepkeamer te sjen, dat rút op it easten. Ta syn spyt wie de brêgewachter opholden de wylch te skilderjen. Se hie al har wurk nei de kelder brocht en de stoel mei de rêch nei it rút ta set. Op in dei daalde de fûgelflapper ôf nei dy kelder, om te sjen hoe’t dat wurk derby lei. Mar yn stee fan har wurk, fûn er syn eigen lege netten én in plomkebiezem fan strúsfûgelfearren. Dêrmei begûn er de glêzen aaien yn it finsterbank ôf te stofjen, stadich oan, hiel foarsichtich, ien foar ien. Glês, dat docht wat mei it ljocht.

Op in izige winterdei seach de fûgelflapper troch it rút op it easten al fan fierren in man oankommen op in fyts, in swart figuerke dat hieltyd grutter waard. De man hie in brief by him foar de fûgelflapper, in brief út it lân dêr’t it wurd ‘ik’ ferbean wie. Ungeduldich skuorde de fûgelflapper de slúf iepen, lies de brief, lies de brief nochris en nochris. Underwilens stie de tiid stil.

Wat is ivichheid? – B
In dream hawwe dêr’t gjin ein oan komt, tinkt de brêgewachter. Yn dy dream is it in dizige sneintemiddei yn ’e hjerst. Yn it stedsje oan ’e ein fan ’e rivier is in âld havenkafee. Der wurdt benammen brún bier ferkocht, op ’e bar stiet in kistke mandarijnen mei it blêd der noch oan en yn ’e kelder spilet in tango-orkest. Yn it goudene ljocht fan echte kearsen draaie pearkes fan alle leeftiiden om inoar hinne, sliep tsjin sliep, liif tsjin liif. De mankelikens spielt har om ’e hegehakkeskuon, as in rivier dy’t yn ’e iere maitiid de kaaien ûnder wetter set. Op in taffeltsje by de doar stiet in blau glêzen faas mei izich wite roazen, foar de leafhawwer, foar al wa’t fersliten wurde kin foar in leafhawwer.

In libben libje dêr’t neat oan feroare hoecht te wurden, winsket de brêgewachter. Moarns falt it ljocht fan de sinne krekt op it plak dêr’t de swarte slippers fan de fûgelflapper steane, oan syn kant fan it bêd, troch it rút op it easten. As der sinne is, teminsten. De brêgewachter kin it net helpe, it is net sa’t it heart, mar sûnt koart tinkt se sa no en dan oan de takomst, oan de maitiid. Tusken it súntsjes risseljende wylgeblêd troch sjocht se it blikkerjen fan de rivier, wit se it weagjen sûnder ein, om de woartels fan de wylch hinne. De teisterlange tûken swaaie stadich hinne en wer: in ivich dach sizzen. De brêgewachter wit as gjin oar dat dizze rivier útkomt yn see.

#

Wat is gelok? – A
Wekker wurde mei de dûnkerreade dream fan it driuwen yn in skûlliif noch farsk yn ’t sin, tocht de fûgelflapper. Hy wie it net sels, wist er fuortendaliks by it wekker wurden, mar it wie wol fan him. Elke minút fan de dei moast er tinke oan har, mar mear noch: oan wat der binnen yn har foarmkrige. Hoe dit te fertellen? Net alle ferhalen binne gaadlik om ferteld te wurden. En soms wurdt dat wat op it earste each in ferhaal liket, sels it tsjinoerstelde fan in ferhaal.

Op in izige nacht yn desimber kaam de fûgelflapper oan op it fleanfjild. Skoften en skoften stie er yn in lange rige foar de baly dêr’t se kaarten ferkochten foar de foarlopich lêste flecht nei it lân dêr’t it wurd ‘ik’ ferbean wie. Der jage in sniestoarm om de barakken en de loftferkearstoer, as in swerm oerstjoere bijen om in bijekoer. Rinnendewei hie de fûgelflapper it lân fan de fêste brêgen berikt, fleanendewei soe er weromgean nei wêr’t er weikaam. De swarte slippers hie er neist it grutte bêd stean litten.

Yn syn reistas sieten net allinnich syn lege netten, mar ek de brief dy’t er krigen hie, de brief dy’t sa wûnderbaarlik syn wei fûn hie fan it lân dêr’t it wurd ‘ik’ ferbean wie nei it brêgehûs, de brief fan it famke-foar-ien-nacht. Hieltyd wer sochten syn fingers it papier, de drager fan it boadskip dat alles feroare hie, alles feroarje soe. Gelok wie al dyn kaarten ynsette op de ivichheid.

Wat is gelok? – B
Wekker wurde mei it moarnsljocht fan in dei yn desimber mei farsk fallen snie, tinkt de brêgewachter, in sêft en suver ljocht dat dwers troch de tinne gerdinen hinne de glêzen aaien yn ljochterlaaie set. Neist har yn it fierstente grutte bêd leit de fûgelflapper, oprôle as in net foldroegen frucht. Se lit har finger oer syn rêchbonke gliidzje. De leave lytse draaibonkjes lizze ûnder syn hûd as túnbeantsjes yn ’e húl.

Yn alle oare keamers fan it brêgehûs bart oars neat as it delkommen fan stof op it stoflike.
De brêgewachter sil dêrnei harkje, sa goed as se kin, krekt lykas se de wylch skildere hat, sa goed as se koe.

‘Wat is gelok?’ tinkt de brêgewachter lûdop. ‘Ja’, wat der ek west hat, ‘ja’, wat der ek komme sil, ‘ja’, gelok is altyd no.

Wat is een verhaal?
Er was eens een vogelvanger die het geluk wilde vangen. Hij dacht: als het me lukt het geluk in mijn netten te krijgen en in stukjes te verdelen, dan kan ik het verkopen en word ik rijk. En als ik rijk ben, dan ben ik gelukkig, zodat ik zelf geen geluk meer hoef te kopen, zodat ik geld overhoud en nog rijker word en nog gelukkiger. En zo stroomden zijn gedachtekronkels verder tot in de eeuwigheid.

Er was één probleempje, of eigenlijk twee: de vogelvanger was geboren in een land waar geluk officieel op de zwarte lijst van decadentie stond en waar het woord ‘ik’ verboden was. Altijd was er wel iets wat belangrijker was dan geluk of het ik, revolutie bijvoorbeeld: industriële revolutie, wereldrevolutie, fluwelen revolutie, nationale revolutie, er kwam geen eind aan. De vogelvanger kwam uit een familie van dissidenten, individuen die al decennialang vogelvanger waren geworden. Dat beroep was niet populair, het verdiende niet veel en de beroepsgroep was zo goed als onzichtbaar in het sociale leven. Zo kwam het dat de vogelvanger zinnen kon gebruiken waar wel vier keer het woord ‘ik’ in voorkwam, zonder dat hij werd opgepakt. En zo kwam het ook dat hij van die aparte ideeën had, zoals proberen het geluk in zijn netten te vangen om het te verkopen.

Zolang hij leefde, zag de vogelvanger al dat de mensen niet gelukkiger werden van al die revoluties waar ze telkens voor in de weer moesten. Al deed iedereen het voor de buitenwereld lijken alsof ze niets liever deden dan met vlaggen zwaaien en door straten marcheren, hun gezichten werden ondertussen grijs en hun schouders krom. Bijna niemand durfde het hardop te zeggen, hooguit fluisterend in de kleine keukens van de kleine woningen waarin ze verbleven, maar de mensen hadden over het algemeen liever geluk dan revolutie, dat was voor de vogelvanger zo helder als water. In zijn eigen land zou de handel in geluk evenwel niet zonder risico zijn, dus leek het hem beter om te beginnen met het opzetten van een bloeiend bedrijf in een land waar mensen bereid waren veel geld neer te tellen voor een beetje geluk. Dan kon hij het later wel naar zijn eigen land smokkelen en het daar in eerste instantie op de zwarte markt verkopen, voordat de roep om geluk zo overweldigend zou worden, dat de regering ook wel overstag zou moeten.

Er zat niets anders op dan de grens over te sluipen en op reis te gaan, op zoek naar een plek waar geluk belangrijker was dan wat dan ook. Onderweg kon de vogelvanger dan mooi experimenteren met methoden om het geluk in zijn netten te vangen. Behalve die netten nam hij niet heel veel mee. Hij vrijde nog één keer innig met het meisje-voor-één-nacht met wie hij al een eeuwigheid elke nacht vrijde. Toen schoof hij zijn zwarte slippers aan zijn blote voeten, hees zijn netten op zijn rug en ging op pad. Hij reisde naar het westen, omdat daar de zon onderging. Het kon haast niet anders of daar zouden mensen wonen die behoefte hadden aan geluk.

#

Wat is het tegenovergestelde van een verhaal?
Daar zit ze, de brugwachter, altijd op dezelfde plek aan de rivier. Al een eeuwigheid geleden is de wipbrug veranderd in een draaibrug, en na het overlijden van haar moeder, is de draaibrug veranderd in een vaste brug, zodat zij geen brugwachter meer hoeft te worden en ook geen dochter meer hoeft te krijgen die na haar overlijden brugwachter zal worden. Sinds het overlijden van haar moeder zit ze daar, altijd alleen op dezelfde plek aan de rivier, of – als het winterkoud is – op de bovenverdieping van de brugwachterswoning, in de grote slaapkamer met het raam over de volledige breedte, met uitzicht op de meanderende rivier en haar uiterwaarden. Bij zonneschijn, met stortregen, in sluiers van mist of bij strijklicht: altijd is het een machtig gezicht hoe het water kronkelend haar gang gaat en zich van niets of niemand iets aantrekt.

De brugwachter heeft van nature veel geduld. Dat zit in de familie. Alles wat de moeite waard is, vraagt veel geduld, en zij weet dat, al een eeuwigheid. Sinds haar moeder is overleden, zit ze ’s zomers dus aan de rivier, en ’s winters voor het raam van de grote slaapkamer en schildert ze de boom midden in haar uitzicht. Het is een oude treurwilg die met zijn wortels in het water staat, al een eeuwigheid, moederziel alleen tussen de waaibomen die overheersen op deze plek aan de rivier.

Sinds de brugwachter is begonnen de wilg te schilderen, laat ze dag en nacht de gordijnen open, om elk uur dat ze wakker is te kunnen zien wat haar niet loslaat. Elke dag een zondagsschilder. De grote slaapkamer is de mooiste kamer van de brugwachterswoning, vanwege het uitzicht, vanwege het overweldigende ochtendlicht én vanwege de verzameling glazen eieren in de vensterbank. Glas, dat doet iets met het licht; ook al komt het niet van z’n plek, elke minuut schijnt het anders uit.

#

Wat is revolutie? – A
‘Ik’ zeggen zonder dat je bang hoeft te zijn, dacht de vogelvanger. Dat had hij geleerd in de tijd dat hij onderweg was en het had hem zoveel energie gekost, dat het er nog amper van was gekomen te experimenteren met het vangen van geluk.

Toen de vogelvanger de brugwachter ontmoette, in het land van de vaste bruggen, had hij het gevoel dat hij opnieuw werd geboren, op een andere plek, in een andere tijd, in een wereld waar ‘ik’ zonder meer mocht bestaan. De brugwachter had hem al aan zien komen, door het grote slaapkamerraam op het oosten. Het was een milde dag in de herfst, dus had ze hem uitgenodigd om met haar aan de rivier te zitten, brood met boter en zeezout te eten en wijn te drinken. Toen hij haar per ongeluk recht in haar blauwgroene ogen keek, kon hij ineens niet meer bedenken waarom het ook al weer zo belangrijk was om ‘ik’ te mogen zeggen.

‘Wil je een kind van me?’ vroeg de vogelvanger.
‘Nee,’ glimlachte de brugwachter, ‘dat hoeft niet. Sinds de brug een vaste brug is geworden, hoeft er geen brugwachter meer te zijn, dus hoef ik geen kind meer op de wereld te zetten. Het is wel goed zo. Maar ik zou het wel fijn vinden als je bij me zou blijven. Daar hoef je me niets voor te geven, daar hoef je niets voor te doen.’

Dat bracht de vogelvanger wel wat van z’n stuk. Hij wilde altijd dolgraag iets geven en iets doen. Vooral nu hij eenmaal had geleerd om ‘ik’ te zeggen zonder bang te zijn, wilde hij graag iets betekenen in de wereld en vooral niet vergeten worden, tot in de eeuwigheid. Maar hij hoefde alleen maar in de blauwgroene ogen van de brugwachter te kijken of hij kwam tot bedaren en borg zijn netten op in de kelder van de brugwachterswoning.

Wat is revolutie? – B
Wakker worden naast iemand bij wie je wilt blijven en die bij jou wil blijven, denkt de brugwachter, iemand met wie je oud wilt worden en die met jou oud wil worden, op een dag dat het heeft gesneeuwd en er een zacht en zuiver licht door de dunne gordijnen valt, zo zacht als de schaduw van lange wimpers op zongebruinde wangen.

Het is niet zoals het hoort: wonen in de brugwachterswoning met iemand anders dan je eigen kind. Dat weet de brugwachter al zolang ze leeft. Dat weet ze van haar moeder, die het wist van haar moeder, die het wist van haar moeder en zo voort tot in de omgekeerde eeuwigheid van het verleden. Maar de brugwachter leeft niet in het verleden. Sinds de brug een vaste brug is geworden, is alles anders. Ze moet het leven leven om te weten hoe het moet.

In andere tijden had ze ‘ja’ gezegd tegen de vogelvanger, ‘ja, geef me een kind’, en zodra het kind op de wereld was gekomen, had ze de netten van de vogelvanger netjes in een reistas bij de achterdeur gezet. Nu denkt ze het alleen maar: ‘ja’, het is net de zee, ‘ja’, het komt elke keer tot een andere hoogte en je weet nooit precies waar dat van komt, ‘ja’, is het de maan, de wind, de zin? – ‘ja’, het mooist is het als het water over de dijk slaat, ‘ja’, maar dat gebeurt niet al te vaak, misschien maar goed ook, anders komen er nog ongelukken van, ‘ja’, uitstel geen afstel laten worden, dat is de kunst.

#

Wat is eeuwigheid? – A
Weten dat je kinderen je niet zullen vergeten en je kleinkinderen ook niet en die hun kinderen ook niet, zelfs al ben je al een eeuwigheid dood, dacht de vogelvanger. Zo zat de wereld nou eenmaal in elkaar, of niet? Maar de brugwachter had hem geleerd wat het woord ‘geduld’ had te betekenen: niets verlangen, niets verwachten, er vrede mee hebben dat de rivier stroomt maar dat jij stilstaat.

Toen het winter werd, stond de vogelvanger steeds vaker tijden en tijden voor het raam van de grote slaapkamer te kijken, dat raam op het oosten. Tot zijn spijt was de brugwachter opgehouden de wilg te schilderen. Ze had al haar werk naar de kelder gebracht en de stoel met de rug naar het raam gezet. Op een dag daalde de vogelvanger af naar die kelder, om te kijken hoe dat werk erbij lag. Maar in plaats van haar werk, vond hij zijn eigen lege netten én een plumeau van struisvogelveren. Daarmee begon hij de glazen eieren in de vensterbank af te stoffen, langzaamaan, heel voorzichtig, een voor een. Glas, dat doet iets met het licht.

Op een ijzige winterdag zag de vogelvanger door het raam op het oosten al van verre een man aankomen op een fiets, een zwart figuurtje dat steeds groter werd. De man had een brief bij zich voor de vogelvanger, een brief uit het land waar het woord ‘ik’ verboden was. Ongeduldig scheurde de vogelvanger de envelop open, las de brief, las de brief nog eens en nog eens. Ondertussen stond de tijd stil.

Wat is eeuwigheid? – B
Een droom hebben waar geen eind aan komt, denkt de brugwachter. In die droom is het een heiïge zondagmiddag in de herfst. In het stadje aan het eind van de rivier is een oud havencafé. Er wordt voornamelijk bruin bier verkocht, op de bar staat een kistje mandarijnen met het blad er nog aan en in de kelder speelt een tango-orkest. In het gouden licht van echte kaarsen draaien paartjes van alle leeftijden om elkaar heen, slaap tegen slaap, lijf tegen lijf. De melancholie omspoelt hun hooggehakte schoenen, als de rivier die in het vroege voorjaar de kaden onder water zet. Op een tafeltje bij de deur staat een blauw glazen vaas met ijzig witte rozen, voor de liefhebber, voor al wie versleten kan worden voor een liefhebber.

Een leven leven waar niets aan veranderd hoeft te worden, wenst de brugwachter. ’s Morgens valt het licht van de zon precies op de plek waar de slippers van de vogelvanger staan, aan zijn kant van het bed, door het raam op het oosten. Als er zon is, tenminste. De brugwachter kan het niet helpen, het is niet zoals het hoort, maar sinds kort denkt ze zo nu en dan aan de toekomst, aan het voorjaar. Tussen het zachtjes ritselende wilgenblad door ziet ze het blikkeren van de rivier, weet ze het golven zonder eind, om de wortels van de wilg heen. De wimperlange takken zwaaien langzaam heen en weer: een eeuwig gedag zeggen. De brugwachter weet als geen ander dat deze rivier uitkomt in zee.

#

Wat is geluk? – A
Wakker worden met de donkerrode droom van het drijven in een baarmoeder nog vers in het geheugen, dacht de vogelvanger. Hij was het niet zelf, wist hij meteen bij het wakker worden, maar het was wel van hem. Elke minuut van de dag moest hij denken aan haar, maar meer nog: aan wat er binnen in haar vorm kreeg. Hoe dit te vertellen? Niet alle verhalen zijn geschikt om verteld te worden. En soms wordt dat wat op het eerste gezicht een verhaal lijkt, zelfs het tegenovergestelde van een verhaal.

Op een ijzige nacht in december kwam de vogelvanger aan op het vliegveld. Tijden en tijden stond hij in een lange rij voor de balie waar ze kaarten verkochten voor de voorlopig laatste vlucht naar het land waar het woord ‘ik’ verboden was. Er joeg een sneeuwstorm om de barakken en de luchtverkeerstoren, als een zwerm opgewonden bijen om een bijenkorf. Lopend had de vogelvanger het land van de vaste bruggen bereikt, vliegend zou hij teruggaan naar waar hij vandaan kwam. De zwarte slippers had hij naast het grote bed laten staan.

In zijn reistas zaten niet alleen zijn lege netten, maar ook de brief die hij had gekregen, de brief die zo wonderbaarlijk zijn weg had gevonden van het land waar het woord ‘ik’ verboden was naar de brugwachterswoning, de brief van het meisje-voor-één-nacht. Telkens weer zochten zijn vingers het papier, de drager van de boodschap die alles had veranderd, alles zou veranderen. Geluk was al je kaarten inzetten op de eeuwigheid.

Wat is geluk? – B
Wakker worden met het ochtendlicht van een dag in december met vers gevallen sneeuw, denkt de brugwachter, een zacht en zuiver licht dat dwars door de dunne gordijnen heen de glazen eieren in lichterlaaie zet. Naast haar in het veel te grote bed ligt de vogelvanger, opgerold als een niet voldragen vrucht. Ze laat haar vinger over zijn ruggengraat glijden. De lieve kleine wervels liggen onder zijn huid als tuinboontjes in de schil.

In alle andere kamers van de brugwachterswoning gebeurt anders niks dan het neerkomen van stof op het stoffelijke. De brugwachter zal daarnaar luisteren, zo goed als ze kan, net zoals ze de wilg heeft geschilderd, zo goed als ze kon.

‘Wat is geluk?’ denkt de brugwachter hardop. ‘Ja’, wat er ook is geweest, ‘ja’, wat er ook zal komen, ‘ja’, geluk is altijd nu.

Se is allinnich en wachtet ergens op, of op immen. Se is âld en jong tagelyk, in wielderige, elegante skientme, mar ferâlderet hieltyd flugger en flugger no, it begjin fan ’e tiid. De beammen om har hinne soeikje súntsjes yn ’e boskwyn. It ljocht filteret troch it blêdte en bedekt it gers mei gouden en wite spikkels. Se hat wat fergetten. It is by har wei wat it is en se komt oerein. Se hat lang genôch wachte no. Fuotsje foar fuotsje, stapke foar stapke foarút. De fûgels sjonge fan in oerwinning, mar safier is it noch lang net.
Har eagen weidzje alle kanten op, lykas har tinzen. Tusken al it grien sit pears, in blom, yn bloei. Se is folle heger as it gers deromhinne en hat grutte, hertfoarmige kroanblêden en in sulveren hert. Har helderheid giet fier út boppe dy fan it sêfte rôs tusken de strûken. It is in natuerlike lieder, keninginne fan it strewelleguod.
Se rint troch, wisberet om foarút te gean, wêr’t it paad har ek hinne bringe mei. Pearze eagen achter in grien masker hâlde har skerp yn ’e gaten en bestudearje har nijsgjirrich.
Underwilens stiet de sinne heger oan ’e himel. De iere moarn is foarby en de dize oplost. Se swalket troch de wyldernis, mar giet nergens hinne. Yn krinkjes rinne en nergens in útwei, yn dizze wrâld fan einleaze wegen en leagens dêr’t gjin ein oan komt. Har grutte eagen, as dy fan in hert, binne fan triennen wiet. Se siket om hoop, mar alle hope is ferlern — lykas sy. Wêr sil se no hinne?
Har fuotten, dy’t ynearsten stadich foarút gongen, stean no stil en sjitte woartel op in plak dêr’t it optilt fan âlde ierdske wêzens. Allegeduerigen op ’e siik draait se har om. In somber gefoel sakket del yn har hert.
In iensume fûgel, sjongleafhawwer, lit in melodytsje hearre, fjouwer noaten, foar wa’t de oerwinning binnenhelje. Fortuna kaam werom.
It sinneljocht, yn al syn gloarje, lit it famke in klaverkefjouwer sjen en foarseit har in nije takomst. Mar de reis is pas begûn, sjoen yn it ljocht fan de ivichheid. Griene eagen folgje har, wachtsje yn spanning ôf. Se rint hurder no, se wit wat har bestimming is. De takomst temjitte wylst de goudene sinne heger en heger riist. Der komt har wat yn it sin, se stiet stil.
Se fergeat wat, eat dat se nedich hat — no. De Sturt fan ’e Hûn. In suverjend ljocht, in halssnoer, in juwiel, fuortbrocht troch de ierde en langst fan ’e himel. Wêr is it bleaun? Dizichblauwe eagen sjogge fan út de loft wei ta en ynienen sakket in gedaante del. In wolk, in Fae, mei wjukken as dy fan in do en irisearjende fearren as dy fan in akster. It famke beseft dat skyn bedrage kin.
De Fae praat, syn stim swiet as huning: ‘Do sikest wat, en watsto sikest is yn myn besit. Mar om it werom te krijen, freegje ik wat yn ruil. Wat seist derfan?’
Se fronselet de foarholle. ‘Wat fregest?’
It gniist. ‘In geunst. Foar watsto no ha wolst, sil ik letter wat weromfreegje.’ Fertrou de Fae net, sis har neat ta, galmet it yn har holle. Spitich, mar har oardielsfermogen is fertroebele en se mist har lytse stjerke. ‘In goede died, yn ’e wrâld dy’t komme sil,’ seit se, ‘yn ruil foar it halssnoer dat ik weromkrij.’
‘Sa sil it wêze. Dat it jo mar mar net yn ’e swierrichheden bringe mei.’ It knypeaget en de wolkens lûke fierder, dreaun troch de wyn.
De Fae is ferdwûn en se giet fierder. Kuierjend troch de bosken tinkt se oan har leafste, heech tusken de stjerren. No binne se foar altyd fan elkoar skieden, mar ienris, lang lyn, wiene se ien: nea twa helten, beide folslein, makken se elkoar kompleet en follen se elkoar oan.
Oaren beskôgen it as gaos, mar is dat net hoe’t alles begûn?
Ut gaos kaam oarder fuort, en oare tsjinstellingen. De wrâld bestiet út kontrasten en elkenien moat leare om yn frede mei elkoar te libjen, sûnder oarloch, konflikt of wapentúch. Blykber is it dreech foar harren; se seach it bloedferjitten, en nimt waar hoe’t it bloedferjitten almar trochgiet.
Yn dizze wrâld en yn dizze tiid is de nachtlike himel fol mei stjerren fan hoop en wurdt de dage befolke troch herten fol eangst foar takomstige mislearringen. O, wie der mar in manier om der … gewoan wat oan dwaan te kinnen, sadat elkenien leafde kenne soe … Se skodhollet. Leafde oerwint en ferneatiget tagelyk. Se moatte sykje en fjochtsje en foar harsels soargje. Underwilens kuere rôzereade eagen hoeden troch it strewelleguod. Yn it lêste jûntiidsljocht krije roazen in goudene gloede. De bosken flonkerje yn ’e sêfte toanen fan ’e ûndergeande sinne, as yn in mearkebosk, as it dat net al wêze soe.
Se rint troch, it halssnoer stevich yn ’e hannen. De edelstien, as kompas, Poalstjer, wiist har it paad, foarstlik lytse dame yn ’e jûnsskimer.
De sinne tutet de wolken en nimt ôfskied. De nacht falt, de himel rekket bedutsen mei alderhande kleuren pears en blau en swart, wurdt opsierd mei sulverwite stjerren, dy’t stadichoan ferskine.
It tsjuster iepenet him, as in oesterskulp, en de wolken iepenbierje in glânzgjende pearel, in glinsterjend himellichem. In folle moanne, keninginne fan ’e nacht en stille minners.
It ljocht berikt de kâlde boskgrûnen amper. Se moat troch. Ut har eachhoeke wei sjocht se wat bewegen. Waarmte. In gloede. Oranje skynsels yn in blauwich ljocht. Ynsekten litte harren nachtlike lûden hearre. Dan litte se harsels sjen, ljochtsje op. In weach, in mystike swaarm fjoermichjes, lytse fjurrige michjes, dy’t har troch de donkerste oeren liede.
It is as litte de oranje eagen in glimke sjen. ‘Ferljochtsje de nacht, freondinne, en set de striid fuort’, lústeret in stim yn ’e wyn.
Fiif folgje no, en fiif sille noch folgje. Oeral eagen, lilkaardige Fae: in bloeiende pearse, in lokkige griene, in dizichblauwe, in moaie rôze, in fjurrige oranje.
Fiif Fae, mar de bestimming is noch fier fuort.
En it famke wit dat se yn it fizier holden wurdt, de eagen fan ’e skiednis binne ûnmeilydsum yn har oardiel, mar dat jildt ek foar dy út in mooglike takomst wei, weromsjend op alles wat ea west hie, wêze kinnen hie en wêze moatte soe.
De dame fan ’e stjerrehimel glimket slûchslim. In obstakel blykt it paad fan de moasgriene, de fruchtbere, de rjochtfeardige ôf te sluten.
Op ’e nij is it in Fae, in slûchslimme Sfinks mei grize eagen gniist en grommet: ‘Los myn riedseltsje op en do kinst trochrinne, do earmsillich wêzen. Dangelest mar wat om, en dyn reis is om ’e nocht.’
‘Dat is it net. Jou my dyn riedsel op.’
It gniist en twinkelet. ‘Doe’t de Pleagen oer de minskheid kamen, en Genede it ryk fan de stjerliken ferliet, wat bleau harren as iennichste noch oer?’
Se sizze dat Hoop it iennichste wie dat achterbleau yn ’e kanne, dy’t troch in nijsgjirrige frou iepene waard, wylst it ûnheil fan alle Pleagen de herten en sielen fan minsken fertarre.
De eagen fan it famke fonkelje. Alle kleuren fan ’e reinbôge sitte dêryn en se skitterje yn it tsjuster.
‘Der wie Leechte, oars neat; alles wat der earder wie, wie ferdwûn.’
De Sfinks grommet. Grize eagen dije út en feroarje yn tongerwolken.
It gniist en kriezet en raast: ‘Hoop, do lytskert!’ It raast en pipet en jankt.
It famke hâldt de foet by de kûle. ‘Hoop bleau net allinne achter, even letter wie se der foar de stjerlingen. Se hâldt de herten fêst fan de lytse en ierdske wêzens. Sy sille it nea oerjaan, net foar al it kwea yn de wrâld, want Hoop stiet altyd oan harren kant. Se sille fjochtsjen bliuwe. Gjinien is oait hielendal allinnich – wy hawwe elkoar.’
De Fae befriest, it krôlet syn fûsten, in keakeljende laits. ‘Oant sjen, do suterich wêzen.’ Yn in sucht is it ferdwûn. No folgje seis pear eagen de fuotstappen fan de freonlike en rjochtfeardige.
Iuwen wurde mominten en ynienen is de nacht foarby. Alle moarnen sjonge iere fûgels har melodyen en meitsje se har rûntsjes.
Har mage rommelet.
Fierderop iepenbierje iere sinnestrielen in iepen plak mei yn ’e midden in apelbeam. Dizze bosken binne gefaarlik, wit se, mar diskear wint de langst it. Se rint op ’e beam ôf. ‘Goeie. Hallo, lea … bliuw dêr stean.’ In slangeftige Fae mei bloedreade eagen glidet om ’e tûken hinne en sjocht op har del.
‘Is dit jo beam, mynhear?’ freget se.
‘Ja, ja, dit is myn teare, lytse jonge beamke, mei soppige fruchten. Bist der wis fan datst der ien fan nimme wolst?’ It griene famke glimket. ‘Ik soe graach in apel fan dyn beam ha wolle, ast my tastiest, myn freon.’
De slang hâldt de kop skean en syn skerpe eagen mei de splytfoarmige pupillen bestudearje de lytse dame.
‘Ah … ik ken dy. Nim. Nimme moatst, jaan silst, ek al sil it tsjin dyn wil yngean, en ik hoopje fan herte datst likegoed ûntfange silst.’ De Fae lûkt him werom yn ’e griene beamkrún en ferberget him tusken de blêdrike mystearjes fan it ferline.
Se stoarret nei de apel yn har hannen. ‘Dat hoopje ik ek. Meastal binne se selssuchtich’, seit se tsjin harsels, en nimt in grutte hap.
De sinne stiet ûnderwilens heech, dat se beslút om yn it skaad te bliuwen. It is waarm. Rûkt se reek? In skrokken foks fljocht foarby, ûnderweis nei in oare takomst.
It famke is op har iepenst. Se wie der al bang foar: der is yndied ergens brân, mar it giet te hurd, yn in omsjoch hat it fjoer in ferneatigjende krêft.
It fertart de beammen, de bosken, de wyldernis. Yn it suden falle ûnbidich grutte swartbleakere beammen útelkoar. East en West brâne, yn skarlekkenread en karmozyn. De edele fonkelstien liedt har nei it noarden.
Se rint troch it strewelleguod, stiet dan stil. In glinstering hat har oandacht lutsen. In beamke, noch net skansearre, lyk neist har. Lauriergriene eagen sjogge har wanhopich oan. In smeekbea berikt de earen fan it famke, amper te hearren, in lústering yn it ferneatigjende tumult.
‘O, asjebleaft, help my. Asjebleaft. Rêd my.’
‘Ik kin dy net rêde’, antwurdet se. It flugge fjoer hat har oerrompele, earlik sein, har ferrifele. It kaam folle flugger as dat se tocht hie. No komt se tiid te koart. It komt, it komt al. Alles fertarrend. Hurder, fjurrich. Hongerich. It sil alles op syn paad opfrette en de takomst folslein ferdylgje.
Hoeden brekt se in tûke ôf. ‘Lit it in teken en in symboal wêze. Wy sille it besykje, we gean troch.’
De lauriergriene eagen litte in glim sjen as se stadich yn jiske feroarje.
De loft is griis no en fol snie. Se kin net mear gewoan rinne, se moat drave. Beamsoppen en triennen komme út de himel delfallen. In fjoersee dy’t alles ferbrânt. Har oanstekt. Tusken de boskreuzen troch, allegear yn fjoer en flam, draaft it famke nei foaren. Wêrhinne? Hjir groeie minder beammen. De rook fan reek sit noch yn har noas. Jiske yn har hier. It benearjende wjerljocht, tongerslaggen, en achter har miggelet it earder sa blomrike blêdte del yn ’e foarm fan jiske. Drave. No. Hurder.
De wyldernis giet oer yn gerslân, hjir en dêr ferspraat oer de flakte binne jonge beamkes te sjen. De sinne skynt. Hjir groeie koweblomkes en hynsteblommen. Sinneblommen tuorkje boppe alles út, de iene noch grutter as de oare. It famke dwaalt wat om, ferheard en fol ferwûndering.
Heldergiele eagen gean iepen en toane har in nije wei. ‘Fertrou op harren herten en sielen. Lit har jaan en waakse, en elkoar fertrouwe.’
De lytse moasgriene dame glimket, al is it mei pine yn it hert. ‘Dat wol ik graach.’ Der knipperet in wyt ljocht. In wite flinter twinkelet, freon fan elkenien. It skitteret en glinsteret, as briljant, yn it ljocht fan ’e takomst. Sy folget. Wite eagen bestudearje har.
Der komme noch tsien en der sille noch folle mear komme. Oeral eagen, ferrifeljende Fae: in bloeiende pearze, in lokkige griene, in dizichblauwe, in moaie rôze, in fjurrige oranje, in hoopfolle grize, in smaaklike reade, in symboalyske donkergriene, in heldergiele, in freonlike wite. En dochs is de bestimming noch fier en ferburgen.
En it famke wit dat se yn ’e gaten hâlden wurdt. De eagen fan de skiednis binne ûnmeilydsum yn harren oardiel, mar dat jildt ek foar de blik út in mooglike takomst wei, weromsjend op alles wat ea wie, of kinnen hie en wêze moatten.
In gersfjild leit foar har fuotten. Achter har stiet de wrâld yn ’e brân.
In nije moarn sjocht de dei ûnder eagen, de wrâld.
Sy, it moasgriene famke, de foarstlike dame, de rjochtfeardige fan ’e bosken, har namme is Gaia.
Achter har leit de skiednis, altyd hongerich easket se it hjoed. Easket alle tiid op dy’t wy noch hawwe, fol langstme ús patroanen kear op kear te werheljen, ferneatigjend en rampsillich.
En dy iene geunst, dy lêste útdaging, moat noch komme. De himel sjocht altyd ta. Sy is Gaia en de takomst leit yn ús hannen.

Ze is alleen en wacht op iets, of iemand. Ze is oud en jong tegelijk, een weelderige, elegante schoonheid, maar veroudert steeds sneller en sneller nu, het begin van de tijd. De bomen om haar heen wiegen zachtjes in de boswind. Het licht filtert door de bladeren en bedekt het gras met gouden en witte spikkels. Ze is iets vergeten. Ze kan zich niet herinneren wat het is en staat op. Ze heeft nu lang genoeg gewacht. Voetje voor voetje, stapje voor stapje voorwaarts. De vogels zingen van een overwinning, maar zover is het nog lang niet.
Haar ogen dwalen af, net als haar gedachten. Tussen al het groen zit paars, een bloem, in bloei. Ze is veel hoger dan het gras eromheen en heeft grote, hartvormige kroonbladen en een zilveren hart. Haar helderheid overtreft die van het zachtroze tussen de struiken. Het is een natuurlijke leider, koningin van het struikgewas.
Ze loopt door, vastbesloten om vooruit te gaan, waar het pad haar ook heen leidt. Paarse ogen achter een groen masker houden haar scherp in de gaten en bestuderen haar nieuwsgierig.
Ondertussen staat de zon hoger aan de hemel. De vroege ochtend is voorbij en de dauw opgelost. Ze zwerft door de wildernis, maar gaat nergens naartoe. In kringetjes lopen en nergens een uitweg, in deze wereld van eindeloze wegen en leugens waar geen eind aan komt. Haar grote ogen, als die van een hert, zijn gevuld met tranen. Ze zoekt naar hoop, maar alle hoop is verloren – net als zij. Waar nu heen te gaan?
Haar voeten, aanvankelijk gestadig voortbewegend, staan ​​stil en schieten wortel op een plek waar het wemelt van oude aardse wezens. Aldoor op zoek draait ze zich om. Een somber gevoel daalt neer in haar hart.
Een eenzame vogel, zangliefhebber, laat een melodietje horen, vier noten, voor wie de zege binnenhalen. Fortuna kwam terug.
Het zonlicht, in al zijn glorie, toont het meisje een klavertjevier, en voorspelt haar een nieuwe toekomst. Maar de reis is pas begonnen, gezien in het licht van de eeuwigheid. Groene ogen volgen haar, wachten gespannen af. Ze loopt sneller nu, ze weet wat haar bestemming is. De toekomst tegemoet terwijl de gouden zon hoger en hoger rijst. Er schiet haar iets te binnen, ze staat stil.
Ze vergat iets, iets wat ze nodig heeft – nu. De Staart van de Hond. Een zuiverend licht, een halssnoer, een juweel, voortgebracht door de aarde en het verlangen van de hemel. Waar is het gebleven? Blauwe mistige ogen kijken toe vanuit de lucht en plotseling daalt een gestalte neer. Een wolk, een Fae, met vleugels als die van een duif en iriserende veren als die van een ekster. Het meisje beseft dat schijn kan bedriegen.
De Fae spreekt, zijn stem zoet als honing: ‘Je zoekt iets, en wat jij zoekt is in mijn bezit. Maar om het terug te krijgen, vraag ik iets in ruil. Wat zeg je ervan?’
Ze fronst. ‘Wat vraag je?’
Het grijnst. ‘Een gunst, voor wat jij nu wilt hebben, zal ik later iets terugvragen.’ Vertrouw de Fae niet, beloof hen niets, echoot het in haar hoofd. Maar helaas, haar beoordelingsvermogen is vertroebeld en ze mist haar kleine sterretje.
‘Een goede daad, in de wereld die gaat komen,’ zegt ze, ‘in ruil voor het halssnoer.’
‘Zo zal het zijn. Moge het u geen verdere problemen bezorgen.’ Het knipoogt en de wolken trekken verder, voortgedreven door de wind.
De Fae is verdwenen en ze vervolgt haar reis. Slenterend door het bos denkt ze aan haar liefste, hoog tussen de sterren. Nu zijn ze voor altijd gescheiden, maar eens, lang geleden, waren ze één; nooit twee helften, beide volledig, elkaar voltooiend en aanvullend.
Anderen beschouwden het als chaos, maar is dat niet hoe alles begon?
Uit chaos kwam orde voort, en andere tegenstellingen. De wereld bestaat uit contrasten en iedereen moet leren in vrede samen te leven, zonder oorlog, conflict of wapentuig. Blijkbaar is het moeilijk voor hen; ze zag, en ziet nog steeds hoe bloed wordt vergoten.
In deze wereld en in deze tijd is de nachtelijke hemel vol sterren van hoop en wordt de dageraad bevolkt door harten vol angst voor toekomstige mislukkingen. Oh, was er maar een manier om er … gewoon iets aan te kunnen doen, zodat iedereen liefde zou kennen … ze schudt haar hoofd. Liefde overwint en vernietigt tegelijk. Ze moeten zoeken en vechten en voor zichzelf zorgen. Ondertussen spieden rozerode ogen voorzichtig door het struikgewas. In het laatste avondlicht krijgen rozen een gouden gloed. De bossen flonkeren in de zachte tonen van de ondergaande zon, als in een sprookjesbos, als het dat niet al zou zijn.
Ze loopt door, het halssnoer stevig in haar handen. De edelsteen, als kompas, Poolster, wijst haar de weg, vorstelijk kleine dame in de avondschemering.
De zon kust de wolken en neemt afscheid. De nacht valt, de hemel raakt bedekt met allerlei tinten paars en blauw en zwart, wordt getooid met zilverwitte sterren, die langzaam verschijnen.
Het duister opent zich, als een oesterschelp, en de wolken onthullen een glanzende parel, een glinsterend hemellichaam. Een volle maan, koningin van de nacht en stille minnaars.
Het licht bereikt de koude bosgronden nauwelijks. Ze moet door. Vanuit haar ooghoek ziet ze iets bewegen. Warmte. Een gloed. Oranje tinten in een blauwachtig licht. Insecten laten hun nachtelijke geluiden horen. Dan laten ze zichzelf zien, lichten op. Een golf, een mystieke zwerm vuurvliegjes, kleine vurige vliegjes, die haar door de donkerste uren leiden.
De oranje ogen lijken vrolijk. ‘Verlicht de nacht, vriendin, en zet de strijd voort’, fluistert een stem in de wind.
Vijf volgen nu, en vijf zullen nog volgen. Overal ogen, boosaardige Fae: een bloeiende paarse, een gelukkige groene, een mistige blauwe, een mooie roze, een vurige oranje.
Vijf Fae, maar de bestemming is nog ver.
En het meisje weet dat ze in de gaten wordt gehouden, de ogen van de geschiedenis zijn meedogenloos in hun oordeel, maar dat geldt ook voor de blik vanuit een mogelijke toekomst, terugkijkend op alles wat ooit was, had kunnen zijn en zou moeten zijn geweest.
De dame van de sterrenhemel glimlacht sluw. Een obstakel blijkt het pad van de mosgroene, de vruchtbare, de rechtvaardige te versperren.
Het is opnieuw een Fae, een Sfinx met sluwe grijze ogen grijnst en gromt: ‘Los mijn raadseltje op en je kunt doorlopen, jij armzalige. Je slentert maar wat rond, en je reis is tevergeefs.’
‘Dat is het niet. Geef mij je raadsel op.’
Het grinnikt en twinkelt. ‘Toen de Plagen over de mensheid kwamen, en Genade het rijk der sterfelijken verliet, wat bleef hen als enige nog over?’
Ze zeggen dat Hoop het enige was dat achterbleef in de kan, die door een nieuwsgierige vrouw werd geopend, terwijl het onheil van de vele Plagen de harten en zielen van mensen verteerde.
De ogen van het meisje fonkelen. Ze bevatten alle kleuren van de regenboog en schitteren in het donker.
‘Er was Leegte, anders niets; alles wat er eerder was, was verdwenen.’
De Sfinx gromt. Grijze ogen dijen uit tot donderwolken.
Het grijnst en krijst en gilt: ‘Hoop, kleintje!’ Het giert en piept en jankt.
Het meisje houdt voet bij stuk. ‘Hoop bleef niet alleen achter, even later was zij er voor de stervelingen. Ze houdt de harten vast van de kleine en aardse wezens. Ze zullen nooit zwichten voor al het kwaad in de wereld, want Hoop staat altijd aan hun kant. Ze zullen blijven vechten. Niemand is ooit helemaal alleen – we hebben elkaar.’
De Fae bevriest, het balt zijn vuisten, een kakelende lach. ‘Tot weerziens, armzalig wezen.’ In een oogwenk is het verdwenen. Nu volgen zes paar ogen de voetstappen van de vriendelijke en rechtvaardige.
Eeuwen worden momenten en plotseling is de nacht voorbij. Vroege vogels zingen hun ochtendmelodieën en maken hun ochtendronde.
Haar maag rommelt.
Verderop onthullen vroege zonnestralen een open plek met in het midden een appelboom. Deze bossen zijn gevaarlijk, weet ze, maar dit keer wint het verlangen. Ze loopt op de boom af. ‘Hallo. Hallo, scha … blijf daar staan.’ Een slangachtige Fae met bloedrode ogen slingert zich om de takken en kijkt op haar neer.
‘Is dit uw boom, meneer?’ vraagt ​​ze.
‘Ja, ja, dit is mijn fijne, kleine jonge boompje, met sappige vruchten. Weet je zeker dat je er een van wilt nemen?’ Het groene meisje glimlacht. ‘Ik zou graag een appel van je boom willen, als je me toestaat, mijn vriend.’
De slang houdt zijn kop schuin en zijn scherpe ogen met de spleetvormige pupillen bestuderen de kleine dame.
‘Ah … ik ken jou. Neem. Nemen moet je, geven zul je, zij het tegen je wil, en ik hoop van harte dat je zult ontvangen.’ De Fae trekt zich terug in de groene boomkruin en verbergt zich tussen de lommerrijke mysteries van het verleden.
Ze staart naar de appel in haar handen. ‘Dat hoop ik ook. Meestal zijn ze zelfzuchtig’, zegt ze tegen zichzelf, en neemt een grote hap.
De zon staat hoog ondertussen, dus besluit ze in de schaduw te blijven. Het is warm. Ruikt ze rook? Een geschrokken vos vliegt voorbij, op weg naar een andere toekomst.
Het meisje is op haar hoede nu. Er brandt inderdaad iets, zoals ze al vreesde, maar het gaat te snel, het vuur heeft nu al een vernietigende kracht.
Het verteert de bomen, de bossen, de wildernis. In het zuiden vallen reusachtige zwartgeblakerde bomen uit elkaar. Oost en West branden, in scharlaken en karmozijnrood. De zuivere edelsteen leidt haar naar het noorden.
Ze loopt door het struikgewas, staat dan stil. Een glinstering heeft haar aandacht getrokken. Een boompje, nog ongedeerd, vlak naast haar. Lauriergroene ogen kijken haar wanhopig aan. Een smeekbede bereikt de oren van het meisje, nauwelijks hoorbaar, een fluistering in het verwoestende tumult.
‘O, alsjeblieft, help me. Alsjeblieft. Red mij.’
‘Ik kan je niet redden’, antwoordt ze. Eerlijk gezegd heeft het snelle vuur haar overrompeld, bedrogen. Het kwam veel sneller dan ze had verwacht. Nu komt ze tijd te kort. Het komt, het komt al. Alles verterend. Sneller, vurig. Hongerig. Het zal alles op zijn pad opvreten en de toekomst totaal verslinden.
Voorzichtig breekt ze een tak af. ‘Laat het een teken en een symbool zijn. We zullen het proberen, wij gaan door.’
De lauriergroene ogen laten een glimlach zien als ze langzaam veranderen in as.
De lucht is grijs nu en vol sneeuw. Ze kan niet meer gewoon lopen, ze moet rennen. Boomsappen en tranen vallen uit de hemel. Een vuurzee die alles verbrandt. Haar aansteekt. Tussen de bosreuzen door, allemaal in vuur en vlam, sprint het meisje naar voren. Waarheen? Hier groeien minder bomen. De geur van rook zit nog in haar neus. As in haar haar. Het weerlicht angstaanjagend, donderslagen, en achter haar dwarrelt het eens zo bloemrijke gebladerte neer als asregen. Rennen. Nu. Sneller.
De wildernis gaat over in grasland, her en der verspreid over de vlakte zijn jonge boompjes te zien. De zon schijnt. Hier groeien madeliefjes en paardenbloemen. Zonnebloemen torenen boven alles uit, de ene nog groter dan de andere. Het meisje dwaalt rond, verbaasd en vol verwondering.
Heldergele ogen gaan open en tonen haar een nieuwe weg. ‘Vertrouw op hun hart en ziel. Laat hen geven en groeien, en elkaar vertrouwen.’
De kleine mosgroene dame glimlacht met pijn in haar hart. ‘Dat wil ik graag.’
Er knippert een wit licht. Een witte vlinder twinkelt, vriend van allen. Het schittert en glinstert, als briljant, in het licht van de toekomst. Zij volgt. Witte ogen bestuderen haar.
Er volgen er nog tien en er zullen er nog veel meer komen. Overal ogen, misleidende Fae: een bloeiende paarse, een gelukkige groene, een mistige blauwe, een mooie roze, een vurige oranje, een hoopvolle grijze, een smakelijke rode, een symbolische donkergroene, een heldere gele, een vriendelijke witte. En toch is de bestemming nog ver en verborgen.
En het meisje weet dat ze in de gaten wordt gehouden. De ogen van de geschiedenis zijn meedogenloos in hun oordeel, maar dat geldt ook voor de blik vanuit een mogelijke toekomst, terugkijkend op alles wat ooit was, of had kunnen en moeten zijn.
Een grasveld ligt voor haar voeten. Achter haar staat de wereld in brand.
Een nieuwe morgen ziet de dag onder ogen, de wereld.
Zij, het mosgroene meisje, de vorstelijke dame, de rechtvaardige van de wouden, haar naam is Gaia.
Achter haar ligt de geschiedenis, altijd hongerig eist zij het heden. Eist alle tijd op die we nog hebben, vol verlangen onze patronen keer op keer te herhalen, vernietigend en rampzalig.
En die ene gunst, die laatste uitdaging, moet nog komen. De hemel kijkt altijd toe. Zij is Gaia en de toekomst ligt in onze handen.

Ite is ûnfoarstelber yntym. Dochst wat yn ’e mûle en litst dat ta yn dyn lichem. Dêr bringt it, ast it no wolst of net, allerlei sensaasjes en gewaarwurdingen tewei; priuwst wat fertrouds of wat datst net kenst, wat oarspronkliks of krekt ienheidswoarst, dyn lichem jûcheit om mear, mear fan dat iene, of keart it preaune teloarsteld de rêch ta.
Soms, hiel soms, liedt priuwen ta in wiidfiemjende, hast mystike ûnderfining. Dit makke ik ris mei by in whiskypriuwerij. In freon en ik hienen al in pear oeren omrûn yn ’e grutte hal dêr’t de priuwerij wie, mei ús priuwglês fan kream nei kream, om safolle mooglik whiskys út te probearjen. ‘Dizze is lekker,’ seinen wy. Of: ‘Hm, krûdich!’ Wy besochten it ferskil te ûntdekken tusken Japanske whisky (‘wol knap’), of op portfetten ripe (‘swietich’), of whisky mei seewier (‘silt’). Hoe mear soarten wy preaunen, hoe djipper wy yn ússels ôfdale moasten om de smaken te tsjutten. Hieltyd muoisumer fûnen wy wurden om de mannichte oan yndrukken te beskriuwen.
Omskriuwingen feroaren no yn: ‘Wauw, hjir bart wat dat ik net hielendal begryp’, of: ‘Dizze wol deryn sûnder te klopjen’. Dêrnei spuiden wy it priuwslokje kreas út, sadat wy net smûsterich reitsje soenen. Ien kream hienen wy foar it lêst bewarre. Wy telden ús lêste jild en keazen nei lang hiftsjen en skiftsjen in whisky fan tweintich euro it glês: tritich jier âld, Skotsk, bottele yn in tige lytse oplaach. Wy stieken behoedsum de noas yn it glês, rûkten deroan, walsten de floeistof rûn en namen foarsichtich in slokje.
Wy seagen inoar oan. Ien fan ús skeat fol. Wy seinen neat mear.
Ik wit net wat myn maat meimakke, mar ik wie tute troch wat dat tritich jier lein hie te rypjen yn in kelder yn de Skotske heechlannen. Ik waande my ynienen yn in hiel grutte, âlde tsjerke, mei in prachtich beskildere plafond en in houten Jezusbyld dêr’t ik fan gûle moast. En net wist wêrom. Ik hearde dêrbûten, op in ferlitten pleintsje ek noch ien prachtich sello spyljen, wylst earne yn ’e fierte in keppel swarte skiep in heuvel ôfdraafde, op wei nei de stâl. Sa’n mannichte oan ferheven yndrukken twingt stilte ôf.

Al sa lang’t my heucht bin ik bûtenwenstich ynteressearre yn iten, drinken, priuwen en alles wat dêrmei te krijen hat. Ik jei op ultime priuwûnderfinings. Soms fyts ik de heale stêd ôf sykjend nei dy iene spesjale hazzenútoalje út de Piemonte, of besteegje ik dagen oan it meitsjen fan in yngewikkelde saus, dêr’t mear as tweintich – it leafst min te krijen – yngrediïnten foar nedich binne. Op fakânsjes yn it bûtenlân sjoch ik it measte út nei in besite oan de pleatslike supermerk. Mei deselde opwining dêr’t ik betiden in besite mei bring oan in museum, om’t ik wit dat dêr de keunstwurken hingje dy’t ik al jierren bewûnderje, kin ik in Spaanske supermercado yn rinne. Myn hert begjint flugger te slaan by it skap mei de fiskkonserven. Myn eagen glide lâns de kleurige, ambachtlik eagjende ferpakkingen. Moksels yn escabechemarinade, glêsieltsjes yn knyflok, inketfisk yn eigen inket, kokkels yn tomatesaus. Ik stel my foar hoe’t se smeitsje sille, hoe’t se der útsjen sille op myn board. Ik wol alle blikjes iepenmeitsje. Slút my mar op yn sa’n supermerk. Ik soe sliepe kinne yn in romte mei safolle soarten iten. Ik soe myn bêd spriede by de blikjes ansjofisk en potsjes oliven, my waarmje oan de 35 soarten oliifoalje, myn wang flije tsjin de farskbakte bôlen, my burgen fielen midden tusken al dy rokige hammen en ûnderskate soarten tsizen. Al dy ripe oandacht, leafde, histoarje, ambacht, waarmte. Ik wol deryn wenje.

Dizze leafde foar iten ha ik net fan hûs út meikrigen. It iten by ús thús ferrûn neffens itselde kâlde stramyn as de tsjerketsjinsten fan de grifformearde tsjerke dêr’t ik alle sneinen hinne moast. Ik learde al gau om sûnder protteljen ta my te nimmen wat my foarset waard, neffens in fêst ritueel, yn in foarskreaun tiidsbestek, middenmank de keppel. Om’t wy thús mei ús tsienen wienen, wie it jûnsiten net mear as in needsaaklik fiedingsmomint dat sa fluch en effisjint mooglik ôfhannele wurde moast. Us mem skylde alle middeis fjirtich oant fyftich ierappels, makke ien soarte griente klear en waarme it kofleis of de gehakballen op, dy’t oan it begjin fan ’e wike alfêst yn grutte hoemannichten gearstoofd wienen. It iten duorre sawat tsien minuten, ynklusyf bidden foarôf en bibellêzen plus tankbea neitiid.
Ik wraksele mei dit tiidskema. Doe’t ik lyts wie, boarte ik foaral mei myn iten. Ik prike de ierappels, lei de beantsjes der kreas omhinne, makke goatsjes foar de sjú, iet der in hapke fan en makke dan wer in nij lânskip. Us mem hie gjin each foar myn kreativiteit en foaral gjin geduld. As ik myn ierappels noch net op hie as it al tiid wie foar it neigesetsje, dan gie de yochert der gewoan oerhinne en ik mocht net fan tafel ear’t ik alles opiten hie. Ik kin my de smaak fan yochert, mei dêryn krommelige ierappels, de weeïge smaak fan blomkoal en de fette fleissjú, noch goed yn it sin bringe. En myn kokhalzjen. ‘Opite,’ sei ús mem.
Yn dy tiid hold it ferhaal út ’e bibel oer de sûndefal my nochal yn de besnijing. Adam en Eva libje lokkich yn it paradys, oant sy – dêrta ferlokke troch de duvel – ite fan in apel dy’t groeit oan ’e beam om te witten fan goed en kwea; de iennichste beam dêr’t God se fan ferbean hat om te iten. It iten fan ’e apel hat grutte gefolgen; Adam en Eva sjogge ynienen dat se neaken binne en wurde ferdreaun út it paradys.
Dit ferhaal rôp gâns fragen by my op. Wie it dan ‘sûndich’ om kennis te nimmen fan goed en kwea? Mochtst net it iene boppe it oare ferkieze? Waardst ûngelokkich fan it meitsjen fan ûnderskied?
Mei taknypte eagen brocht ik de foarke nei de mûle en negearre de byhearrende sensaasjes safolle mooglik; de iennichste wize om it miel troch te kommen.

Yn myn middelbereskoalletiid iet ik foar it earst by in freondintsje yn in oar doarp. Dêr ferrûn it iten hiel oars as by ús thús. Yn ’e keuken fan har âlden wie it gesellich, it rûkte der krûdich en eksoatysk en der mocht praat wurde ûnder iten. Ik krige selsmakke ierappel-preisop mei pofte knyflok en roastere hazzenuten. Har mem joech my der in partsje sitroen by dat ik deroer útparsje koe. ‘Mar allinnich ast it lekker fynst hear,’ sei se derby. Der stie biologyske bôle mei nuten en rezinen op tafel. Har âlden fregen oft ik it lekker fûn. Ja, ik fûn it hearlik. En oft ik ek in neigesetsje hawwe woe? ‘Graach,’ sei ik, myn hannen skruten yninoar teard op skurte. Ik blikte fluch even fansiden, nei myn freondinne. Se siet te iten as wie dit de gewoanste saak fan ’e wrâld.
In pear wiken letter naam se in heale rezinenutebôle foar my mei, fan har mem,  om’t ik dat sa lekker fûn hie. Ik bewarre it yn in laad fan myn buro, mei in stik brânnetteltsiis dat ik fan in oar freondintsje krigen hie, fan hár mem, om’t ik dat sa lekker fûn hie. Ik smokkele in mes mei nei myn keamer, snie plechtich in plakje fan ’e bôle en belei it mei de tsiis. Mei myn eagen ticht preau ik wat wûnderliks: it swiete sêfte fan rezinen, it knapperige ierdske fan de hazzenuten, it sâltige en rjemmige fan de tsiis, it gerzige en krûdige fan de brânnettel. Dêrnei burch ik it wer op yn myn buro. Der siet leafde yn dat laad, en dy wie fan my.
De geheime itenswaren yn myn laad liken yn de dagen dêrnei in waarm ljocht ôf te jaan. As ik jûns yn it tsjuster yn sliep besocht te kommen, ynsnuorre troch de fierste strak spande lekkens, tocht ik oan ’e rezinebôle en de brânnetteltsiis.
Wie dit faaks wat Adam en Eva ûnderfûnen, nei’t se iten hienen fan de ferbeane frucht? Waarden se ferdreaun út it paradys of fielden se har dêr net mear thús no’t se ûnderskied meitsje koenen tusken goed en kwea?
Iksels hie in oare, moaiere wrâld preaun en fielde my ynienen in ferdreaune op it plak dêr’t ik thúswêze moatte soe.
Wurdst dan ûngelokkich fan it meitsjen fan ûnderskied? Kinst dy in wrâld dy’t dy net oanstiet net eigen meitsje troch de yndrukken derfan safolle mooglik binnen komme te litten en dy ûnderfining sa eksakt mooglik besykje te tsjutten? Want priuwe is in moeting tusken dy en de wrâld. Krekt troch yndrukken ynkomme te litten kinst dysels ûnderskiede.
Sa waard de rezinebôle mei brânnetteltsiis myn beam fan ’e kennis fan goed en kwea. Myn thús wie gjin paradys, sa bliek, mar yn dat ferdreaun wêzen fûn ik it paad nei hûs.

Eten is ongelooflijk intiem. Je stopt iets in je mond en laat dit toe in je lichaam. Daar brengt het gewild en ongewild allerlei sensaties en ervaringen teweeg; je proeft iets vertrouwds of iets wat je niet kent, iets oorspronkelijks of juist eenheidsworst, je lichaam juicht om meer, meer van dat ene, of keert het geproefde teleurgesteld de rug toe.
Soms, heel soms, leidt proeven tot een veelomvattender, bijna mystieke ervaring. Dit maakte ik eens mee tijdens een whiskyproeverij. Een vriend en ik hadden al een paar uur rondgelopen in de grote hal waar de proeverij plaatsvond, met ons proefglas van kraam naar kraam, om zoveel mogelijk whisky’s uit te proberen. ’Deze is lekker,’ zeiden we. Of: ‘hm, kruidig!’ We probeerden het verschil te ontdekken tussen Japanse whisky (‘best goed’), of op portvaten gerijpte (‘zoetig’), of whisky met zeewier (‘zilt’). Hoe meer soorten we proefden, hoe dieper we in onszelf moesten afdalen om de smaken te duiden. Steeds moeilijker vonden we woorden om de veelheid aan indrukken te beschrijven. Omschrijvingen veranderden nu in: ‘Wauw, hier gebeurt iets wat ik niet helemaal begrijp’, of: ‘Deze wil naar binnen zonder kloppen’. Daarna spuugden we het proefslokje netjes uit, zodat we niet beneveld zouden raken. Eén stand hadden we voor het laatst bewaard. We telden ons laatste geld en kozen na lang wikken en wegen een whisky van twintig euro per glas: dertig jaar oud, Schots, gebotteld in een zeer kleine oplage. We staken behoedzaam onze neus in het glas, roken eraan, walsten de vloeistof rond en namen voorzichtig een slokje.
We keken elkaar aan. Een van ons schoot vol. We zeiden niks meer.
Ik weet niet wat mijn metgezel meemaakte, maar ik was gekust door iets wat dertig jaar had liggen rijpen in een kelder in de Schotse hooglanden. Ik waande me plotseling in een hele grote, oude kerk, met een prachtig beschilderd plafond en een houten Jezusbeeld waar ik van moest huilen. En niet wist waarom. Ik hoorde daarbuiten, op een verlaten pleintje ook nog iemand prachtig cello spelen, terwijl ergens in de verte een kudde zwarte schapen een heuvel afrende, op weg naar hun stal. Zo’n veelheid aan verheven indrukken dwingt stilte af.

Al zo lang ik me kan herinneren ben ik bovenmatig geïnteresseerd in eten, drinken, proeven en alles wat daar mee te maken heeft. Ik jaag op ultieme proefervaringen. Soms fiets ik de halve stad af op zoek naar die ene speciale hazelnootolie uit de Piemonte, of besteed ik dagen aan het maken van een ingewikkelde saus, waar meer dan twintig – het liefst moeilijk verkrijgbare – ingrediënten voor nodig zijn. Op vakanties in het buitenland verheug ik me het meest op een bezoek aan de plaatselijke supermarkt. Met dezelfde opwinding waarmee ik soms een museum bezoek, omdat ik weet dat daar de kunstwerken hangen die ik al jaren bewonder, kan ik een Spaanse Supermercado in lopen. Mijn hart gaat sneller kloppen bij het schap met de visconserven. Mijn ogen glijden langs de kleurige, ambachtelijk ogende verpakkingen. Mosselen in escabechemarinade, glasaaltjes in knoflook, inktvis in eigen inkt, kokkels in tomatensaus. Ik stel me voor hoe ze zullen smaken, hoe ze eruit zullen zien op mijn bord. Ik wil alle blikjes openmaken.
Sluit mij maar op in zo’n supermarkt. Ik zou kunnen slapen in een ruimte met zoveel soorten eten. Ik zou mijn bed spreiden bij de blikjes ansjovis en potjes olijven, me warmen aan de 35 soorten olijfolie, mijn wang vlijen tegen de versgebakken broden, me geborgen voelen te midden van al die geurige hammen en verschillende soorten kazen. Al die gerijpte aandacht, liefde, historie, ambacht, warmte. Ik wil erin wonen.

Deze liefde voor eten heb ik niet van huis uit meegekregen. De maaltijden bij ons thuis verliepen volgens hetzelfde kille stramien als de kerkdiensten van de gereformeerde kerk waar ik elke zondag naartoe moest. Ik leerde al snel om zonder morren tot me te nemen wat me voorgezet werd, volgens een vast ritueel, in een voorgeschreven tijdsbestek, te midden van de kudde.
Omdat we thuis met z’n tienen waren, was het avondeten niet meer dan een noodzakelijk voedingsmoment dat zo snel en efficiënt mogelijk moest worden afgehandeld. Mijn moeder schilde elke middag veertig tot vijftig aardappelen, maakte één soort groente klaar en warmde de riblappen of gehaktballen op, die aan het begin van de week alvast in grote hoeveelheden waren gaar gestoofd. De maaltijd duurde ongeveer tien minuten, inclusief bidden vooraf en bijbellezen plus dankgebed daarna.
Ik worstelde met dit tijdschema. Toen ik klein was, speelde ik vooral met mijn eten. Ik prakte de aardappelen, legde de peultjes er mooi omheen, maakte gootjes voor de jus, at er een hapje van en maakte dan weer een nieuw landschap. Mijn moeder had geen oog voor mijn creativiteit en vooral geen geduld. Als ik mijn aardappelen nog niet op had als en het al tijd was voor het toetje, dan ging de yoghurt daar gewoon overheen en ik mocht niet van tafel voor ik alles had opgegeten. Ik herinner me nog goed de smaak van yoghurt, met daarin kruimelige aardappelen, de weeïge smaak van bloemkool en de vette vleesjus. En mijn kokhalzen. ‘Opeten,’ zei mijn moeder.
In die tijd hield het verhaal uit de bijbel over de zondeval me nogal bezig. Adam en Eva leven gelukkig in het paradijs, tot ze – daartoe verleid door de duivel – eten van een appel die groeit aan de boom der kennis van goed en kwaad; de enige boom waarvan God ze heeft verboden om te eten. Het eten van de appel heeft grote gevolgen; Adam en Eva zien plotseling dat ze naakt zijn en worden verdreven uit het paradijs.
Dit verhaal riep veel vragen bij me op. Was het dan ‘zondig’ om kennis te nemen van goed en kwaad? Mocht je niet het ene boven het andere verkiezen? Werd je ongelukkig van onderscheid maken?
Met dichtgeknepen ogen bracht ik de vork naar mijn mond en negeerde de bijbehorende sensaties zoveel mogelijk; de enige manier om de maaltijd door te komen.

Tijdens mijn middelbareschooltijd at ik voor het eerst bij een vriendinnetje in een ander dorp. Daar verliep de maaltijd heel anders dan bij ons thuis. In de keuken van haar ouders was het gezellig, het rook er kruidig en exotisch en er mocht gepraat worden tijdens het eten. Ik kreeg zelfgemaakte aardappel-preisoep met gepofte knoflook en geroosterde hazelnoten. Haar moeder gaf me er een partje citroen bij dat ik er over uit kon persen. ‘Maar alleen als je dat lekker vindt hoor,’ voegde ze eraan toe. Er stond biologisch brood met noten en rozijnen op tafel. Haar ouders vroegen of ik het lekker vond. Ja, ik vond het heerlijk. En of ik ook een toetje wilde? ‘Graag,’ zei ik, mijn handen verlegen in mijn schoot gevouwen. Ik blikte snel even opzij, naar mijn vriendin. Ze zat te eten alsof dit de gewoonste zaak van de wereld was.
Een paar weken later nam ze een half rozijnennotenbrood voor me mee, van haar moeder, omdat ik het zo lekker had gevonden. Ik bewaarde het in een la van mijn bureau, samen met een stuk brandnetelkaas dat ik van een ander vriendinnetje had gekregen, van háár moeder, omdat ik dat zo lekker had gevonden. Ik smokkelde een mes en een kaasschaaf mee naar mijn kamer, sneed plechtig een plakje van het brood en belegde het met de kaas. Met mijn ogen dicht proefde ik iets wonderlijks: het zachte zoete van rozijnen, het knapperige aardse van de hazelnoten, het zilte en romige van de kaas, het grassige en kruidige van de brandnetel. Daarna borg ik het weer op in mijn bureau. Er zat liefde in die la, en die was van mij.
De geheime etenswaren in mijn la leken in de dagen daarna een warm licht af te geven. Als ik ’s avonds in het donker in slaap probeerde te komen, ingesnoerd door de veel te strak gespannen lakens, dacht ik aan het rozijnenbrood en de brandnetelkaas.
Was dit misschien wat Adam en Eva ervoeren, nadat ze hadden gegeten van de verboden vrucht? Werden ze verdreven uit het paradijs of voelden ze zich er niet meer thuis nu ze onderscheid konden maken tussen goed en kwaad?
Ikzelf had een andere, mooiere wereld geproefd en voelde me ineens ontheemd op de plek waar ik thuis zou moeten zijn.
Word je dan ongelukkig van onderscheid maken? Kun je een wereld die je niet bevalt niet juist eigen maken door de indrukken ervan zo veel mogelijk binnen te laten komen en die ervaring zo nauwkeurig mogelijk te duiden? Want proeven is een ontmoeting tussen jou en de wereld. Juist door het binnen laten komen van indrukken kun je jezelf onderscheiden.
Zo werd het rozijnenbrood met brandnetelkaas mijn boom der kennis van goed en kwaad. Mijn thuis was geen paradijs, zo bleek, maar in die ontheemding vond ik de weg naar huis.

Foarme troch ûnderfinings dy’t altiten ûnbeneamd bleaun binne, wiene heit en mem der net gerêst op dat it libben yn Nederlân altiten itselde paad nimme soe. Nea giene se konkreet yn op oarsaken dy’t ús derta twinge kinne soene, it sei gewoanwei himsels dat de ûnleauwigen, dy’t wy íroemiën neamden, ús der op in dei út sette soene. Fan ’e klok mei ynboude muezzin, de brune jierrensantichhoekbank mei in donkergrien lekken deroerhinne om de slytplakken oan it sicht te ûntlûken, oant de kleurige keunstblommen dy’t út ’e parlemoeren fazen omheechstutsen, om mar net te swijen fan it glêswurk fan Marokkaanske makkelij dat yn ’e fitrine oerdiedich stie te blinken, alles wie healsliten en neat wie ús dierber. Of dochs wol?
Ik kin net mei wissichheid sizze dat de dingen barre om’t se dat kinne en net om’t se dat moatte, mar neffens Moes koe it net oars as dat men earder of letter krekt dêr rekke wurdt dêr’t men it kwetsberst is.

We wennen yn in rychjeshûs mei oan ’e iene kant in tsiental identike huzen en oan ’e oare kant in fiiftal fan deselde huzen. De gevels hienen in monumintaal oansjoch troch de betonnen kolommen en lateien dêr’t se op rêsten, de grutte skeane dakken skeaten fan de wenkeamer oan ’e túnkant ûnder in hoeke fan fiifenfjirtich graden strak it loftrom yn, op ’e stjerren ta. Heit wie krekt nei boppen gien om himsels ree te meitsjen foar de jûnsbea, doe’t de doarbel trijeris gie. Mem en Moes wienen krekt yn in diskusje tangele oer wa’t no wat gizele hie, it folk it leauwe of it leauwe it folk. Mem lake derom, hertlik en sûnder ferwyt, sa’t se wol faker die by de dingen dy’t har earstberne bewearde, dêrnei sei se dat ik mar efkes sjen moast wa’t der oanbelle.
Dêr stie in man, yn in grize oerjas dy’t him oant op ’e knibbels kaam, mei yn ’e rjochterhân in brúnlearen tas. Achter him ljochte it miggelige healtsjuster op troch strjitlampen dy’t ien foar ien oansprongen. ‘Is jim heit of mem ek thús, jongkeardel?’ Hy seach der net yndrukwekkend út, al wie er hiel lang.
‘Hoesa?’ frege ik.
‘As ynspekteur fan ’e Keninklike PTT Nederlân bin ik belêste mei it útfieren fan in regionaal ûndersyk nei it beteljen fan sjochjild. Past it as ik der efkes yn kom?’
Ik maneuvele dat er even wachtsje moast en liet de doar op in kierke stean – in iepening fan sa’n tsien sintimeter, miskien noch wat minder. De doar hielendál tichtdwaan wylst m’near stie te wachtsjen, wie ûnbeleefd. Hy soe miene kinne dat er net wolkom wie en dat wie net goed. Mar ik moast ek soargje dat er der net in útnûging yn sjen soe, en dochs wie dat krekt wat barde. Sûnder ôfwachtsjen slûpte er as in dief nei binnen ta.
Noch ear’t mem freegje koe wa’t der oanbelle hie, sloech ik alarm: ‘In ároemi! Hy stiet al yn ’e gong! Hy is sels de hûs ynkaam!’
Mar ús mem sei: ‘Hearken, lit dy man der dan hielendál yn komme! Lit him plaknimme yn ’e wenkeamer, dan set ik tee.’
Syn oanwêzigens fielde fuort frjemd oan, fûn ik. Miskien kaam it troch syn lingte. De húskeamer like derfan te krimpen. En dan noch te betinken dat er himsels suver in heale meter koarter makke, wat men by lange lju wol mear sjocht as se ûnder minsken komme dy’t net sa lang binne.
‘Soe ik even fan jo húske gebrûk meitsje meie?’ frege er.
Moes lei freonlik út dat m’near efkes wachtsje moast. De wc boppe wie beset troch ús heit, en de oare, hjir yn ’e gong, wie stikken. ‘Der is wat mei de stoartbak. Kom mar mei, dan lit ik it jo sjen.’
De ynspekteur toande ús syn hiele repertoire oan freonlike gebearten om sjen te litten dat er ús leaude, mar op syn bar koe Moes der gjin twifel oer bestean litte dat wy fatsoenlik folk wienen. ‘Sjoch’, sei er, wylst er stie te roppen oan in toutsje dat oan ’e stoartbak hinge, ‘hy docht it net. Jo moatte dus net tinke dat ik liich of sa.’
M’near de ynspekteur skodde de holle en lake mei alle foarkommendheid dy’t syn lange liif opbringe koe. ‘Nochris, ik ha gjin reden om oan te nimmen dat jo lige. Ik kontrolearje telefyzjes en gjin wc’s,’ sei er.
It wie myn taak om myn broer te assistearjen, dat ik wiisde ús gast in plak op ’e bank om sitten te gean. Wylst er romte foar de skonken socht, frege er: ‘Jo binne Turksk?’
‘Sis mar “do”,’ korrizjearre Moes selsfersekere, wylst hy en ik ús bêst dienen om de tafel in pear sintimeter fan de bank ôf te krijen. ‘En wy binne net Turksk, wy binne Marokkaansk.’
‘Marokkaansk. En hoe lang wenje jim al yn Nederlân?’
‘Goed fiif jier.’
‘Dan kinsto knap Nederlânsk prate!’
‘Is dat in komplimint?’ woe Moes fuortdaalk witte.
‘Jawis.’
Moes skodholle minlik en sei: ‘Ik fyn fan net.’
Der foel in stilte. De ynspekteur gie der net daalk op yn, as woe er earst by himsels neigean wat er niis eins heard hie. Hy wie oprjocht ynteressearre, mar Moes krige er net goed hichte fan. Hie er no te krijen mei in jong sjeny of mei in jeuzelkont? Op ’t lêst frege er: ‘Wêrom eins net, as ik freegje mei?’
‘It is gewoan in maklike taal, fyn ik. Wa’t seit dat Nederlânsk dreech is, dy wit gewoan net wat dreech is. Neffens my is gjin libbene taal sa dreech dat men der fiif jier foar nedich hat, al hielendal net as it in taal is dêr’t men yn wennet en opgroeit. Wy binne hjir opgroeid en wy ha yn ien jier Nederlânsk leard. Witte jo hokker taal oft dreech is? De taal fan ’e Koran. Dat is no werklik in taal dêr’t men fan sizze kin: “Oei, dreech!”’
En ik tocht: Oei, dêr gean we wer! Sa’t MacGyver yn de telefyzjesearje fan dyselde namme in satellyt optúcht mei in Switsersk bûsmes en in paperclip, sa koe Moes elts petear yn in tel ombûgje nei in spotske ferhanneling oer godstsjinst. Héarlik fûn er dat.
De man hinge achteroer, sloech foarsichtich de iene skonk oer de oare en frege hiel geleard: ‘Komt soks faaks troch it feit dat de taal fan de Koran net mear yn ’e swang is?’
Moes knikte. ‘Ik ha noait witten wat ik sei ûnder it bidden. Miskien frege ik God wol om de ferneatiging fan alle ûnleauwigen, wist ik folle!’ Hy lake.
De ynspekteur frege troch: ‘En jim heit en mem dan? Hoe stean sy deryn?’
‘Jo bedoele oft se moslims binne? Fanséls binne se moslims, wy binne ek moslims!’
‘Kinne se lêze en skriuwe?’
Moes sei gjin ja en gjin nee. ‘De Koran is gjin lêsboek, lykas de Bibel. De iennige en lêste oersetting fan ’e Koran dy’t ik sels lêzen ha wie in kadootsje fan in moskee yn De Haach, dêr’t ik jierren lyn op besite wie om’t ik meidie oan in resytkriich foar bern. – Jo witte wat dat is, in resytkriich? Dat is in soart wedstryd wêrby’t minsken de Koran sa moai mooglik besykje te resitearjen, op in sjongerige wize. Mar yn ’e ynlieding fan dy oersetting nimme de oersetters harsels foar om allerhanne misferstannen út ’e wrâld te helpen, se behannelje allegearre fragen en dat dogge se frij knap. Op ’e fraach wêrom’t der ferskate godstsjinsten binne wylst der mar ien God is, skriuwe sy: Om’t der doe noch gjin telefoan, radio of telefyzje wie.’ Moes sette grutte eagen op ear’t er himsels hurd op ’e knibbels sloech fan it laitsjen.
De ynspekteur frege: ‘Do fynst dat ûnsin?’
‘Fanséls fyn ik dat ûnsin. Minsken dogge fan alles om oars te wêzen, krekt op de plakken dêr’t se mei-inoar libje moatte. Kristenen skowe de joaden de skuld fan de krusiging fan Kristus yn ’e skuon en gean sneins te bidden yn stee fan sneons. In pear iuwen letter roppe moslims de freeds út ta de dei fan God. Joaden, kristenen, moslims, se komme allegearre út deselde sânbak. En dan ha ik it noch net iens oer al dy subkultueren fan al dat jongfolk hjoed-de-dei, dat him ôfset tsjin alles wat boargerlik of mainstream is.’
De ynspekteur knikte ynstimmend. As in kannibaal dy’t fan syn meiminske yt om wat fan dy syn krêften binnen te krijen, sa friet er de wurden fan myn broer, mei earen en eagen. It klikte.
‘Binne jo kristlik?’ frege Moes.
‘Grifformeard,’ ferdútste de man. ‘Mar ik ha it grifformeerde leauwe altiten hiel tsjuster en deprimearjend fûn. Ik bin der eins altiten noch wol wat bang fan. Ik fyn it sa bysûnder datsto mei sokke spotlust oer dyn leauwe fertelle kinst.’
Op dat stuit sette ús mem ús in tsjinblêd fan fergroomd metaal foar, mei dêr in sierlike Marokkaanske teepot, trije kleurige teegleskes en in skaaltsje koekjes op. Doe ferdwûn se wer yn ’e keuken. Wylst Moes de gleskes folle en ik it skaaltsje mei koekjes foarhold, bekende m’near dat er noch net earder sa iepenhertich te wurd stien wie troch Marokkaanske minsken. Alhiel út it neat frege er:
‘Jo binne yn ’t besit fan in telefyzje?’

Fjouwer jier nei ús oankomst yn dit lân krigen we lang om let in telefyzje. Myn broer en ik wienen bliid en optein, mar ek wer net sá bliid en optein. Ommers, elk dy’t wy koenen hie al lang en breed in telefyzje, guon Marokkanen hienen sels al in djoere Philips kleuretelefyzje yn ’e hûs, ek al wiene se letter nei Nederlân kaam as ús. Us telefyzje wie healsliten, swartwyt en fan in B-merk dat nimmen koe. Oprjochte blydskip, strieljende grutskens en weardichheid fielden wy pas in pear moannen letter, doe’t ús heit thúskaam mei in twaddehâns VHS-fideorecorder fan Sony en in fideokassette mei de film al-Risala derop. Dat wie in epyske film oer it ûntstean fan de islam en yn it bysûnder oer Hamza, dy’t in neef fan de profeet Mohammed wie en boppedat in nommel kriichsman. As hienen we in suske krigen, sa útskroeven wienen we. Us heit en mem seagen ek mei. Alle jûnen sieten we foar de telefyzje. Famylje, freonen en kunde út ’e buert, ynklusyf de Nederlânske buorlju, dêr’t we net in soad kontakt mei hiene mar dy’t we mei Marokkaanske koekjes en dadels te freon holden, om’t hja no ienris buorlju wienen, de hiele wrâld wie wolkom om del te kommen en mei te sjen, yn ’e folop te genietsjen fan de heechsteande Hamza en syn nommele, ûnbaatsuchtige striid foar de islam.
Moes wie al oereinkaam om se sjen te litten, de swartwyttelefyzje en – sûnder dat derom frege wie – de film, doe’t ús heit de keamer yn kaam. ‘Wa is jim gast?’ frege er, mei de rook fan muskus.
Moes lei út wa’t dit wie en wat er hjir die: m’near wie wie in amtner dy’t witte woe hoe’t ús telefyzje derút seach. En wêrom hie m’near dan sa’n belangstelling foar ús telefyzje, frege heit doe. Moes sei dat er dat net krekt wist, mar dat it nei alle gedachten wat mei syn wurk as ynspekteur te krijen hie. Wat ús heit sûnder wifkjen op de man tarinnen die, mei de wurden: ‘Wy gjin telefyzje. Asjeblyft, wy moslims.’ Syn earm en wiisfinger lieten der gjin misferstân oer bestean hokker kant oft de man op moast: de doar út. ‘Fuort!’
‘As moslim meie jo net lige, m’near,’ wist de ynspekteur. Want de telefyzje stie yn ’e kast tsjin de muorre en dêr stie er al fan it momint ôf dat we ’m yn ’e hûs helle hiene, tegearre mei de fideorecorder. Koest ’m net sjen troch it skodoarke fan it telefyzjemeubel, mar men koe jin wol yntinke dat er dêr stie, en dat die de ynspekteur dus ek.
Lykwols, der wie gjin wet of lear dy’t fereaske dat in telefyzje yn it dêrta ornearre kompartimint fan de wandkast stean moatte soe en heit hold de finger stiif op de foardoar rjochte. ‘Fuort!’
‘Earst wol ik sjen wat der achter dat skodoarke sit, m’near.’
Heit liet neat fan him easkje, net wêr’t wy by wienen en net yn syn eigen hûs. ‘Fuort!’ sei er wer. ‘Dizze myn hûs, net dyn hûs, do hufter!’ En sa treau er de ynspekteur stap foar stap de doar út, de rein yn.

‘Ik sis it jim earlik,’ begûn heit om de earnst fan wat no komme soe te ûnderstreekjen. We sieten om ’e tafel dêr’t Moes ik noch net in oere lyn mei de ynspekteur sitten hiene as hie it in omke west. Der baarnde ljocht boppe ús, mar der wie gjin ljocht. De wenkeamer, ús wenkeamer, bleau tsjuster en kâld, as wie ús hûs ús hûs net. ‘Ik sis it jim earlik: hie it oan my lein, dat hiene we dat ding net yn ’e hûs helle. Hy soarget foar problemen. Dat ha ik altiten al sein, mar jim woene net harkje. En wêrom woene jim net harkje? Jim woene Maradonna sjen. Mar wat ha we oan fuotbal as we dea binne? Miene jim soms dat de Ivige ús aanst freget om in baltsje heech te hâlden? Ik fied jim dochs net op om ûnwittend te wêzen? En, nee, it giet my der net om dat ik gelyk ha, want ik sis it jim earlik: ik soe leaver ûngelyk ha. Of miene jim noch altiten dat telefyzje sa ûnskuldich is?
Telefyzje is tydlik. Maradonna is tydlik. Us libben op dizze wrâld is tydlik. We sille hoe dan ek út ’e dea opwekt wurde om rekkenskip ôf te lizzen foar wat we yn it libben dien ha. As de ingels fan ’e dea freegje wat jim yn it libben dien ha, wat is dan jim antwurd?’
Doe kamen ek noch syn boaze geboaden:

1) ‘Nimmen wurdt tenei de hûs yn litten, útsein goekunde fan de famylje.’
2) ‘De doarbel wurdt útskeakele. It moat dien wêze mei dat allerûnhuerichste gerinkel. De minsken moatte mar oanklopje, krekt as earder.’
3) ‘Allinne ik, jimme heit, doch de doar tenei iepen. As ik der net bin om iepen te dwaan, dan Moesa. As hy der ek net is, dan Salam. As ik, Moesa en Salam der allegeare net binne, dan bliuwt de doar ticht.’
4) ‘Jimme mem is it net tastien om de doar iepen te dwaan, want op har swakke skouders rêst de eare fan it hûs.’
5) ‘En de telefyzje giet net mear oan. Kwea is er yn wat er sjen lit, en kwea is er yn syn ferbrûk fan stroom, en stroom kostet jild.’

Aldergeloks wie mem al begûn mei it útsprieden fan it grutte gebedskleed oer de flier. Se liet heit rêstich útprate en sei doe dat er ús mar foargean moast, wat er ek die. Moes ik giene doe achter him stean en mem naam plak achter ús. Mei-inoar bidde wie soenna, oanrekommandearre, sa’t it ek soenna wie om lekker lang te bidden. Moes hie der it mier oan as heit fan dy lange teksten resitearre, mar ik fûn it moai. Einliks rêst!

Gevormd door ervaringen die altijd onbenoemd zijn gebleven, waren vader en moeder er niet gerust op dat het leven in Nederland altijd dezelfde gang zou gaan. Nooit gingen zij concreet in op oorzaken die ons ertoe zouden kunnen dwingen, het was gewoon vanzelfsprekend dat de ongelovigen, die wij íroemiën noemden, ons op een dag eruit zouden zetten. Van de klok met ingebouwde muezzin, de bruine jaren zeventig hoekbank waarover een donkergroen laken gedrapeerd was om de slijtageplekken aan het zicht te onttrekken, tot de kleurige kunstbloemen die uit de parelmoeren vazen omhoogstaken, om maar niet te zwijgen van het glaswerk van Marokkaanse makelij dat in de vitrine overdadig stond te blinken, alles was tweedehands en niets was ons dierbaar. Of toch wel?
Ik kan niet met zekerheid zeggen dat de dingen gebeuren omdat ze dat kunnen en niet omdat ze dat moeten, maar volgens Moes kan het niet anders dan dat je vroeg of laat precies dáár wordt geraakt, waar je het kwetsbaarst bent.

We woonden in een rijtjeshuis met aan de ene kant een tiental identieke huizen en aan de andere kant een vijftal van dezelfde huizen. De gevels boden een monumentaal aanzicht door de betonnen kolommen en lateien waarop ze rustten, de grote schuine daken schoten vanaf de woonkamer aan de tuinzijde onder een hoek van vijfenveertig graden strak het luchtruim in, richting de sterren. Vader was juist naar boven gegaan om zich klaar te maken voor het avondgebed toen driemaal achtereen de deurbel ging. Moeder en Moes waren verwikkeld in een discussie over wie nou wat gegijzeld hield, de mensen het geloof of het geloof de mensen. Moeder lachte erom, hartelijk en zonder enig verwijt, zoals ze wel vaker deed bij de dingen die haar eerstgeborene beweerde, daarna zei ze dat ik maar even moest kijken wie er aanbelde.
Daar stond een man, gekleed in een grijze overjas die tot aan zijn knieën reikte en in zijn rechterhand droeg hij een bruinleren tas. Achter hem werd de druilerige avondschemer opgelicht door straatlantaarns die één voor één aansprongen. ‘Is vader of moeder thuis, jongeman?’ Hij zag er op het oog niet indrukwekkend uit, al was hij erg lang.
‘Waarom?’ vroeg ik.
‘Ik ben als inspecteur van de Koninklijke PTT Nederland belast met het uitvoeren van een regionaal onderzoek naar de betaling van kijkgeld. Schikt het als ik even binnenkom?’
Ik gebaarde dat hij even moest wachten en liet de deur op een kier staan – een opening van zo’n tien centimeter, misschien iets minder. De deur helemáál dichtdoen terwijl meneer stond te wachten, was onbeleefd. Hij zou kunnen denken dat hij niet welkom was en dat was niet goed. Maar ik moest ook voorkomen dat hij er een uitnodiging in zag en toch is dat precies wat gebeurde. Zonder afwachten sloop hij als een dief naar binnen.
Nog voor moeder kon vragen wie er aangebeld had, alarmeerde ik: ‘Een ároemi! Hij staat al in de hal! Hij is zelf binnengekomen!’
Maar mijn moeder zei: ‘Mijn hemel, laat de man dan helemáál binnenkomen! Laat hem plaatsnemen in de woonkamer, dan zet ik thee.’
Zijn aanwezigheid voelde meteen raar aan, vond ik. Misschien kwam het door zijn lengte. De huiskamer leek daardoor te krimpen. En dan nog te bedenken dat hij zichzelf bijna een halve meter korter maakte, een gebaar dat lange mensen wel vaker aan de dag leggen wanneer ze onder mensen zijn die niet zo lang zijn.
‘Zou ik even van uw toilet gebruik mogen maken?’ vroeg hij.
Moes legde vriendelijk uit dat meneer even moest wachten. De wc boven was bezet door onze vader en de andere, hier in de gang, was kapot. ‘Er is iets met de stortbak. Kom maar mee, dan laat ik het u zien.’
De inspecteur demonstreerde zijn gehele repertoire aan vriendelijke gebaren om te laten zien dat hij ons geloofde, maar Moes kon er op zijn beurt geen twijfel over laten bestaan dat wij fatsoenlijke mensen waren. ‘Kijk,’ zei hij, terwijl hij aan het touwtje dat aan de stortbak hing stond te sjorren, ‘hij doet het niet. U moet dus echt niet denken dat ik lieg of zo.’
Meneer de inspecteur schudde zijn hoofd en lachte met alle voorkomendheid die zijn lange lijf kon herbergen. ‘Nogmaals, ik heb geen reden te veronderstellen dat u liegt. Ik controleer televisies en geen wc’s,’ zei hij.
Mijn taak was het om mijn broer te assisteren, dus wees ik onze gast een plaats op de bank aan om te zitten. Terwijl hij ruimte zocht voor zijn benen vroeg hij: ‘U bent Turks?’
‘Zeg maar “je”,’ corrigeerde Moes zelfverzekerd, terwijl hij en ik ons inspanden om de tafel een paar centimeters van de bank af te verplaatsen. ‘En we zijn niet Turks, we zijn Marokkaans.’
‘Marokkaans. En hoe lang wonen jullie al in Nederland?’
‘Ruim vijf jaar.’
‘Dan spreek je heel goed Nederlands!’
‘Is dat een compliment?’ wilde Moes direct weten.
‘Ja, absoluut.’
Moes schudde minzaam lachend zijn hoofd en zei: ‘Ik vind van niet.’
Er viel een stilte. De inspecteur ging er niet direct op in, alsof hij eerst bij zichzelf te rade wilde gaan over wat hij gehoord had. Hij was oprecht geïnteresseerd, maar hij kon Moes niet gemakkelijk duiden. Had hij nou te maken met een jeugdig genie of met een kletskous? Tenslotte vroeg hij: ‘Waarom eigenlijk niet, als ik vragen mag?’
‘Het is gewoon een makkelijke taal, vind ik. Wie zegt dat Nederlands moeilijk is, die weet gewoon niet wat moeilijk is. Volgens mij is geen levende taal ter wereld zo moeilijk dat je er vijf jaar voor nodig hebt, al helemaal niet als het een taal is waarin je woont en opgroeit. Wij zijn hier opgegroeid en we leerden binnen één jaar Nederlands. Weet u wélke taal pas moeilijk is? De taal van de Koran. Dat is nou écht een taal waarvan je kunt zeggen: “Oei, moeilijk!”
En ik dacht: oei, daar gáán we weer! Zoals MacGyver in de gelijknamige televisieserie een satelliet optuigt door middel van een Zwitsers zakmes en een paperclip, zo wist Moes elk gesprek binnen de kortste keren om te buigen naar een spottende verhandeling over godsdienst. Hij vond het héérlijk.
De man leunde achterover, sloeg voorzichtig zijn ene been over het andere en vroeg heel geleerd: ‘Komt dat misschien door het feit dat de taal van de Koran niet meer in zwang is?’
Moes knikte. ‘Ik heb nooit geweten wat ik zei tijdens het bidden. Misschien vroeg ik God wel om de vernietiging van alle ongelovigen, wist ík veel!’ Hij lachte.
De inspecteur vroeg door: ‘En jullie vader en moeder? Hoe staan zij erin?’
‘U bedoelt of zij moslims zijn? Túúrlijk zijn zij moslims, wij zijn ook moslims!’
‘Kunnen zij lezen en schrijven?’
Moes zei geen ja en geen nee. ‘De Koran is geen leesboek zoals de Bijbel. De enige en laatste vertaling van de Koran die ik persoonlijk heb gelezen was een cadeautje van een moskee in Den Haag, waar ik jaren geleden op bezoek was omdat ik meedeed aan een recietwedstrijd voor kinderen. − U weet wat dat is, een recietwedstrijd? Dat is een soort wedstrijd waarbij mensen de Koran zo mooi mogelijk proberen te reciteren, op een zangerige manier. Maar in de inleiding van die vertaling nemen de vertalers zich voor om allerlei misverstanden uit de wereld te helpen, ze behandelen allerlei vragen en dat doen ze best goed. Op de vraag waarom er meerdere godsdiensten bestaan terwijl er maar één God is, schrijven zij: omdat er toen nog geen telefoon, radio of televisie waren.’ Moes zette grote ogen op alvorens hij zich hard op de dijen sloeg van het lachen.
De inspecteur zei: ‘Jij vindt dat onzin?’
‘Natúúrlijk vind ik dat onzin. Mensen doen van alles om anders te zijn, juist op plekken waar ze moeten samenleven. Christenen schuiven de schuld van de kruisiging van Christus in joodse schoenen en gaan op zondag bidden in plaats van op zaterdag. Een paar eeuwen later roepen moslims de vrijdag uit tot de dag van God. Joden, christenen, moslims, ze komen allemaal uit dezelfde zandbak! En dan heb ik het nog niet eens over al die subculturen van al die jongeren tegenwoordig, die zich afzetten tegen alles wat burgerlijk of mainstream is.’
De inspecteur knikte instemmend. Als een kannibaal die van zijn medemens eet om iets van zijn krachten binnen te krijgen, verslond hij met zijn oren en ogen de manier waarop mijn broer sprak. Het klikte.
‘Bent u christelijk?’ vroeg Moes.
‘Gereformeerd,’ verduidelijkte de man. ‘Maar ik heb het gereformeerde geloof altijd heel duister en deprimerend gevonden. Ik ben er in zekere zin nog steeds wel bang voor. Ik vind het zo bijzonder dat jij met zoveel spotlust over je geloof kunt vertellen.’
Op dat moment zette moeder ons een dienblad van verchroomd metaal voor, met daarop een sierlijke Marokkaanse theepot, drie kleurige theeglaasjes en een schaaltje koekjes. Toen verdween zij weer de keuken in. Terwijl Moes de glaasjes vulde en ik het schaaltje met koekjes aanbood, bekende meneer dat hij nog niet eerder zo openhartig te woord gestaan was door Marokkaanse mensen. Volkomen uit het niets vroeg hij:
‘U bent in het bezit van een televisie?’

Vier jaar na onze aankomst in dit land kregen we eindelijk een televisie. Mijn broer en ik waren blij en verheugd, maar ook weer niet zó blij en verheugd. Per slot van rekening had iedereen die wij kenden allang en breed een televisie, er waren zelfs al Marokkanen met een dure kleurentelevisie van Philips in huis terwijl ze later naar Nederland waren gekomen dan wij. Onze televisie was tweedehands, zwartwit en van een B-merk dat niemand kende. Oprechte blijdschap, blakende trots en waardigheid ervoeren we enkele maanden later, toen onze vader thuiskwam met een tweedehands VHS-videorecorder van Sony en een videocassette met de film al-Risala erop. Dat was een epische film over het ontstaan van de islam en in het bijzonder over Hamza, die een neef van de profeet Mohammed was en een nobel krijger bovendien. Alsof we een zusje kregen, zo blij waren we. Ook onze vader en moeder keken mee. Elke avond zaten we voor de televisie. Familie, vrienden en kennissen uit de buurt, inclusief onze Nederlandse buren, met wie we weinig contact hadden maar die we met Marokkaanse koekjes en dadels te vriend hielden, omdat ze nu eenmaal buren waren, de hele wereld was welkom langs te komen en mee te kijken, volhartig te genieten van de hoogstaande Hamza en zijn nobele, onvoorwaardelijke strijd voor de islam.
Moes was al opgestaan om ze te laten zien, de zwartwittelevisie en – ongevraagd – de film, toen vader in de kamer verscheen. ‘Wie is jullie gast?’ vroeg hij, geurend naar muskus.
Moes legde uit wie hij was en wat hij kwam doen: meneer was een ambtenaar die wilde weten hoe onze televisie eruitzag. En waarom had meneer dan zo’n belangstelling voor onze televisie, vroeg vader toen. Moes zei dat hij het niet precies wist, maar dat het waarschijnlijk iets met zijn werk als controleur te maken had. Waarop vader zonder aarzelen op de man afliep en zei: ‘Wij geen televisie. Alstublieft, wij moslims.’ Zijn arm en wijsvinger lieten er geen misverstand over bestaan welke richting de man op moest: naar buiten. ‘Weg!’
‘Als moslim mag u ook niet liegen, meneer,’ wist de inspecteur. Want de televisie stond in de kast tegen de muur en daar stond hij al vanaf het moment dat we ’m in huis hadden gehaald, samen met de videorecorder. Je kon ’m niet zien door de schuifdeur van het televisiemeubel, maar je kon hem daar wel vermoeden en dat deed de inspecteur dus ook.
Er was evenwel geen wet of leer die eiste dat een televisie in het daarvoor bestemde compartiment van de wandkast hoorde te staan en vader bleef naar de voordeur wijzen. ‘Weg!’
‘Ik wil eerst zien wat achter die schuifdeur zit, meneer.’
Vader liet niets van zich eisen, niet waar wij bij waren en niet in zijn eigen huis. ‘Weg!’ zei hij weer. ‘Deze mijn huis, niet jouw huis, jij klootzak!’ En zo duwde hij de inspecteur stap voor stap naar buiten, de regen in.

‘Ik zeg jullie eerlijk,’ begon vader ter onderstreping van de ernst van wat er ging komen. We zaten rondom de salontafel waar Moes en ik nog geen uur geleden met de inspecteur hadden gezeten alsof hij een oom was. Er brandde licht boven ons, maar er was geen licht. De woonkamer, onze woonkamer, bleef donker en kil alsof ons huis ons huis niet was. ‘Ik zeg jullie eerlijk: als het aan mij lag, dan hadden we dat ding niet in huis gehaald. Hij zorgt voor problemen. Dat heb ik altijd gezegd, maar jullie wilden niet luisteren. En waarom wilden jullie niet luisteren? Jullie wilden Maradonna zien. Maar wat hebben we aan voetbal als we dood zijn? Denken jullie soms dat de Eeuwige ons gaat vragen een bal hoog te houden? Ik voed jullie toch niet op om onwetend te zijn? En, nee, het gaat me er niet om dat ik gelijk heb, want ik zeg jullie eerlijk: liever had ik géén gelijk. Of denken jullie nog steeds dat televisie onschuldig is?
Televisie is tijdelijk. Maradonna is tijdelijk. Ons leven op deze wereld is tijdelijk. We zullen hoe dan ook uit de dood worden opgewekt om rekenschap af te leggen voor wat we in het leven hebben gedaan. Als de engelen des doods vragen wat jullie in het leven hebben gedaan, wat zullen jullie dan antwoorden?’
Toen kwamen ook nog zijn boze geboden:

1) ‘Niemand wordt voortaan binnengelaten, behalve als het een goede bekende van de familie is.’
2) ‘De deurbel wordt buiten werking gesteld. Het moet afgelopen zijn met dat hemeltergende gerinkel. De mensen moeten maar aankloppen, zoals vroeger.’
3) ‘Alleen ik, jullie vader, doet de deur voortaan open. Als ik er niet ben om open te doen, dan Moesa. Als hij er ook niet is, dan Salam. En als ik, Moesa of Salam er allemaal niet zijn, dan blijft de deur gesloten.’
4) ‘Het is jullie moeder dus niet toegestaan de deur open te doen, want op haar zwakke schouders rust de eer van het huis.’
5) ‘En de televisie gaat niet meer aan. Behalve slecht in wat hij laat zien, is hij ook slecht in het verbruiken van stroom en stroom kost geld.’

Gelukkig was moeder al begonnen met het op de vloer uitspreiden van het grote gebedstapijt. Ze liet vader rustig uitpraten en zei toen dat hij ons maar moest voorgaan, wat hij ook deed. Moes en ik gingen vervolgens achter hem staan en moeder nam plaats achter ons. Samen bidden was soenna, aanbevolen, zoals het ook soenna was om lekker lang te bidden. Moes had er een hekel aan wanneer vader van die lange teksten reciteerde, maar ik genoot ervan. Eindelijk rust!